ROZDZIAA
I: HISTORIA I TRADYCJA PRAWA
RZYMSKIEGO
1.1.1
Prawo rzymskie, oprócz filozofii greckiej i religii chrześcijańskiej jest jednym z
filarów, na których wspiera się kultura europejska. Recypowane w średniowieczu
prawo rzymskie przyjęło postać ius commune  prawa powszechnego. Prawo
rzymskie w starożytności rozwijało się w okresach:
" Monarchia (753-510 p.n.e.)
" Republika (510-27 p.n.e.)
" Pryncypat (27p.n.e.  284 n.e.)
" Dominat (284  565)
Po raz pierwszy pojęcia z
ródła prawa użył Liwiusz, rzymski historyk, który
określił Ustawę XII tablic jako  z
ródło wszelkiego prawa publicznego i
prywatnego .
y
ródła prawa:
" Fontes Iris oriundi  z
ródła powstania prawa
" Fontes Iris cognoscendi  z
ródła poznania prawa
HISTORIA USTROJU RZYMSKIEGO:
1) Miasto-państwo (civitas)
- prawo Kwirytów, prawo obywatelskie (ius civile)
- konstytucja mieszana: magistratura, senat i zgromadzenia ludowe
2) państwo terytorialne
Lex publica (ustawa publiczna)  ustawa zgromadzeń ludowych
Lex privata (ustawa prywatna)  uzgodniona przez strony klauzula umowna (lex
contractus)
Od czasów Cycerona  porządek prawny dzielony według przedmiotu
unormowań:
- prawo konstytucyjne  status rei publice
- unormowania równorzędnych stosunków między osobami prywatnymi, mające
na względzie korzyść  singulorum utilitates
Według tego kryterium ius publicum to normy bezwzględnie wiążące, czyli ius
cogens, a do ius privatum należało ius dispositivum  prawo obowiązujące wtedy,
gdy strony nie postanowiÄ… inaczej.
Res publica  w Rzymie republikańskim, wspólnota polityczna obywateli,
mających w niej swoje udziały; państwo; wspólnota obywatelska prawa.
W cesarstwie  libera res publica, ustrój przeciwstawny monarchii.
Pretor był organem jurysdykcyjnym , nie był jednak sędzią, ale z czasem
wytworzył się swoisty dualizm porządku prawnego  dopuszczono obok prawa
cywilnego bardziej elastyczne instytucje pretorskie, czyli ius honorarium,
własność bonitarną, zamiast kwiryntarnej, rodzinę kognicyjną obok agnacyjnej,
posiadanie spadku  bonorum possessio obok dziedziczenia  hereditas.
W Rzymie słabo rozwinięte było prawo karne, podlegały mu tylko 2 przestępstwa:
parricidium  morderstwo i perduellio  zdrada kraju. Resztę aż do czasów Sulli
karano w postępowaniu prywatnym. Od 289r. sądownictwo karne sprawowano
przed trzyosobowym kolegium tresviri capitales, co świadczy o wyodrębnianiu się
prawa karnego z prawa cywilnego.
1
Prawo rzymskie nie było w ścisłym sensie systemem, ale stanowiło kompleks
jasno rozgraniczonych pojęć, tworzących kilka tzw. systemów częściowych:
P. SPADKOWE: trójpodział podstaw powołania do dziedziczenia:
- z ustawy
- z testamentu
P.RZECZOWE: formy władania rzeczą:
- posiadanie
-własność
- prawa na rzeczy cudzej
P. ZOBOWI
ZAC
:
- kontrakty
-delikty
-inne z
ródła
Kultura praw kontynentu ma charakter wtórny, samoistne są tylko: prawo
rzymskie i prawo angielskie. Åšrodki te poprzedzajÄ… prawa  remedies precede
rights.
W prawie rzymskim początkowo ius civ ile pozostawało bez zmian, nie wolno go
było zmieniać, dopiero Papinian określi zadanie pretora  jako kogoś kto ma
prawo obywatelskie wspomagać, uzupełniać i poprawiać. Ponieważ edykt był
głownym z
ródłem prawa, jako zbiór zapowiedzi udzielenia środków prawnych
promował tzw. myślenie skargowe. W ramach tego myślenia działanie wyroku
było materialno-prawne. Dopiero pandektystyka niemiecka odróżniła podmiotowe
roszczenia materialno prawne  ius od prawa do skargi jako środka jego realizacji
 actio. W XIXw. Podzielono też prawo na materialne i procesowe, w myśl zasady:
gdzie prawo, tam środek prawny.
Na żadnym etapie swego rozwoju prawo rzymskie nie było precedensowym
prawem sędziowskim, opartym na zasadzie stare decisis. W pryncypacie było to
prawo jurysprudencyjne, w póz
nym cesarstwie prawem legislacyjnym. Prawnik
rzymski był prywatnym znawcą prawa, pełniącym publiczną funkcję bezpłatnego
doradcy. W rzymskim sensie tego słowa ani sędzia ani pretor nie byli prawnikami.
Prawo jurysprudencyjne: prawnicy doradzali stronom, sędziom prywatnym,
urzędnikom jurysdykcyjnym, zajmowali się głównie dogmatyką prawa. Prawo
jurysprudencyjne należy do gatunku prawa kalusowego, ale czynnikiem
prawotwórczym nie był w nim wyrok, tylko porada prawnika  responsum.
Spoglądało nie wstecz, ale naprzód, kazus często był dlań tylko pretekstem do
szerokich rozważań.
WCZESNA REPUBLIKA PATRYCJUSZOWSKA (do 367p.n.e.)
- samowystarczalna rolnicza gospodarka domowa ustępuje wyspecjalizowanej w
handlu winem i oliwÄ… gospodarce latyfundialnej dopiero w III w.p.n.e.
- patriarchalne niewolnictwo zjawiskiem masowym i podstawÄ… gospodarki od III
w.p.n.e.  lex Aquilia  286r. nałożyła na zabójcę cudzego niewolnika
odpowiedzialność według wartości rynkowej tego niewolnika
- patrycjusze-zamieszkiwali w 3 tribus dzielonych na 10 kurii, a te z kolei na 10
rodów; plebejusze szukali ochrony u patrycjuszy, otrzymywali od nich ziemię w
trybie odwołalnego w każdej chwili nadania  precarium.
- ustrój: patrycjuszowsko-plebejuszowskie państwo podwójne; władza królewska
podzielona między najwyższego kapłana i dwóch szlacheckich konsulów
- 494 p.n.e.  powołanie urzędu trybuna plebejskiego; lex Valeria Horatia
(449p.n.e.)-uznawała prawo veta czy intercesji przysługujące trybunom wobec
decyzji innych urzędników
- 471 p.n.e.  Consilia plebis  wybieranie trybunów i podejmowanie uchwał
wiążących plebs
2
- 451 pn.e.  ustawa XII tablic  zapewnienie plebejuszom pewności prawa i
przyznanie im przywileju zawarcia małżeństw z patrycjuszami  lex Canuelia.
- lex Hortensia  287 p.n.e.  zrównująca uchwały plebsu z ustawami
a) magistratura:
- Kadencyjność, kolegialność, prawo weta wobec decyzji kolegi, nieodpłatność
- zakaz kumulowania urzędów i reelekcji
- kwestor  zarządca skarbca i archiwum państwowego (od 30 lat)
- edyl  urząd policji targowej, następnie policji ogólnej oraz nadzoru nad
rozdawnictwem zboża i igrzyskami (36)
- trybun ludowy
- pretor  przywódca wojskowy, od 367 p.n.e. przysługiwała mu jurysdykcja,
wydawanie edyktu pretorskiego, nadzór nad pierwszą fazą procesu (In iure) (39
lat)
- konsul  nosiciel imperium  najwyższej władzy państwowej, zwierzchnictwo nad
siłami zbrojnymi, zwoływanie komicji i stawianie na nich wniosków
ustawodawczych (42 lata)
- cenzor  sporządzał spisy obywateli, wydzierżawiał pobór podatków, przydzielał
roboty publiczne, sprawował nadzór nad obyczajami  cura morum maiorum
- dyktator  urząd nadzwyczajny przewidziany na wypadek ogłoszenia
dopuszczalnego na 6 miesięcy stanu wyjątkowego.
Byli konsulowie i pretorzy zostawali zazwyczaj namiestnikami prowincji.
b) zgromadzenia ludowe  komicja
- nigdy nie debatowały, ograniczały się jedynie do głosowania pod kierunkiem
urzędnika, który je zwoływał, przedkładał im projekty ustaw
Øð Zgromadzenia kurialne -Comitia curiata, najstarsze, pochodziÅ‚y jeszcze z
epoki królewskiej, składały się z 3o kurii, które skupiały mężczyzn zdolnych
do służby wojskowej; funkcje o charakterze sakralnym, kompetencje w
zakresie prawa spadkowego i rodzinnego, abrogacja (przysposabianie osób
samodzielnych prawnie), współdziałanie przy testamencie publicznym
Øð Zgromadzenia centurialne  comitia centuriata, istniaÅ‚y już w 472 p.ne.,
najważniejszy rodzaj rzymskich zgromadzeń ludowych, odwzorowujące
ustrój rzymskiej armii, miały charakter timokratyczny (władza w rękach
najbogatszych), podział na klasy majątkowe, wybór najwyższych
urzędników: pretorów, konsulów, cenzorów, uchwalanie ustaw i
wyrokowanie o karze śmierci  dwie ostatnie kompetencje przeszły od lex
Hortensia do uprawnień concilia plebis
Øð Zgromadzenia tribusowe  comitia tributa, najmÅ‚odsze, zajmowaÅ‚y siÄ™
wyborem niższych urzędników (edylowie kurulni i kwestorzy), póz
niej także
uchwaleniem ustaw (miejskie  tylko 4 i wiejskie-31  od 220p.n.e.)
c) senat
- do II/I w.p.n.e. stanowił realne centrum władzy
- liczba senatorów się zmieniała: 100, potem 300, za czasów Sulli 600, a za
Cezara 900
- od 312p.n.e. członków senatu mianowali cenzorzy
- senackie uchwały stanowiły dla urzędników formalnie tylko zalecenia
- kompetencje: polityka zagraniczna, nadzór nad finansami państwowymi,
zatwierdzanie wyboru urzędników i ustaw -auctoritas senatu - ( z czasem
ograniczone)
USTAWA XII TABLIC: Pierwsza ustawa ogólna, nie była kodyfikacją, lecz tylko
konsolidacją prawa zwyczajowego, tablice spłonęły w 387r.p.n.e., jednak uczono
się ich na pamięć; były komentowane przez prawnika Gajusa i nie zostały
formalnie uchylone, nawet przez kompilację justyniańską
PÓy
NA REPUBLIKA (367-27 p.n.e.)
3
- hegemonia nobilitas  szlachty urzędniczej, stopniowy upadek zgromadzeń
ludowych
- senat: interregnum, polityka zagraniczna, wydawanie  ustawy ostatecznej ,
ogłaszanie stanu wyjątkowego, nadawanie konsulom uprawnień dyktatorskich
- powstawanie rzymskich prowincji od czasu I wojny punickiej, zakładanie kolonii
obywatelskich i latyńskich, nowy model państwa: zamiast miejsko-państwową
metodę panowania pośredniego przez tworzenie gmin siostrzanych  aneksja
terytorialna przez organizowanie prowincji, poddanych bezpośredniemu
wyzyskowi. Pierwszą prowincją była Sycylia; Rzymianie traktowali je jako podbite
tereny obce. Byli konsulowie i pretorzy sprawowali w nich w zasadzie
nieograniczoną władzę zwierzchnią. W prowincjach pozostało w mocy lokalne
prawo ludowe, rzymskie prawo prowincjonalne było słabo wykształcone, rzymski
namiestnik sprawował nad miejscowym wymiarem sprawiedliwości tylko
zwierzchni nadzór administracyjny, odbywając raz do roku sesję sądową 
conventus. Istniały również tzw. miasta wolne bądz
wolne i zwolnione (od
podatków), które jednak zobowiązano do pomocy wojskowej na rzecz Rzymu.
- ok. 264r. pojawia się pieniądz bity, umożliwiający rozwój bankowości i kredytów
- powstaje stan rycerski, tzw. szlachta pieniądza (przynależność od majątku
400 000 sesterców)
- warstwa wyższa społeczeństwa składała się tylko z senatorów i z
monopolizujących handel kwitów
- plebs  stan trzeci, korzystający z darmowego rozdawnictwa zboża
- niewolnicy  w I w.p.n.e. było ich ok. 3 mln, podział na wiejskich i miejskich, złe
warunki niewolników wiejskich przyczyniały się do wybuchu powstań
- rozpad szlachty urzędniczej na stronnictwa: optymatów i popularów, próby
reform braci Grakchów doprowadzają do rozpoczęcia wojny domowej
- Gajusz Mariusz pięciokrotnym konsulem (104-100r.p.n.e.), reforma wojska 
armia zawodowa, dowództwo wojska stało się środkiem władzy politycznej
- dyktatura Sulli, zwiększenie liczby senatorów do 600
- triumwirat Pompejusza Wielkiego, Krassusa i Cezara; dyktatura Cezara, a po
jego śmierci rządy jego adoptowanego syna Oktawiana. W 27r.p.n.e. zwrócił on
senatowi pełnię władzy, natychmiast jednak otrzymał ją z powrotem imperium;
pod hasłem przywrócenia republiki powstawał pryncypat.
- wyodrębniło się zwarte w edyktach pretorskich prawo urzędnicze (ius
honorarium), pretor w tworzeniu swego edyktu zasięgał opinii rady  consilium,
część edyktu przejmował od swego poprzednika  edictum traliticium, lecz
wprowadzał też innowacje. Edykt składał się z przyrzeczeń udzielania środków
ochrony prawnej: skarg  action es, zarzutów procesowych  exceptiones i ich
wzorcowych formuł. Ius civile zostało uzupełnione przez ius gentium  prawo
narodów, uznane na gruncie rzymskim w edykcie pretora peregrynów (od
242r.p.n.e.) Powołany do wprowadzanie w życie starego ius civile pretor, zaczął je
szybko reformować. Prawo pretorskie doprowadziło do zdublowania rzymskiego
porzÄ…dku prawnego: ius civile obok ius honorarium.
- następowało reformowanie ius civile, jednak zawsze pozostało ono rdzeniem
prawa rzymskiego. Póz
niejsze warstwy jedynie uzupełniały je i modyfikowały.; ius
gentium spełniało z
ródło inspiracji dla ius civile, przypominało dzisiejsze prawo
porównawcze, było to prawo wspólne wszystkim narodom; niewiele przypadków
recepcji instytucji prawnych Wschodu. I
- ius gentium to prawo wspólne wszystkim ludom, a ius naturale obejmowało
wszystkie istoty żywe; na podstawie ius gentium złagodzono też formalizm
niektórych czynności prawnych ius civile.
- Tyberiusz Korunkaniusz po raz pierwszy zaczął udzielać odpowiedzi (responsa)
na prawne publiczne pytania , co łączył z publicznym nauczaniem prawa; można
to uznać za początek laicyzacji jurysprudencji
4
- ius Aelianum  zawierała ustawy procesowe (legis actio), regula Catoniana 
legat, który byłby nieważny w chwili sporządzania testamentu, pozostaje
nieważny na zawsze.
- ojcowie jurysprudencji rzymskiej: Maniusz Maniliusz, Marek Juniusz Brutus i
Publiusz Mucjusz Scewola, według tradycji położyli oni podwaliny prawa
cywilnego
- rozwój jurysprudencji  zabezpieczenie mucjańskie  złożenie go pozwalało
objąć spadek lub zapis pod warunkiem ujemnym zależnym od woli dziedzica lub
zapisobiercy; domniemanie mucjańskie  rozciągało  rzeczy przekazane żonie
na wszystkie posiadane przez wdowÄ™ przedmioty.
- Duże znaczenie miało także układanie formularzy aktów prawnych w zakresie
prawa majÄ…tkowego cavere, prawa procesowego agere przez tzw. jurysprudencjÄ™
kautelarną (cautela- klauzula w umowie). Działalność bywała wyrazem
prymitywnego formalizmu prawniczego ale z drugiej strony kształciła również
precyzję terminologiczną, ścisłość sformułowań i w ogóle technikę prawniczą.
- jedyną podstawą dla jurysprudencji był autorytet; działalność prawnicza była
nieodpłatna, wskutek czego do końca republiki monopolizowana była przez
zamożnych nobilów; schyłek republiki przyniósł profesjonalizację jurysprudencji.
PRYNCYPAT (27 r.p.n.e.-284 r.n.e.)
- system opierał się na rozdziale urzędu i kompetencji oraz na dotychczas
zakazanej kumulacji przez princepsa urzędów  kult cesarza uprawiano wyłącznie
w prowincjach, w Rzymie princeps nie był bogiem państwowym.
- rzÄ…dy dynastii:
üð Julijsko-klaudyjska (14-68)
üð Flawijska (69-96)
üð Cesarze adopcyjni (96-192), w tym dynastia Antoninów (138-192)
üð Sewerów (193-235)
- osobista auctoritas zmieniała się stopniowo w autorytet urzędowy, a
dostojeństwo władzy państwowej przenosiło się z ludu rzymskiego na
urzędującego princepsa, który od Klaudiusza nosił tytuł cezara; po śmierci
Oktawiana Augusta  utarła się apoteoza princepsa po jego śmierci
- osłabienie autorytetu magistratury na rzecz powiększania się uprawnień
princepsa; senat zmniejszony do 600 osób, wybieranych przez cesarza, przejął
kompetencje zgromadzeń ludowych i zachował znaczną rolę polityczną
- uchwała senatu  senatus consultum nabierała mocy ustawy; z czasem senat
uczyniono organem aklamacyjnym
- August zaprzestał regularnego zwoływania zgromadzeń ludowych
- princepsi stworzyli administrację centralną złożoną z prefektów: praefectus
praetorio, praefectus urbi, praefectus annonae, praefectus vigilum, praefectus
perpetuae
- powstała administracja finansowa sprawowana przez zarządców fiskusa,
początkowo prywatne, potem państwowe sekretariaty lub kancelarie; nastąpiło
poprawienie sytuacji w prowincjach
- uproszczenie struktury społecznej: plebs (humiliores) i warstwy uprzywilejowane
(honestiores)
- całość imperium stanowiła quasi-federacyjne państwo wielonarodowe, Italia
stała się jedną z prowincji cesarstwa; 212 r.  cesarz Karakalla nadaje
obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom imperium
- rozwój procesu kognicyjnego  ekstraordynaryjny, toczył się on od początku do
końca przed urzędnikiem państwowym, zniesiono wymóg zasądzenia pieniężnego
i wprowadzono możliwość wniesienia apelacji od wyroku, 342r.  zakazany został
proces formularzy
5
- obok trybunałów stałych, ustanowionych dla poszczególnych kategorii ciężkich
przestępstw powstał karny proces kognicyjny
- typy konstytucji cesarskich:
üð edicta  zarzÄ…dzenia, ogólne normy prawa publicznego
üð mandata  polecenia, instrukcje dla urzÄ™dników
üð rescripta  pisemne odpowiedzi na zadane cesarzowi zapytania znane w
postaci: epistulae  listów, subsciptiones  adnotacji dokonywanych
bezpośrednio na prośbie petenta, rescripta  stanowiące odpowiednik
funkcjonalny prawniczego responsum
üð decreta  wyroki sÄ…du cesarskiego, ferowane w procesie nadzwyczajnym,
również one osiągały moc ustawy
jurysprudencja klasyczna: była definiowana jako artes albo scientiae,  sztuka
tego, co dobre i słuszne oraz  wiedza o sprawiedliwości . Narzędziem metody
prawniczej była interpretacja, wywodząca normy z obowiązujących zwyczajów
społecznych. Istniały dwie antyczne koncepcje:
1) wysoka, ograniczone do artes maximae ( były nimi polityka, sztuka
wojenna i retoryka)
2) niska, stanowiąca przeciwieństwo sapientia, niegodna człowieka wolnego
koncepcja rzemieślniczo-zarobkowa.
Przez rzymską jurysprudencję klasyczną rozumie się zatem starożytną
dogmatykę prawa cywilnego, która stała się modelem również dla współczesnego
prawnika; pojęcie to wprowadził Gustav von Hugo; rozpoczyna się w zasadzie od
śmierci Augusta i trwa do wygaśnięcia dynastii Sewerów; charakteryzuje się
szlachetną prostotą treści, oszczędnością środków stylistycznych, pewną
schematyczną jednolitością norm i treści.
- August przyznał niektórym prawnikom prawo udzielania responsum z
upoważnienia samego cesarza  ius respondenci ex auctoritate principia,
Masuriusz Sabinus był pierwszym z kwitów, który ten przywilej otrzymał.
Prawnicy uprzywilejowani udzielali porad prawnych w formie zapieczętowanego
listu, który wiązał proszącego o poradę sędziego w tym konkretnym przypadku
procesowym. W związku z wprowadzeniem przywileju powstały w początkach
pryncypatu szkoły prawnicze: Prokulianów i Sabinianów. Zgrupowały się
wokół wybitnych znawców prawa, będących jednocześnie osobami szczególnie
wpływowymi. Spory między szkołami mogły mieć charakter głównie prestiżowy.
Po śmierci ostatniego przywódcy Sabinianów, Salwiusza Juliana, brak w z
ródłach
wzmianek o szkołach.
PROKULIANIE SABINIANIE
Wywodziła się od Marka Antistiusza Wywodziła się od Atejusza Kapitona, po
Labeona, Nerwy Starszego i jego którym sukcesję objął Masuriusz
ucznia Prokulusa. Sabinus i jego uczeń Gajusz Kasjusz
Longinus.
- nastąpiła coraz wyraz
niejsza biurokratyzacja jurysprudencji, poczÄ…tkowo
uzależniano ją od princepsa, a następnie włączono ją do cesarskiego aparatu
administracyjnego; Hadrian uczynił z consilium principis stały organ doradczy
prawodawstwa i wymiaru sprawiedliwości, członkowie konsylium pobierali stałe
wynagrodzenie, co uzależniało ich od cesarza; Julian na rozkaz cesarza Hadriana
dokonał ostatecznej redakcji edyktu pretorskiego, co przyczyniło się do
wygaśnięcia sporów szkół prawniczych. Za czasów Sewerów wybitni prawnicy
stali się wysokimi urzędnikami. Póz
na jurysprudencja klasyczna poświęciła się
zbieraniu, porzÄ…dkowaniu i komentowaniu prawa obowiÄ…zujÄ…cego (komentarze
do edyktu).
6
- prawo rzymskie zawierało całą bazę rozstrzygnięć kazuistycznych oraz
tradycyjne zasady ogólne, w stosunku do których nieufna była jurysprudencja
klasyczna
- jurysprudencja klasyczna interesowała się raczej przypadkami trudnymi niż
łatwymi; nie dysponowała prawie żadną formą argumentacji prawniczej, ale
wykształciła wiele schematów argumentacyjnych, które praktyka prawnicza
wykorzystuje do dziÅ›, m.in. analogia, reductio ad absurdum czy wniosek z
przeciwieństwa (a contrario)
- jurysprudencja klasyczna wytworzyła gatunki literackie, jednym z nich były
dzieła kazuistyczne, tzw. literatura problemowa, trzymająca się pod względem
systematyki edyktu pretorskiego. Przykłady tego gatunku to: responsa 
zawierająca opracowane analityczne rozstrzygnięcia rzeczywistych przypadków
prawnych; quaestiones, disputationes, epistulae jako rozważania
teoretyczne, zawierające rozstrzygnięcia przypadków fikcyjnych; digesta jako
swego rodzaju dzieła zebrane poszczególnych prawników. Rzymskie komentarze
były na ogół zbudowane lemmatycznie, tzn. omawiały kolejno poszczególne
słowa komentowanego tekstu, ich cechą szczególną był brak staranności w
rozdzielaniu komentowanego tekstu od jego interpretacji, która wysuwała się na
pierwszy plan.
Rodzaje komentarzy:
" komentarze do edyktu pretorskiego i edylskiego
" komentarze do dzieł wcześniejszych prawników
" komentarze do poszczególnych aktów normatywnych
Dzieła dydaktyczne:
" institutiones, czyli podręczniki
" dzieła zatytułowane: reguły, sentencje, definicje, opinie
" pisma zwane instrukcyjnymi (dzieła o kompetencjach urzędników
Wszystkie znane nam dziś dzieła rzymskich prawników zrekonstruował uczony
Otto Lenel w Palingenesia iuris civilis, w oryginale prawie w całości przetrwały
tylko Instytucje Gajusa. Zbudowano je w 4 księgach w podziale na 3 materie:
osoby, rzeczy i sprawy; zawierają obfitość informacji historycznych. Instytucje
zostały odnalezione w 1816r. w Bibliotece Kapitulnej w Weronie na pergaminie,
na którym napisano listy św. Hieronima.
Kazuistyka, jaka charakteryzuje rzymskie prawo jurysprudencyjne umożliwia w
większym stopniu uwzględnić cechy indywidualne poszczególnych przypadków
życiowych. Prawo rzymskie, podobnie jak prawo anglosaskie było kazuistyczne,
ale różniła je ilość kontrowersji. (słynny spór o to, czy dziecko niewolnicy może
być uznane za owoc między Scewolą i Maniliuszem a Brutusem; przeważyło
zdanie Brutusa, że nie może być uznane za owoc). Dlatego prawo rzymskie
okresu pryncypatu określamy mianem prawa spornego  ius controversum,
sporność wynika po części z tego, że prawo jurysprudencyjne mogło opierać się
wyłącznie na autorytecie prawników, nie miało sformalizowanej hierarchii.
Prawnicze responsa zyskiwały moc normatywną jedynie dzięki autorytetowi
prawniczemu ich autora. Większość z
ródeł prawa okresu pryncypatu nazywamy
obecnie prawem miękkim (soft law); zwyczaj wymagał interpretacji, a wśród
z
ródeł pisanych wątpliwości nie podlegała tylko ustawa ludowa.
DOMINAT (284-565 r.p.n.e.)
- Dioklecjan stworzył otwarcie monarchiczny system zarządu cesarstwa w formie
czwór władzy  tetrarchii: każdy ze współcesarzy  augustów wyznaczał swego
następcę, cezara.
- pogłębił się podział państwa na część wschodnią i zachodnią, wraz ze śmiercią
Konstantyna nastąpił jego faktyczny podział (337r.); w 313r. wydano edykt
tolerancji wobec chrześcijaństwa, w 391r. zostało ono ogłoszone religią
7
państwową; armia rzymska podlegała intensywnej barbaryzacji. Feudalizacja
państwa uczyniła je bezbronnym wobec naporu plemion germańskich. W 476r.
nastąpił symboliczny definitywny upadek cesarstwa zachodniego.
- IIIw.  kryzys gospodarczy
- rozwinął się kolonat, chłopi stali się niewolnikami ziemi, przymus gospodarczy
objął także miasta; rosnący ucisk podatkowy stanowił skutek dioklecjańskiej
reformy fiskalnej
- środki ochronne: od IVw. Pojawił się urząd obrońcy obywateli  defensor
civitates oraz pojawiła się episcopalia audientia  w jej ramach biskup mógł karać
możnych chrześcijan za nadużycia w stosunku do możnych ekskomuniką
- ustalono rangi i tytuły wyższych urzędników: znakomici (najwyższy urząd),
wspaniali, najjaśniejsi i najdoskonalsi; urzędy państwowe administracji centralnej
stały się prywatnymi urzędami dworskimi panującego
- rozdział władzy cywilnej od wojskowej
- z końcem dynastii Sewerów obumarło prawo jurysprudencyjne; cały jej materiał
nazwano starym prawem - ius. Jurysprudencja rozpadła się na 2 bloki:
zbiurokratyzowany wymiar sprawiedliwości i czysto akademicką naukę prawa;
pojawiły się zakazy wykładni prawa.
321r.  ustawa kasujÄ…ca, pozbawienie mocy uwag Paulusa i Ulpiana do prac
Papiniana
322r.  potwierdzenie dzieł Paulusa
426r.  ustawa o cytowaniu, powołująca trybunał zmarłych i możliwość
powoływania się na prace 5 prawników: Papiniana, Paulusa, Ulpiana, Modestyna i
Gajusa. W razie kontrowersji miało rozstrzygnąć zdanie Papiniana.
- wulgaryzacja prawa, zatarły się na Zachodzie rozróżnienia pojęciowe, które
stanowiły podwaliny rzymskiej dogmatyki prawniczej okresu pryncypatu
(własność a niewola, własność a posiadanie), na Wschodzie zachowano
wcześniejszy poziom prawa; powstały szkoły prawa: w Bejrucie i
Konstantynopolu, w których uczyli profesorowie (antecessores). Monopol
prawotwórstwa łącznie z interpretacją zastrzegł dla siebie cesarz. W
przeciwieństwie do judaizmu chrześcijaństwo nie stanowiło porządku tożsamego
z prawem pozytywnym. Akcja charytatywna Kościoła przyczyniła się natomiast do
powstania osób prawnych.
- próby kodyfikacji (kompilacji); dawne zwoje papirusowe zwane biblion zostały
zastąpione zbiorem prawa nazywanym cod ex, był to chronologiczno-tematyczny
zbiór konstytucji cesarskich, stanowiły ono z
ródło prawa najczęściej cytowane w
sÄ…dzie
Za panowania Dioklecjana powstały dwa półurzędowe (bowiem cesarz nie udzielił
im oficjalnej sankcji) zbiory reskryptów: Codex Gregorianus (okres od cesarza
Hadriana do 291r.) i Codex Hermogenianus (293-294) - (zwane tak od imion ich
redaktorów). W 438r. opublikowano Codex Theodosianus  zawierał wyłącznie
konstytucje (leges), których treścią było przede wszystkim prawo publiczne.
USTAWODAWSTWO JUSTYNIAC
SKIE (528-565)
Justynian Wielki, cesarz bizantyński planował uporządkować i przywrócić prawo
rzymskie do dawnej świetności. Sformułował postulaty zupełności i
niesprzeczności prawa. Problematyczny był tylko wymóg systematyczności, gdyż
kompilacja justyniańska zachowała nie tylko treść, lecz nawet ramy formalne
dawnych gatunków literackich; prawo prywatne nie zostało więc zestawione w
nowym porządku. Władca wydał po dokonaniu kompilacji zakaz komentowania
go, jak również sięgania do starych z
ródeł. Przypuszcza się jednak, że chodziło
wyłącznie o zakaz wpisywania glos i komentarzy do samych justyniańskich ksiąg
prawnych. Początkowo zredagowano Codex w 12 księgach  zbiór konstytucji
8
cesarskich, rychło zdezaktualizowany i ostatecznie uchylony. Przewodniczącym
komisji kompilacyjnej został justyniański minister sprawiedliwości  Trybonian.
a) Institutiones  obejmujący 4 księgi tekstu podręcznik do nauki prawa,
poprzedzony konstytucjÄ… Imperatoriam; oparty na najpopularniejszych
rzymskich podręcznikach prawa, np. Instytucjach Gajusa, Regulae Ulpiani.
Sposób cytowania: I. 3,2,1: I-Institutiones, 3-numer księgi, 2-numer tytułu,
1-numer paragrafu. Podręcznik miał moc prawa obowiązującego.
b) Digesta (Pandectae)  w 50 księgach, opracowana w latach: 530-533,
zawiera ułożone w porządku edyktu pretorskiego fragmenty z literatury
prawniczej końca republiki i pryncypatu, obejmujące tylko 1/20 zebranego
przez komisję materiału. Połowa zawartości pochodzi od dwóch prawników
z epoki Sewerów: Paulusa i Ulpiana. Sposób cytowania: D.50,17,25,1: D-
Digesta, 50-nr księgi, 17-nr tytułu, 25-nr fragmentu, 1-nr paragrafu.
Według koncepcji Bluhmego, niemieckiego historyka prawa, twórcy
Digestów podzielili pracę na tzw. cztery masy: podkomisje: sabiniańska,
edyktalna, papiniańska, masa podatkowa. W materiale wyjściowym
Digestów dokonano wielu ważnych zmian dostosowujących prawo do
aktualnej sytuacji, zmiany te nazywane sÄ… interpolacjami.
c) Codex  powstało uaktualnienie wcześniejszego kodeksu, tzw. Kodeks
 nowego wyboru , opublikowany w 534r. Zawierał on konstytucje
cesarskie od Hadriana do Justyniana; dzielił się według wzoru Ustawy XII
tablic na 12 ksiąg. Sposób cytowania: C.4,27,1,1: C -Codex, 4-nr księgi,
27-nr tytułu, 1-nr konstytucji, 1-nr paragrafu.
Nowele  tzw. nowe konstytucje, stały się prawdziwym wyrazem prawa
obowiązującego, większość Nowel zredagowano w języku greckim, który
zastąpił łacinę jako język ustawodawstwa bizantyńskiego. Zapowiedzianego
zbioru Nowel nigdy jednak nie dokonano., ich nowoczesne wydania opierajÄ…
siÄ™ na czterech zbiorach prywatnych.
Corpus Iuris Civili  całość kompilacji justyniańskiej wraz z Nowelami,
opublikowane w 1583r., powstało w opozycji do Corpus Iris Canonici.
Mimo zakazu komentowania kompilacji, antecessores w szkołach prawa
dokonywali parafraz (parafraza Instytucji Teofila)
- nawiązanie Bizancjum do tradycji prawa rzymskiego: Basilica  dzieło w 60
księgach w j.greckim; głównie symboliczna wartość rzymskiego prawa
- po grecyzacji następuje slawizacja prawa rzymskiego, recepcja na Wschodzie
Europy ograniczona do wąskiego kręgu uczonych, nie doszło do syntezy prawa
rzymsko-bizantyńskiego z lokalnym prawem słowiańskim
DRUGIE ŻYCIE PRAWA RZYMSKIEGO NA ZACHODZIE EUROPY
- lex Romana Visigothorum, tzw. Brewiarz Alaryka ; prawo rzymskie istniejÄ…ce
dzięki Kościołowi
- XIw.  północna Italia, odkrycie rękopisu Digestów  liitera Pisana, zwany
dzisiaj littera Florentina; od tego momentu ostatecznie rozeszła się droga
prawa anglosaskiego i prawa kontynentalnego. Corpus Iuris Civilis, zwłaszcza
Digesta stały się podstawą kontynentalnej dogmatyki prawniczej.
- prawo okresu przedkodyfikacyjnego było prawem jurysprudencyjnym, ale
odwrotnie niż prawo rzymskie  było prawem uczonym, wymagającym
znajomości łaciny i pewnej wiedzy o starożytności
GLOSATORZY
- działali w Bolonii od poł. XI do poł. XIIIw., powstała za sprawą nauczyciela i
praktyka prawa Irneriusza; pracowali panującą wówczas metodą
scholastycznÄ…
9
- wybitni glosatorzy to Azon oraz Akursjusz, który dokonał syntezy całego
dorobku szkoły w dziele  Magna glossa
- wpisywali swe uwagi najpierw między wierszami  glosy interlinearne, a
potem na marginesie  glosy marginalne; glosy polegały początkowo na
synonimach użytych słów, z czasem pojawiały się definicje, podziały i
rozróżnienia
- uznawali prawo justyniańskie za samowystarczalne
- rozszerzyli swą działalność poza Italię  pojawili się w Anglii i Francji
KONSYLIATORZY (POSTGLOSATORZY, KOMENTATORZY)
- nazwa pochodzi od consilium  porady prawnej, które wprowadzili w
średniowieczu właśnie prawnicy tej szkoły
- koncentrowali siÄ™ na prawie kolizyjnym i handlowym miejskich komun Italii,
dopasowali ostatecznie prawo rzymskie do potrzeb społeczeństwa
póz
nośredniowiecznego
- znani przedstawiciele: Cynus, Bartolus de Saxoferrato (teoria statutów,
rozstrzygająca między prawem komun miejskich a prawem rzymskim), Baldus
de Ubaldis (dokonana przez niego synteza jest określana jako ius commune)
Italskich glosatorów i komentatorów nazywano zbiorowo legistami. Glosatorzy
zbudowali konstrukcję własności podzielonej, ale rozwinęli ją konsyliatorzy;
konsyliatorzy stworzyli też regułę: clausula rebus sic stantibus, przyczynili się
do umów spadkowych i konstrukcji weksla.
KANONISTYKA
Powstała obok legistów w XII w.
-  Dekret Gracjana  prywatny zbiór z
ródeł kościelnych, prawo kanoniczne
jedną z dwóch materii obok prawa rzymskiego; jego zasięg był szerszy niż p.
rzymskiego
- prawa narodowe stały się przedmiotem nauczania dopiero w XVII w.; prawo
kanoniczne operuje nie tylko nakazami, ale głównie zaleceniami i zachętami,
przez co jest bliskie rzymskiemu modelowi normatywności miękkiej (soft law)
- wprowadzony został dualizm władzy świeckiej i duchownej i profesjonalizacja
jurysprudencji kontynentalnej
- kanonistyka wniosła do ius commune innowacje: konstrukcję małżeństwa
konsensualnego, zasadę równości płci, zasadę dotrzymywania wszystkich
umów, wprowadzenie początków dogmatyki osoby prawnej; proces rzymsko-
kanoniczny,
Mianem protorecepcji nazywa się wpływy prawa rzymskiego na prawo
europejskie, wynikające ze szkoły włoskiej. Natomiast recepcja właściwa,
pełna nastąpiła na terenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu
Niemieckiego; prawo rzymskie uznano za posiłkowe prawo Rzeszy.
HUMANIZM PRAWNICZY (mos gallicus)  W wyniku kryzysu cesarstwa i
papiestwa doszło do przesilenia ius commune jako prawa obowiązującego. We
Francji w XVI w. rozwinÄ…Å‚ siÄ™ tzw. humanizm prawniczy.
- znacznie pogłębił historyczną znajomość prawa rzymskiego
- przedstawiciele: Alciato, Bude, Zäsy, F.J. Cujas, Faber, Donellus (rozróżnienie
prawa materialnego od procedury)
- J. Apel  rozróżnienie na prawa rzeczy  ius in re i prawa do rzeczy  ius ad
rem
- Haloander  pierwsze historio krytyczne wydanie justyniańskich Digestów
HOLENDERSKA  ELEGANCKA JURYSPRUDENCJA
- nurt stworzony przez wybitnych prawników nurtu humanistycznego, który po
nocy św. Bartłomieja znalez
li schronienie w Niderlandach
- Vinnius, Voet, van Wesenbeck
10
- stworzenie prawa rzymsko-holenderskiego  Roman-Dutch law, zostało
recypowane w Afryce Południowej
TENDENCJA SYSTEMATYCZNA PRAWA NATURY
- europejskie prawo rozumu stało się kontynuacją nurtu humanistycznego
- prawo natury według Grocjusza
-  Lewiatan Hobbesa
- Mos geometricus Leibniza
- Francja: Domat (adaptował prawo rzymskie do chrześcijaństwa) i Pothier
(traktaty o poszczególnych typach umów, podstawa Code civil)
- innowacje dogmatyczne prawa Rozumu: teoria woli przy wykładni czynności
prawnych, zwłaszcza zdziałanych pod wpływem błędu, zasada
ekwiwalentności przy umowach odpłatnych, uznanie zasady
odpowiedzialności za brak staranności przy pertraktacjach umownych
- wiele innowacji zostało odrzuconych przez pandektystykę, a w rezultacie
BGB, jako niezgodne z prawem rzymskim
- koncepcja małżeństwa jako związku umowy ściśle cywilnej
USUS MODERNUS PANDECTARUM
- 1648-1789
- praca S.Stryka, nie respektowała justyniańskiego porządku fragmentów,
uwzględniała także instytucje lokalne, typowe dla prawa germańskiego
wspólnoty
- odróżnienie własności od posiadania, a w tym ostatnim zakresie posiadanie
samoistne od dzierżenia
- instytucja przesyłania przez rozpoznające sądy akta sprawy uniwersyteckim
wydziałom prawa  (Aktenversendung) z prośbą o opinię naukową
KODYFIKACJE PRAWA NATURY
1. Kodeks bawarski CMBC 1756r., opracowany przez tajnego kanclerza
bawarskiego, był w swojej treści w zasadzie tylko podsumowaniem
niemieckiej pandektystyki,
2. Pruski ALR z 1794r., stanowił syntezę dorobku niemieckiej szkoły prawa
natury
3. Code civil z 1804 r.  oparty na wolności, osobistej, swobodzie umów,
wolnej własności; systematyki dostarczył mu tzw. system
instytucjonalny, oparty na układzie Instytucji Justyniana; własność jako
prawo jednolite i najbardziej absolutne; prawo zobowiązań i prawo
spadkowe zebrane jako  Różne sposoby nabycia własności ;
wyposażony w tzw. skutek konsumpcyjny, polegający na uchyleniu
całego dotychczasowego prawa; Code civil został bezpośrednio
recypowany w wielu krajach Europy Zachodniej; miał wpływ na kodeks
holenderski, włoski, hiszpański i kodeks Rumunii
4. ABGB z 1811r., ustawa kompromisowa, zachowująca zarówno niektóre
instytucje feudalne jak np. własność podzielona, jak zdecydowanie
patriarchalne; przyjął systematykę instytucjonalną; odróżniał on prawa
rzeczowe o charakterze rzeczowym (p.spadkowe) od praw rzeczowych o
charakterze osobistym (p.zobowiązań); zawierał generalną klauzulę
odpowiedzialności deliktowej
Typowa dla tych kodeksów była niechęć do interpretacji prawniczej.
SZKOA
A HISTORYCZNA
- Savigny  nauka prawa to nic innego, jak historia prawa, ocalił prawo
rzymskie przed zapomnieniem; był kontynuatorem programu francuskich
humanistów, jego zdaniem prawotwórstwo powinno polega na
dopasowaniu starego materiału normatywnego do nowych potrzeb;
11
krytykował kodyfikacje prawa natury jako niedostatecznie uwzględniające
prawo rzymskie
PANDEKTYSTYKA
- zaczęła się w nią przekształcać Szkoła Historyczna,
- podręczniki Pandektów zawierały jednolitą dla wszystkich krajów
europejskich wykładnię Corpus Iuris Civilis,
- wynalez
li część ogólną prawa cywilnego; obejmowała ona zdolność
prawną osób fizycznych i prawnych, przedmiot praw oraz zdarzenia prawne
 przejÄ…Å‚ jÄ… Kodeks polski z 1964r.
- pojęciowe konstrukcje pandekty styki: zasada abstrakcyjności czynności
prawnych, idea majątku celowego, odpowiedzialność za winę przy zawarciu
umowy
- wierność materialnemu pojęciu rzeczy; odrzucenie instytucji prawa
pospolitego
- Lehrbuch Windscheida podsumowywał osiągnięcia pandektystyki
niemieckiej
Niemiecki kodeks BGB
- uchwalony w 1896r.
-rozpoczyna się częścią ogólną
- ostre rozróżnienie czynności prawnych zobowiązujących (obligacyjnych) i
rozporzÄ…dzajÄ…cych (rzeczowych)
- szczegółowe unormowanie osób prawnych
- stawia zobowiązania na czele poszczególnych działów prawa cywilnego
- pojęcie deliktu przejmował z rzymskiej odpowiedzialności akwiliańskiej
- z dorobku BGB czerpał m.in. szwajcarski kodeks ZGB, kodeks Włoch,
Grecji i Portugalii, a nawet Japonii czy Chin
W Europie Środkowo-Wschodniej aż do XVIII w. utrzymywała się feudalna
mozaika praw miejskich i wiejskich. W XIX w. wprowadzono w Księstwie
Warszawskim Code civil, póz
niej wprowadzono ABGB do południowej
Polski, Czech, Słowenii i Węgier; ujednolicano prawo prywatne w duchu
tradycji romanistycznej.
Obecnie obserwuje się zjawisko de kodyfikacji i europeizacji kodeksów, a
także pewne zbliżenie między common law a civil law.; pojawiają się
tendencje do globalizacji.
ROZDZIAA
II: KSZTAA
TOWANIE I OCHRONA
PRAW PRYWATNYCH
Nabycie praw dzieli się na pierwotne  dokonujące się niezależnie od uprawnień
poprzednika i pochodne  sukcesja, przeniesienie praw z poprzednika. Przeniesie,
które następuje pod tytułem szczególnym nazywamy sukcesją syngularną.
Zdarzenia prawne dzielą się na: czynności prawne (actus juridicus) i na czyny
zabronione (negotium juridicum)
Teoria czynności prawnych (dzieło pandektystyki):
vð Pisemne i ustne
vð Formalne i nieformalne; poczÄ…tkowo forma czynnoÅ›ci prawnej byÅ‚a
warunkiem sprowadzania żądanych skutków, a od póz
niejszego okresu
republiki stała się wyłącznie szatą zewnętrzną  forma ochronna,
zapewniająca czynności charakter publiczny
vð RozporzÄ…dzajÄ…ce (bezpoÅ›rednio przenoszÄ…  alienacja, obciążajÄ… prawami
na rzeczy cudzej, zmieniajÄ… lub znoszÄ… istniejÄ…ce prawa) i zobowiÄ…zujÄ…ce
12
vð Przyczynowe (In. Kauzalne  wymagajÄ… dla swej ważnoÅ›ci prawidÅ‚owej
przyczyny) i abstrakcyjne (przykładem czynności abstrakcyjnej jest
stypulacja, wiązała niezależnie od przyczyny jej dokonania, chyba, że w
pytaniu zawarto np.  Czy przyrzekasz dać tytułem posagu? ; od 472r.
uznano za stypulację każdą umowę zobowiązaniową)
vð Jednostronne (np. wyzwolenie testamentowe, porzucenie rzeczy) i
dwustronne(wymagają zgody dwóch stron)
vð OdpÅ‚atne i nieodpÅ‚atne; czynność darma  przynosi skutki tylko jednej ze
stron
vð MiÄ™dzy żyjÄ…cymi  Inter virmos, czynnoÅ›ci na wypadek Å›mierci
Elementy treści czynności prawnej:
1. Elementy przedmiotowo istotne  essentialia negotii  bez ich ustalenia
czynność nie mogłaby dojść do skutku
2. Elementy nieistotne  naturalia negotii - których nie trzeba zastrzegać, bo
wynikają bezpośrednio z porządku prawnego
3. Elementy podmiotowo istotne  accidentialia negotii, czyli postanowienia
dodatkowe. SÄ… to: warunek: condicio, termin  dies, polecenie  modus.
WADY CZYNNOÅšCI PRAWNYCH
Pandektystyka niemiecka rozdzieliła oświadczenie woli na wolę i jej oświadczenie,
a rozbieżność między nimi na zamierzoną i niezamierzoną.
1. Zamierzona rozbieżność między wolą a jej oświadczeniem: występuje ona
w trzech postaciach:
a) Czynności nie na serio  np. na scenie czy dla żartu
b) Czynności pozorne  simulatio, służyły one obejściu prawa. Czynność
pozorowaną  symulowaną uznawano za nieważną, podczas gdy
rzeczywiście chciana czynność ukryta p- dyssymulowana pozostawała w
mocy tylko wtedy, gdy spełniała właściwe wymogi ważności. Dopiero
prawo Rozumu wprowadziło ochronę zaufania osoby trzeciej, wobec
której nie można było wnosić nieważności czynności pozornej (ABGB,
BGB, KC)
c) Czynności przy zastrzeżeniu potajemnym   w duszy  reservatio
mentalis  bezskuteczność oświadczenia była zastrzegana
jednostronnie; jego dogmatyczną konstrukcję sformułowała
kanonistyka.
2. Niezamierzona rozbieżność między wolą a jej oświadczeniem:
a) przybiera postać błędu  error. W prawie rzymskim błąd powoduje
automatyczną nieważność umowy, ponieważ oznaczał niezgodność
między stronami. Nieistotny był błąd co do jakości lub oznaczenia
przedmiotu. Ewolucja prawa klasycznego uwzględnia błąd w
czynnościach formalnych (stypulacja czy testament). Kodeksy BGB, KC
rezygnują z rozróżnienia błędu co do faktu od błędu co do prawa.
b) Groz
ba bezprawna (metus) i podstęp (dolus). Przysługiwała skarga z
tytułu groz
by  action quod metus causa, opiewała w ciągu roku na
poczwórną wartość poniesionej szkody, po roku tylko na pojedynczą
wartość szkody; action doli  skarga subsydiarna, czyli przysługująca w
braku innego środka prawnego w ciągu roku od chwili, gdy jej
wytoczenie stawało się możliwe; zasądzenie na podstawie action doli
pociągało za sobą ujmę na czci obywatelskiej (infamia)
Panowały spory doktrynalne co do nieważności lub wzruszalności umów
zwartych pod wpływem metus i dolus. Pandektystyka niemiecka
sprawiła, że obecnie jedne i drugie umowy są wzruszalne w
obowiÄ…zujÄ…cym prawie niemieckim, szwajcarskim i polskim. Groz
bÄ™
natomiast traktuje się surowiej niż podstęp; KC zrównuje je tylko wtedy,
gdy strona podstępu wiedziała o podstępie.
13
POZAPROCESOWA OCHRONA PRAW PRYWATNYCH
POMOC WA
ASNA
Prawdopodobnie rozstrzygano w procesie tylko spory o poważnej wartości
majątkowej lub wadze społecznej i raczej między osobami zamożnymi.
Samopomoc może mieć charakter obronny, czyli defensywny lub ofensywny, czyli
zaczepny. Prawo dopuszcza obronę konieczną zarówno w starożytnym Rzymie,
jak i we współczesnych kodeksach. Granicą obrony koniecznej nie powinna być
jednak zemsta. Zaczepna samopomoc własna jest natomiast ograniczana przez
państwo (nemo Est iudex In propria causa). W czasach Oktawiana Augusta
ograniczono przemoc w życiu publicznym i prywatnym; konstytucje cesarskie
doprowadziły do sformułowania zakazu zabierania siłą rzeczy ruchomych i
zajmowania nieruchomości. Justynian - ochrona praw prywatnych nie należy do
jednostek, lecz do praw.
UGODA
Ugoda (transactio) wydaje się najbardziej pożądana, bowiem spór sam rozstrzyga
się drogą wzajemnych ustępstw. W prawie poklasycznym pactum, czyli
nieformalne porozumienie przybrało formę samodzielnej umowy. Nigdy nie stała
się jednak samodzielną instytucją prawną. Model kontroli ugody był obecny już w
prawie cesarskim, istnieje współcześnie m.in. w KC.
KOMPROMIS
Rozwiązanie sporu bez udziału państwa przybiera formę sądu polubownego, czyli
umowy arbitrażowej  compromissum. Istotę stanowi porozumienie o poddaniu
sporu rozstrzygnięciu osoby prywatnej. Justynian początkowo wymagał złożenia
przysięgi stron i arbitra, ale w 539r. zrezygnowanego z tego. Kontynuacją
rzymskiego kompromisu jest obecnie zapis na sąd polubowny, czyli arbitraż.
PRETORSKA OCHRONA POZAPROCESOWA
Dla ochrony pozaprocesowej można było uzyskać w Rzymie od magistratusa
wyposażonego w imperium, a w prawie cesarskim od sędziego, następujące
środki:
vð Przywrócenie do stanu poprzedniego (In integrum restitutio)  usuwaÅ‚o
skutki zdarzenia prawnego, stosowana głównie w przypadku czynności, do
których doszło pod wpływem metus lub dolus
vð Wprowadzenie w posiadanie (missio in possessionem)  wiodÅ‚a do
stworzenia zastawu pretorskiego i jej celem było strzeżenie rzeczy
vð Stypulacje pretorskie  kontrakty sÅ‚owne, do zawarcia których zmuszaÅ‚
pretor
vð Interdykty  polecenie konkretnego zachowania siÄ™ wydane przez
urzędnika posiadającego imperium; ich nazwy pochodzą zazwyczaj od
pierwszych słów, w których je formułował; wydawano je na wniosek
zainteresowanego. Jeśli nie zastosowano się do interdyktu, można było na
tej podstawie prowadzić normalny proces.
Podział interdyktów:
- interdicta simplicia  kierowane sÄ… tylko do jednej osoby, duplicia  obie
strony oczekują rozstrzygnięcia, polecenie jest kierowane do obu
- w oparciu o kryterium celu: nakazujÄ…ce okazanie  interdicta exhibitoria,
zwrot  interdicta restitutoria, bÄ…dz
wyrażające zakaz  interdicta
prohibitoria. Pierwsze dwa typy to dekrety urzędnika, właściwymi
interdyktami są interdicta prohibitoria, bo to ich dotyczy podział na
simplicia i duplicia. Pozostałe 2 grupy interdyktów są zawsze simplicia.
S
DOWNICTWO BISKUPIE
Początkowo było polubownym rozwiązaniem sporu, a od czasów chrześcijaństwa
zaczęło stanowić alternatywę dla sądownictwa państwowego. Justynian pozwalał
biskupom ingerować w działalność świeckich urzędników i stronom przyznawał
14
prawo udawania się do duchownego. Z drugiej strony przewidywał apelację od
orzeczeń Biskupic (w ciągu 10 dni od jego rozstrzygnięcia).
PROCES
Kluczowe znaczenie w procesie miał magistratus, najpierw pretor, a potem
cesarz. Przejawem imperium, w które był wyposażony była iurisdictio  ustne
oświadczenie, co jest prawem w danej dziedzinie, na jej podstawie udzielano
środków ochrony prawnej. Miał on prawo do udzielenia actio  skargi, powództwa,
roszczenia; nie rozstrzygał sporu, upoważniał do tego sędziego. Papinian określił,
że pretor może wspomagać  adiuvare, uzupełniać  supplere oraz poprawiać 
corrigere, ius civile. W Rzymie upowszechniło się myślenie skargowe.
Proces podzielono na dwie fazy:
1. In iure  przed pretorem
2. Apud iudicem  przed sędzią
Dzięki Augustowi, który poza porządkiem procesu  extra ordinem postanawia
rozpoznać sprawę Luciusa Lentulusa wytwarza nowy sposób ochrony praw
prywatnych.
Proces republikański  ordo iudiciorum privatorum występuje w dwóch formach:
jako proces legisakcyjny i formularny. W cesarstwie pojawia siÄ™ cognito extra
ordinem, czyli jednofazowy proces kognicyjny.
Epoka archaiczna  posługiwano się strzeżonymi przez kolegium pontyfików
actiones, których brzmienie wiązało się bezpośrednio z treścią ustaw. Lex Aebutia
dopuściła procesowanie się przy użyciu układanych wobec pretora formuł. Tak
powstał proces formularny, a dwie leges Iuliae z 17r.p.n.e. zniosły proces
legisakcyjny. Prawie od razu z procesem formularnym zaczął współistnieć proces
kognicyjny, początkowo tylko o 3 zakresach: o fideikomisy, w działalności
sÄ…dowej samego cesarza oraz w prowincjach. Konstytucja Konstantyna z 342r.
zniosła proces formularny.
Strony w procesie: actor  powód i reus  pozwany. Od procesu formularnego
stało się możliwe współuczestnictwo procesowe. Interwencję procesową, zarówno
główną, jak i uboczną dopuszczono w procesie kognicyjnym. W procesie
formularnym i kognicyjnym rolę strony mógł pełnić zastępca procesowy, który
uczestniczył w procesie na jej rzecz. Cognitor  zastępca ustanowiony w sposób
uroczysty i w obecności przeciwnika procesowego. Procurator  ustanowiony w
sposób nieformalny, a także pod nieobecność strony przeciwnej. W prawie
poklasycznym cognitor zanika. Ten, na kogo spadała infamia nie mógł
występować z postulatio, być zastępcą procesowym ani dawać cognitora lub
mieć prokuratora.
Zdolność procesowa: w procesie legisakcyjnym miał ją tylko dojrzały wiekiem
obywatel rzymski, który nie podlegał władzy zwierzchnika agnacyjnego. Dziecko,
które ukończyło 7 lat i kobieta mieli zdolność prawną, jeśli posiadali opiekuna. W
procesie formularnym zdolność procesową zyskali Latyni i peregryni. Od
Dioklecjana zyskali ją w pełni także kobiety. Najważniejszym jednak wyjątkiem na
tle praw antycznych był brak zdolności procesowej niewolników. Edykt pretorski
wprowadził nową kategorię  zdolność do składania wniosków w fazie in iure. Nie
posiadali jej całkowicie niesłyszący oraz osoby, które nie ukończyły 17 lat. Za
innych nie mieli prawa występować niewidomi na oboje oczu oraz kobiety. Osoby
dotknięte infamią mieli prawo do postulatio jedynie we własnym imieniu lub
swoich najbliższych.
Legitymacja procesowa  zdolność do tego, aby w konkretnej sprawie
występować w charakterze strony. Gdy ktoś może być powodem ma legitymację
czynnÄ…, a gdy pozwanym  ma legitymacjÄ™ biernÄ…. W fazie apud iudicem
występowali mówcy, biegli w retoryce, którzy mieli za zadanie osiągnąć pożądany
efekt retoryczny. Za dominatu adwokaci  uczeni juryści, byli zawodem
15
zorganizowanym w korporacje, ale dopiero od 460r. wymaga siÄ™ od nich
wykształcenia prawniczego. Dotąd adwokaci nie działali charytatywnie, ale
dopiero proces kognicyjny pozwolił im dochodzić honorariów sądownie. Za
dominatu pobierane przez nic opłaty zostały ujęte w taryfy.
Tabelliones  byli to zawodowi pisarze, którzy sporządzali pisma procesowe. W
epoce justyniańskiej do wykonywania tego zawodu trzeba było mieć koncesję. W
procesie republikańskim fazę in iure sprawował urzędnik z iurisdictio, pierwotnie
był to konsul zwany praetor, z czasem pretor miejski. Sędzia w fazie apud
iudicem był najczęściej jednoosobowy  iudex privatus. Sędzią mógł zostać każdy,
na kogo zgodnie wskazywały strony, w razie zgody pretor wybierał losowo.
Sąd centumwiralny  stawały przed nim sprawy majątkowe o dużej wartości
przedmiotu sporu. Jego nazwa pochodzi od składu  przeszło setki mężów, na
czele których stał pretor miejski. Od żadnego z sędziów nie wymagano
znajomości prawa, mieli zbadać fakty i wydać wyrok. Cesarz rzadko orzekał
osobiście, działał za niego prefekt pretorianów albo prefekt Miasta. W procesie
kognicyjnym sprawa toczyła się przed jednoosobowym sędzią cesarskim  iudex.
Z chwilą powstania procesu kognicyjnego powstała możliwość odwołania się do
mocodawcy, tak właśnie powstała apelacja. Strony nie miały wpływu na sędziego,
ale mogły umawiać się w kwestii sądu  actor sequitur forum rei  powód idzie za
sądem pozwanego. W razie deliktu właściwy był sąd miejsca jego powołania.
ZASADY PROCESOWE:
1. Skargowość  bez inicjatywy powoda proces się nie rozpocznie. Rzymian
cechowało myślenie skargowe, uważano, że jeśli nie było odpowiedniej
actio, postępowanie nie miało prawa się toczyć. A
ączyła się z zasadą
dyspozycyjności, czyli rozporządzalności. Natomiast działanie z urzędu
możliwe było dopiero w procesie kognicyjnym. We współczesnym polskim
procesie prywatnym zasadą jest, że jego przedmiot stanowią żądania,
które muszą zostać określone w pozwie.
2. Kontradyktoryjność (sporność)  postępowanie polega na wystąpieniach
dwóch przeciwstawnych stron. Przeprowadzenie dowodu ciąży na tym, kto
twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza.
3. Jawność  przebieg procesu może być obserwowany przez zainteresowane
nimi osoby.
4. Ustność  strony procesu mogą swobodnie, używając słów, prezentować
swoje stanowisko w postępowaniu. Proces legisakcyjny był wyłącznie
ustny, w formularnym pojawiła się pisemna instrukcja dla sędziego 
formula, od której wziął dzisiejszą nazwę.
5. Równość  powodowi nie wolno tego, na co nie pozwala się pozwanemu,
ponadto każda ze stron ma prawo do wypowiedzi  audiatur et altera pars.
W dzisiejszym polskim procesie cywilnym uniemożliwienie stronie obrony
swoich praw jest podstawą do stwierdzania nieważności postępowania.
6. Bezpośredniość  w obu fazach zapoznawano się bezpośrednio z żądaniami
i twierdzeniami stron, natomiast w apud iudicem  z dowodami. W
zbiurokratyzowanym dominacie skarżono się nie tylko na ogromną
przewlekłość, ale i kosztowność postępowania sądowego. Wpłynęło to na
wielką popularność różnych form pozasądowego rozstrzygania sporów.
7. Bezpłatność  cechowała proces republikański. Pobieranie opłat sądowych
jest normą we współczesnym procesie prywatnym.
Actiones in personam  powództwa osobowe, zmierzają do wykazania, że na
podstawie zaciągniętego zobowiązania druga strona winna przenieść
własność, wykonać usługę czy, ogólniej rzecz ujmując, świadczyć. Dochodzi
przy nich do konsumpcji uprawnienia procesowego i konsumpcji roszczenia. W
przypadku tych actiones istnieje przymus wdania się w spór.
16
Actiones in rem  powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw
podmiotowych bezwzględnych
Według Gaiusa znanych jest 5 skarg, na podstawie których można było
prowadzić postępowanie. Trzy pierwsze służyły procesowi rozpoznawczemu,
dwie ostatnie postępowaniu egzekucyjnemu.
1. Legis actio sacramento  proces legisakcyjny opierał się na dokładnej
recytacji słów, nawiązujących ściśle do słów ustawy; rzecz, o której
własności się twierdziło należało dotknąć specjalną laską  vindicta i
wypowiedzieć odpowiednią formułę; przeciwnik czynił i mówił to samo;
przedmiot sporu, jeśli było to możliwe, przynajmniej symbolicznie
przynoszono przed pretora; od wartości przedmiotu zależała wysokość
sacramentum  swoistego zakładu, do tysiąca asów zakład wynosił 50, a
gdy wartość przedmiotu przekraczała tysiąc asów, zakładał wynosił 500.
Sacramentum przegranego nie przypadało zwycięzcy, lecz skarbowi
publicznemu.
2. Legis actio per iudicis postulationem  ten kto wszczynał postępowanie
mówił, że druga osoba jest mu winna jakąś kwotę
3. Legis action per condictionem  nie podawano podstawy prawnej , służyła
do dochodzenia określonej sumy lub określonej rzeczy, pełniła funkcję
skargi działowe, znoszono nią bowiem współwłasność powstałą wskutek
dziedziczenia
4. Legis action per manus iniectionem  stosowana na podstawie wyroku w
30 dni po jego wydaniu; stosowano ją od razu, jeśli pozwalała na to
ustawa, musiała w tym celu zawierać damnatio (nałożenie ręki). Pozwany
mógł odtrącić rękę, co oznaczało zakwestionowanie podstawy roszczenia.
Tak zrodziło się zaprzeczenie  infitiatio.
5. Legis actio per pignoris capionem  w sprawach wojskowych, służyła np.
uzyskaniu pieniędzy na jęczmień dla koni; polegała na zabieraniu zastawu;
czasem uznaje się ją za pozasądowe wzięcie zastawu na podstawie prawa
sakralnego lub podatkowego
Actiones in personam sÄ… nazywane condictiones, zaÅ› skargi rzeczowe 
vindicationes.
Skargi można również podzielić na skargi cywilne oraz pretorskie.
Formula  stanowiła instrukcję dla sędziego. Najkrótsza formuła procesowa
musiała zawierać wskazanie sędziego  nominatio oraz zadane mu pytanie, co do
faktów  intentio (część zawierająca żądanie powoda). Czasem są częściami
formuł także condemnatio, adiudicatio oraz demonstratio.
Condemnatio  zasÄ…dzenie lub uwolnienie pozwanego
Adiudicatio  występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie
sędziego do zniesienia współwłasności
Demonstratio  opis stanu faktycznego
Exceptio  zarzut procesowy pozwanego.
Od czasów rzymskich do dziś wszystkie zarzuty procesowe dzieli się na
peremptoryjne, czyli niweczÄ…ce i dylatoryjne, czyli odraczajÄ…ce. Drugie z nich
uniemożliwiają tylko przez jakiś czas dochodzenie swoich praw.
Replicatio  zarzut powoda przeciwko ekscepcji pozwanego
Condemnatio pecuniaria  zasądzenie na zapłacenie kwoty pieniężnej. Jeśli
pozwany był wystarczająco zamożny i zdeterminowany do zatrzymania
przedmiotu sporu, po przegranej i zapłaceniu właścicielowi, mógł nabyć własność
rzeczy w sposób pierwotny. Górna granica kwoty, którą za daną rzecz należało
zapłacić nazywała się taxatio.
Pięć sposobów tworzenia skarg pretorskich:
1. Skarga analogiczna  actio utilis
17
2. Fictio  umieszczenie w formule fikcji. Bonorum emptor to osoba, która
nabyła majątek dłużnika poprzez przeprowadzono uniwersalną egzekucję
majątkową, jeśli dłużnik ów nie żył, nabywca dochodził wierzytelności
dzięki umieszczaniu fikcji.
3. Przestawienie podmiotów
4. Oparcie treści formuły na opisie faktów  actio in fatum
5. Actio iniuriarum oparte na zasadzie słuszności  bonum et aequum
Skarga stricti iuris  ścisłego prawa
Skarga bonae fidei  zawiera klauzulÄ™ ex fide bona  dobrej wiary
Skutkiem nadmiernego żądania  pluris petitio powód tracił wierzytelność, gdyż
ponownie nie będzie mógł wystąpić w tej samej sprawie.
Podział ze względu na możliwą konkurencję lub kumulację actiones:
Skargi odszkodowawcze  reipersekutoryjne  służyły pokryciu powstałej szkody
Skargi penalne  służyły stworzeniu dolegliwości, polegającej na zapłacie
kilkukrotnej wartości tytułem kary prywatnej
Skargi mieszane
Przebieg postępowania:
Ustawa XII tablic upoważniała użycie siły wobec pozwanego do sądu, który się
opierał, a także obowiązek zapewnienia niepełnosprawnemu transportu.
Vindex mógł gwarantować przybycie pozwanego do sądu, jeśli nie stawił się on
od razu.
Vadimonium  przyrzeczenie stawienia siÄ™ w oznaczonym terminie przed sÄ…dem
pod rygorem utraty umówionej sumy pieniędzy.
Pretor mógł odmówić udzielenia ochrony procesowej  denegatio actionis.
Proces mógł zakończyć się w fazie in iure na trzy sposoby:
a) Confessio in iure  uznanie roszczeń powoda
b) Transactio  ugoda stron respektowana przez pretora
c) Iusiurandum  przysięga złożona za zgodą pretora
Litis contestatio  utwierdzenie sporu i przygotowanie formuły kończyło pierwszą
fazÄ™ procesu.
Sędzia w apud iudicem z momentem wydania wyroku kończył swe zadanie tak
nieodwołalnie, że nie mógł on poprawić tego wyroku. Apelacja w procesie
republikańskim była nie do pomyślenia, ponieważ sędzia posiadał wiele cech
sędziego polubownego.
Uniwersalna egzekucja majątkowa: jeśli w ciągu 30 dni (15, gdy chodziło o
majątek po zmarłym) wierzyciele nie zostali zaspokojeni, na dłużnika spadała
infamia, sprzedawano wówczas cały majątek dłużnika na licytacji. Jego nabywca
wchodził w sytuację prawną dłużnika.
Egzekucja majątkowa była nieco bardziej humanitarna od osobistej  dłużnika
pozbawiano wszystkiego, co miało wartość, pozwalano dobrowolnie odstąpić
majątek wierzycielom  ogłosić upadłość, powodowało to możliwość zatrzymania
środków niezbędnych do życia. Egzekucja ta nie powodowała infamii.
W pryncypacie pojawiła się syngularna egzekucja majątkowa, w której specjalny
kurator sprzedawał elementy majątku dłużnika po kolei, aż do zaspokojenia
wierzycieli.
Proces kognicyjny
- pozew jest pisemny, a wezwanie do sądu urzędowe
- jednofazowy
- posługiwano się domniemaniami
- nieufność do zeznań świadków
- możliwość apelacji
- wyrok albo uznanie roszczenia były tytułami egzekucyjnymi; z urzędu
dokonywano egzekucji syngularnej, w razie niewypłacalności przeprowadzano
18
cessio bonorum  egzekucję majątkową uniwersalną. Ostatecznym środkiem była
egzekucja osobista.
Proces reskryptowy  od panowania Hadriana, reskrypt cesarski podstawÄ…
rozstrzygnięcia sprawy
ROZDZIAA
IV: SPADKI
Hereditatis petitio
Legitymację czynną do wystąpienia ze skargą o wydobycie całego
spadku miał jedynie dziedzic, czyli heres. Legitymacja bierna zmieniała się.
W procesie legisakcyjnym występowano przeciwko posiadaczowi majątku
spadkowego, który uważał się za dziedzica, natomiast w procesie formularnym
wolno było występować przeciwko osobie, która uważa się za posiadacza.
Dziedzic będzie występował o całość spadku, na który składają się przede
wszystkim poszczególne dobra, czyli corpora hereditaria: ruchomości i
nieruchomości. Spadek może też istnieć bez dóbr, stanowić go mogą
wierzytelności i długi spadkowe oraz inne uprawnienia. Dziedzic przejmuje
wszystko, co może być przekazane, wchodząc w istocie w całą sytuację prawną
zmarłego.
Gdy wszystkie prawa biorÄ…ce poczÄ…tek od jednego podmiotu przechodzÄ… na inny,
mówi się o sukcesji uniwersalnej. Chodzi w niej o kontynuację pozycji, przejęcie
pełni praw, nawet bez świadomości ich istnienia.
Spadek to nic innego, jak sukcesja w całości prawa, jakie miał zmarły:
hereditas nihil aliud est quam successio in universum ius quo defunctus
habuerit. Hereditas damnosa  spadek szkodliwy, który pozostawia jedynie
długi.
Po to, aby nikt nie zmarł bez sukcesora, pozwolono traktować spadek jako jedną
res, określaną jako res incorporales  dobro niematerialne, wypracowano w ten
sposób koncepcję sukcesji uniwersalnej. To sukcesorowi uniwersalnemu na
wypadek śmierci prawo cywilne przyznawało hereditates petitio.
Interdykt quorum bonorum
Z mocy prawa spadek obejmowali tylko tzw. sui heredes, czyli osoby, które z
chwilą śmierci spadkodawcy stawały się sui iuris. Gdy ich nie było, Ustawa
XII tablic wymienia kolejno: najbliższych krewnych, którzy o wprowadzenie w
posiadanie dóbr musieli prosić urzędnika. To urzędnik decydował o
przyznaniu bonorum possessio  posiadania dóbr. Musiał on jednak zadbać o
posesoryjne zabezpieczenie pozycji tychże dóbr i w tym celu przyznawał on
interdykt quorum bonorum, który służył nabyciu posiadania. Urzędnik
jednak powołując do spadku nikogo nie mógł uczynić heres, gdyż dziedzicem
prawa cywilnego stawało się tylko na podstawie ustawy. Powołany przez
urzędnika do spadku zyskiwał posiadanie przez wprowadzenie w dobra, które
następnie mógł zasiedzieć. W tym szczególnym przypadku  usucapio pro herede
wymagano posiadania dóbr spadkowych tylko przez rok. Zstępni i wstępni
pierwszego stopnia mieli rok, aby zwrócić się do urzędnika o powołanie do
spadku, pozostali 100 dni.
Antonius Pius zrównał uprawnionych przez pretora z dziedzicami cywilnymi.
OdtÄ…d cywilny porzÄ…dek dziedziczenia staje siÄ™ rodzajem w ramach dziedziczenia
pretorskiego. W prawie justyniańskim oba porządki zrównano.
FIDEIKOMIS  zapis powierniczy, autonomiczna instytucja prawna, gdy
spadkodawca zwraca się z nieformalną prośbą do osób, które coś z majątku
spadkowego otrzymajÄ…. Wobec braku sankcji prawnych, spadkodawcy opierali siÄ™
19
na zaufaniu do spadkobiercy, stąd nazwa fideikomis, co oznacza:  uczciwości
twojej powierzam
Wartości i zasady prawa spadkowego
- troska o znalezienie i wskazanie heres, nie tylko osoby, która miałaby wstąpić w
sytuację prawną zmarłego, ale i taką, która spadek przyjmie
- swoboda przyjęcia spadku i innych rozrządzeń testatora
1. Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest  nikt
nie może umrzeć, pozostawiając dziedzica do części spadku, część zaś
beztestamentowo  zasada ta współcześnie nie jest przestrzegana w
porządkach prawnych. W Polsce  powołanie do spadku wynika z ustawy albo z
testamentu. Od tej zasady w prawie rzymskim istniały 3 wyjątki + fideikomisy :
vð Testament żoÅ‚nierski
vð Dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne  sytuacja taka nastÄ™powaÅ‚a
gdy nie spełniono formalnych wymogów, co do treści aktu ostatniej woli;
jeżeli dziedzicem ustanowiono kogoś z zewnątrz, osoby pominięte
dochodziły spadku ich kosztem, otrzymując połowę spadku do równego
podziału; gdy dziedzicami ustanowiono kogoś z kręgu sui heredes,
pominięci otrzymywali udział, jaki przysługiwałby im w dziedziczeniu ab
intestato (zabezpiecznie najbliższych spadkodawcy przed przypadkowym
pominięciem)
vð Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne  skarga o obalenie
testamentu mogła być skierowana tylko przeciwko niektórym dziedzicom
(potrzebna była decyzja urzędnika)
vð Antonius Pius  dopuszczenie beztestamentowego nakÅ‚adania
fideikomisów, zazwyczaj w postaci kodycylów- ułatwiał on sporządzanie
ostatniej woli i chronił przed obaleniem testamentu z powodu jego
nieważności (zastrzeżenie, by w takiej sytuacji traktować go jako kodycyl;)
Zasadę tę zlikwidowano w prawie poklasycznym, przywrócił ją nietrwale
Justynian. Obecnie nie obowiÄ…zuje, ale stanowi punkt odniesienia dla konstrukcji
prawa spadkowego.
2. Swoboda testowania
Wynika z przyznanego spadkodawcy prawa do decydowania o losach dorobku
swego życia mortis causa. Istniała możliwość zmiany testamentu aż do końca
życia spadkodawcy. Zasada ta zdecydowała o odrzuceniu testamentów
wspólnych, czyli takich, których treść obejmowałaby więcej niż jednego
spadkodawcę. Obecnie w krajach o tradycji romanistycznej testamenty wspólne
są wykluczone, przeciwnie do krajów o tradycji germańskiej. Prawo rzymskie
uznawało umowy o dziedziczenie jako sprzeczne z dobrymi obyczajami (dziś
obecne np. w prawie niemieckim). W historycznym rozwoju rzymskiego prawa
spadkowego rosła swoboda testowania, jednak np. Nowela 115 przynosi katalog
przyczyn wydziedziczenia, nakładając na testatora obowiązek ich dowiedzenia w
akcie ostatniej woli. Justynian przewidywał 14 przyczyn wydziedziczenia
zstępnych i 8 wstępnych. Obecnie BGB i KC na wydziedziczenie traktowane jako
pozbawienie zachowku pozwala wyjątkowo. Prawo francuskie i włoskie w ogóle
nie dopuszczają wydziedziczenia. Niezależnie jednak od zakresu wolności, zasada
swobody testowania pozostaje w mocy do dzisiaj.
Szacunek dla woli zmarłego
Causa Curiana  przykład triumfu voluntas nad verba  stawiania woli człowieka
nad jego oświadczeniem (przypadek człowieka, który ustanowił swoim
dziedzicem nasciturusa, ale okazało się, że jego żona nie była w ciąży, dziedziczył
zatem dziedzic nasciturusa, który został ustanowiony w testamencie)
Wyrażona w wymaganej formie wola zmarłego zyskiwała moc obowiązującej
wszystkich normy, a rozporządzenie testatora miało pierwszeństwo przed
20
ustawowym porządkiem dziedziczenia. Justyniańscy kompilatorzy wpisali na stałe
zasadę: testamenty tak interpretujemy, by odpowiadało to woli testatora.
3. Semel heres, semper heres
Zasada ta głosi: kto raz został spadkobiercą, jest nim na zawsze.
Oznacza zakaz odbierania tego, co było moris causa. Spadkobierca może z tego,
co uzyskał ze spadku, zrobić użytek wedle własnej woli. Każdy ze
współdziedziców i w każdym czasie mógł żądać podziału spadku, występując z
powództwem działowym  actio familiae erciscundae.
Z zasady wyklucza siÄ™ umieszczanie w testamencie jakichkolwiek klauzul
rozwiązujących, kto stawał się heres nie mógł przenieść pozycji dziedzica na inną
osobę. Aby utrzymać testament w mocy (zasada favor testamenti) warunki nie
możliwe do spełnienia, a w nim określone, uważało się za niedodane (np. jeśli
palcem dotknie nieba).Tak samo postępowano w razie ustanowienia dziedzica z
określonej rzeczy lub w razie dołączania warunku lub terminu rozwiązującego.
Odstępstwa od tej zasady: testamenty żołnierskie, w przypadku osób
przysposabianych oraz kobiet, wchodzących pod manus męża.
4. Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius
agitur
Głosi ona, że dziecko poczęte uważa się za już narodzone, ilekroć chodzi o jego
korzyść. W celu ochrony praw majątkowych człowieka w okresie życia płodowego
ustanawiano kuratora. Zasada ta pozostała w prawie pandektowym, choć
dzisiejsze kodyfikacje nie w pełni ją przyjęły. Zarówno w Rzymie, jak i obecnie,
oczywistym warunkiem jest urodzenie żywe.
Istnieją również tzw. reguły prawa spadkowego. Regułą nazywano to, co krótko
opisuje dane zagadnienie, prawo nie wynika z reguły, lecz reguła musi pochodzić
z istniejÄ…cego prawa, np.:
vð Uprawnienia z testamentów same z siebie powinny być prawomocne i nie
zależeć od cudzej woli
vð Ustanowienie dziedzica uważa siÄ™ za poczÄ…tek i fundament caÅ‚ego
testamentu
vð Testamenty tak interpretujemy, aby najlepiej odpowiadaÅ‚o to woli testatora
(obecna do dziÅ›)
Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich
- uznano za niesprawiedliwe czynienie przez prawo różnic między
pokrewieństwem przez kobietę i pokrewieństwem przez mężczyznę
- agnacja nie ma żadnego wpływu na porządek dziedziczenia ab intestato
- przewidywała 3 klasy dziedziczenia  gdy w 1 nie znajdywano dziedzica, zgodnie
z tzw. successio ordinum przewidywano kolejną klasę, a jeśli i tu nie był
dziedzica, zgodnie z successio graduum trzeba było wykorzystać trzecią klasę.
Øð PIERWSZA KLASA: zstÄ™pni zmarÅ‚ego, dziedziczÄ… równo (wedÅ‚ug głów);
zstępnych, którzy zmarli przed śmiercią spadkodawcy reprezentują ich
zstępni (dziedziczenie według szczepów)
Øð DRUGA KLASA: dziedziczÄ… wstÄ™pni oraz rodzeÅ„stwo rodzone.
1. Gdy spadkodawca nie miał rodzeństwa, dziedziczą wstępni, w których
kręgu bliżsi stopniem wypierają dalszych. Ojciec i matka otrzymywali po
połowie spadku, gdyby któreś z nich nie żyło, cały spadek przypadał
drugiemu z rodziców. Gdy ojciec i matka nie żyli, dziedziczyli ich
wstępni tego samego stopnia, gdy było ich więcej, spadek dzielono na
równe części i jedna z nich przysługiwała wstępnym ojca, a druga
wstępnym matki. W przypadku wstępnych nie ma reprezentacji, lecz
21
dziedziczenie według linii
2. Zmarły ma rodzeństwo rodzone, dziedziczy ono w równych częściach z
wstępnymi spadkodawcy najbliższego stopnia. Druga klasa nie
obejmowała zstępnych rodzeństwa rodzonego, które w związku z tym
nie miało prawa wejść w miejsce swych zmarłych rodziców. Zmieniono
to dopiero w Noweli 127, ale mówi ona tylko o dzieciach brata
rodzonego. Rodzeństwo jest powołane do dziedziczenia bez względu na
płeć oraz podległość rodzinną. W poniższym przypadku dziedziczy
siostra i matka zmarłego, a także po wydaniu Noweli 127 wnuki
zmarłego  zawsze przed bratem przyrodnim!!!
vð TRZECIA KLASA: Gdy nie ma zstÄ™pnych ani wstÄ™pnych, objÄ™ci
dziedziczeniem są krewni w linii bocznej  najpierw rodzeństwo rodzone i
jego dzieci, które reprezentują swoich zmarłych wstępnych. Dopiero po
nich powołuje się rodzeństwo przyrodnie oraz jego dzieci (nieważne czy ze
zmarłym rodzeństwo to miało wspólną matkę czy ojca). Prawo
reprezentacji przysługiwało tylko dzieciom rodzeństwa, jeśli rodzeństwo ani
jego dzieci nie dziedziczyły, powoływano dalszych kognatów. Nie
postawiono ograniczenia co do stopnia, ale również nie wspomniano o
małżonkach.
Kwarta ubogiej wdowy  bezposażnej żonie, która przeżyłaby swojego
męża przysługiwała ź spadku. Przysługiwała jeśli spadkodawca miał nie
22
więcej niż 3 ślubnych dzieci, choć niekoniecznie z wdową. Gdyby dzieci było
więcej kwarta podlegała proporcjonalnemu zmniejszeniu. Kobiecie, która
miała ze spadkodawcą wspólne dzieci przysługiwało tylko użytkowanie kwarty,
zaś własność miały te wspólne dzieci; tylko w przypadku, gdy nie miała
potomstwa ze zmarłym otrzymywała kwartę na własność. Mężczyzna 
wdowiec nie miał prawa do kwarty po żonie.
Dawne dziedziczenie według edyktu utrzymywano w mocy  mimo
justyniańskich uregulowań w przypadku niekatolików.
Testamenty prawa poklasycznego
- testamentum apud acta  testament sÄ…dowy polegajÄ…cy na podyktowaniu
ostatniej woli sędziemu, pojawia się przed 413r.
- testamentum principi oblatum  złożone w ręce cesarza, deponowane w
archiwum publicznym
Teodozjusz II  postanowienia w sprawie testamentów w formie prywatnej:
- wymaga 7 świadków
- pisemny  można było go zredagować wcześniej i przedstawić świadkom
zamknięty, musieli stwierdzić, że dokument zawiera ostatnią wolę,
spadkodawca musiał go podpisać w obecności świadków i żłożyć pieczęć,
równocześnie swe podpisy i pieczęcie składali świadkowie
446r.  Walentynian III wprowadza testament holograficzny  w całości
sporządzony własnoręcznie. Współczesne systemy przyjęły go jako formę
zwyczajną  BGB, KC. W Polsce, inaczej niż w Niemczech i Francji brak daty nie
pociąga za sobą jego nieważności. Wymagany jest natomiast podpis, co w
Rzymie nie było koniecznością. Justynian nie uznał jednak testamentu
holograficznego. Wymagano podpisu, a w razie, gdy spadkobierca nie był go
w stanie złożyć, wymagano 8 świadka. Forma ustna testamentu utrzymywała
się obok form pisemnych w całej historii rzymskiego prawa spadkowego. W CC
 ustność jest niedopuszczalna, w KC i BGB  tylko w szczególnych
przypadkach. W polskim i austriackim prawie wystarczy dziś 3 świadków.
Treść testamentu
Ustanowienie dziedzica
Za cały akt ostatniej woli wystarczyły słowa:  Tytus niech będzie dziedzicem .
Brak jest jednolitości treści testamentu, choć pojawiają się typowe elementy
jego treści. Ustanowienia dziedzica trzeba dokonać na początku testamentu,
żadne inne rozporządzenie nie było skuteczne, jeśli nie ma ustanowienia lub
jest ono nieważne (oprócz testamentowych żołnierskich i kodycyli, tą regułą
nie był też związany pretor, który mógł podtrzymać zapisy oraz wyzwolenia
mimo upadku ustanowienia). Labeo i Prokulus uważali, że przed
ustanowieniem heres wolno było wskazać tutora; kolejność nie miała
znaczenia przy jednoczesnym ustanowieniu spadkobiercÄ… i wyzwoleniu
własnego niewolnika. W prawie cesarskim Trajan pozwala na wydziedziczenie
przed ustanowieniem. W epoce klasycznej reguła ustanawiania dziedzica na
początku testamentu uległa erozji.
SC Pegasianum w prawie cesarskim  stworzyło mechanizm zmuszania
spadkobierców do przyjęcia spadku.
Dla ustanowienia dziedzicem wymagano właściwej, solennej formy  liczyło się
sformułowanie, a nie wola (ten niech będzie dziedzicem). Spadkodawca mógł
ustanowić dziedzicami więcej niż jedną osobę, wskazywał ile uncji (12
tworzyło cały spadek) miała otrzymać każda z nich. Od IIw. zaczęto pozwalać
na to, by dziedzica dookreślić w kodycylu. Testament mistyczny  gdy wola
testatora zostaje wyrażona w chcianym przez niego piśmie zewnętrznym
wobec deklaracji. Nie przyjęte go w BGB i KC w przeciwieństwie do CC i ABGB.
23
Instiutio ex re certa  ustanowienie dziedzicem od konkretnej rzeczy, było
absurdem prawnym wg rzymskich prawników, oceniano ją jako nieważną, by
konkretne rzeczy przypisać spadkobiercy można było posłużyć się
fideikomisem. Czasem aby zachować testament w mocy pomijano słowa  ex
re certa . W CC umożliwia się ustanowienie dziedzicem do konkretnej rzeczy.
Substytucje
Służą zapewnieniu spadkobiercy w dziedziczeniu testamentowym.
Podstawienie pospolite (substitutio vulgaris)  ustanowienie dziedzica pod
warunkiem, że powołany wcześniej nie będzie spadkobiercą. Powołany w
pierwszym stopniu zwany był instytutem, a ustanowiony w drugim stopniu
substytutem. Nie były ograniczone co do stopnia. Im więcej stopni, tym
większa szansa, że któryś ze spadkobierców w końcu spadek przyjmie. Ważne
było, by wydziedziczyć instytuta, gdyby nie złożył on cretio, czyli nie przyjął
spadku.
Substitutio pupillaris  podstawienie pupilarne  dyspozycja, w której testator
ustanawia dziedzica swojemu synowi, w razie zmarł przed osiągnięciem
dojrzałości.
Substitutio quasi-pupillaris  podstawienie jakby pupilarne  wyznaczanie
dziedziców dla własnych zstępnych co prawda dojrzałych, lecz
niepełnosprawnych. Służyło ono zatrzymaniu majątku w kręgu rodziny.
Substytut pupilarny był ważny tylko dla niepełnoletniego lub pogrobowca,
innym spadkobiercom nie wolno było ustanawiać substitutio. Aby temu
zaradzić Gaius zaproponował fideikomis uniwersalny tzw. substytucja
fideikomisarna. Przez zobowiÄ…zanie dziedzica do wydania spadku wskazanej
osobie powodował, że stawała się ona sukcesorem uniwersalnym testatora
( jak w s. vulgaris) ale dopiero po pewnym czasie (jak w s. pupilaris) 
opóz
nienie przekazania spadku wolno było wskazać różnymi sposobami.
Szczególnym rodzajem substytucji fideikomisarnej był fideikomis familijny,
jego celem było zatrzymanie całego spadku w rodzinie. Substytucja
fideikomisarna jest dzisiaj żywa na Półwyspie Iberyjskim  Hiszpania,
Katalonia, Nawarra. WÅ‚oski kodeks Å‚Ä…czy podstawienie powiernicze z
fideikomisem familijnym; fideikomisy są popularne też w prawie niemieckim,
greckim, szwajcarskim, w Code civil substytucje sÄ… zakazane.
Wydziedziczenie
Testament mógł zawierać wydziedziczenie  exheredatio. Testament, w
którym pominięto synów in potestate testatora  czyli ani nie ustanowiono
dziedzicami ani nie wydziedziczono, uznawano za nieważny i dochodziło do
dziedziczenia beztestamentowego . Co do synów potrzebne było imienne,
wyraz
ne wydziedziczenie. Dla bezpieczeństwa dodawano często
wydziedziczenie wszystkich pogrobowców, którzy mogli urodzić się po
sporządzeniu testamentu. Postumi  zstępni w linii męskiej powinni być
wydziedziczeni imiennie. Dzieci adoptowanych, których następnie
emancypowano nie zaliczano do zstępnych ani wedle prawa cywilnego ani w
ius honorarium. Wymóg imiennego wydziedziczenia rozszerzył Justynian na
wszystkich zstępnych obu płci.
Legaty
Legaty pochodzą z prawa cywilnego, w 531 r. doszło do ich zrównania z
fideikomisami. Wg Instytucji justyniańskich legat jest to swego rodzaju
darowizna od zmarłego. To dyspozycja kosztem spadku z mocy
jednostronnego rozrządzenia na wypadek śmierci, aby wskazana osoba
otrzymała przysporzenie majątkowe. Staje się ona wówczas nie spadkobiercą,
lecz legatariuszem, czyli zapisobiercą. W I w.p.n.e. ukształtowały się cztery
rodzaje legatów:
24
1. Legat windykacyjny (legatum per vindicationem)  wskazywał tylko
zapisobiercę i przedmiot. Wystarczyło użyć czasownika  zapisuję ,
dopuszczono też  niech wez
mie ,  niech ma dla siebie . Legatariusz mógł
dochodzić wydania danej rzeczy skargą wydobywczą. Spadkodawca
wybierał ten legat, gdy chciał, by dana rzecz, która musiała być jego
własnością kwirytarną przynajmniej w momencie śmierci, trafiła do
legatariusza.
2. Legat damnacyjny (legatum per damnationem)  wskazywano legatariusza,
przedmiot zapisu, ale też dziedzica. Legatariusz mógł dochodzić wydania
rzeczy legis action per manus iniectionem, a w procesie formularnym
skargą ścisłego prawa action ex testamento. Nie było wymagane, aby
przedmiot tego legatu należał do spadkodawcy ani do spadkobiercy, mógł
należeć do osoby trzeciej.
3. Legatum sinendi modo  podobny do legatu damnacyjnego, spadkobierca
miał w nim znosić zaspokojenie na rzecz legatariusza, przedmiot legatu
musiał być przynajmniej w chwili śmierci testatora własnością jego albo
spadkobiercy.
4. Legatum per praeceptionem  jedyny zapis, jaki można było sporządzić na
rzecz dziedzica, początkowo pozwalano zostawiać go tylko dla
współdziedziców; zbliżony do legatu windykacyjnego.
Senatus consultum Nerona uznawała wszystkie z
le sporzÄ…dzone legaty za
damnacyjne. Stanowiła ważny krok w przełamaniu podziałów legatów i w
formowaniu generalnej konstrukcji zapisu. Od Justyniana za zapis uznaje siÄ™
każdą dyspozycję majątkową na wypadek śmierci, która nie jest
ustanowieniem dziedzica. Prawo włoskie  nie ma legatu windykacyjnego, ale
wolno odrzucić legat.
Fideikomisy
To, czego brakowało legatom zazwyczaj osiągano dzięki fideikomisom.
Pozwalały rozrządzać na rzecz municipia oraz civitates, Latynów i kobiet.
Legatem obciążano tylko dziedzica, fideikomisem zaś każdego, kto otrzymał
cokolwiek ze spadku, od Antoniusza Piusa także beztestamentowo. Jeśli na
podstawie fideikomisu w błędzie świadczono zbyt dużo, można było się
domagać zwrotu. Pożytki oraz odsetki za zwłokę należały się przy każdym
fideikomisie. Główną przyczyną rozprzestrzenienia się fideikomisów było
powszechne korzystanie z nich na rzecz peregrynów, zapisy powiernicze
pozwalały bardzo swobodnie i w różnych kierunkach kształtować losy spadku i
jego poszczególnych składników, dyspozycję stanowiła w nich prośba do
zaufanej osoby. Był nim każdy, kto otrzymał coś ze spadku  fiduciarius, fides
nazywano siostrą sprawiedliwości i uważano za fundament dla prawa. Na
podstawie kryterium przedmiotowego wyróżnia się kilka rodzajów
fideikomisów:
a) Syngularne  zostawiano w nich poszczególne rzeczy: grunt, niewolnika,
szatę, pieniądze. Można było zostawić rzecz własną testatora, dziedzica lub
osoby trzeciej, nie można było żądać wydania większej wartości niż
otrzymana za spadku, jeśli zapisano cudzą rzecz należało ją wykupić, lecz
jeśli właściciel nie zgadzał się na sprzedaż, zobowiązanie wygasało.
b) Uniwersalny  gdy przedmiotem zapisu czyniło się cały spadek lub jego
ułamkową część
c) Wolności  stanowił rodzaj wyzwolenia testamentowego
Senatus consultum Trebellianum z 55r.  stosunki spadkowe przechodziły
wprost z dziedzica na fideikomisariusza bez podejmowania pojedynczych
działań
Senatus consultum Pegasianum  72r.  procedura pozwalająca zmusić dziedzica
do przyjęcia spadku; ponadto chciano zachęcić spadkobiercę do przyjęcia
25
spadku, obiecując, że gdyby testator nie zabezpieczył kwarty dla spadkobiercy,
uchwała pegazjańska dawała mu prawo do jej zatrzymania. Gdyby sam zechciał
zatrzymać kwartę, cała odpowiedzialność w razie nadmiernego obciążenia
spadku długami spadała na dziedzica. SC Pegasianum ograniczała możliwość
testowania  rozporzÄ…dzać byÅ‚o wolno tylko do ¾ spadku.
Wyzwolenia testamentowe
Wyzwolenia testamentowe różniły się od wyzwoleń fideikomisarnych nie tylko
nieformalnym charakterem. Ius civile wymagało odpowiedniej formy i
stanowczych słów, należało wyzwalać po imieniu lub w inny, niebudzący
wątpliwości sposób. Niewolnik musiał być właścicielem testatora w chwili
sporządzania testamentu i w chwili jego śmierci.
W fideikomisie spadkodawca zwracał się z nieformalną prośbą o wyzwolenie do
dziedzica lub legatariusza i to oni, a nie testator stawali siÄ™ potem patronami
wyzwoleńca. Nie miało znaczenia, czy prośba dotyczyła własnego czy cudzego
niewolnika. Wolność fideikomis arna stwarzała dużo więcej możliwości niż
testamentowa, w końcu pojawił się senacki zakaz wyzwolenia niewolników
młodszych niż 30 lat.
Ustanowienie opiekuna
Zwane tutoris datio, pater familias mógł czynić to w testamencie, które po jego
śmierci stawały się sui iuris  dzieci, wnuków, pogrobowców, żony lub synowej,
której mąż zmarł. Wymagano formy stanowczej wyrażonej w testamencie lub w
kodycylach w nim potwierdzonych. Wyznaczony stawał się opiekunem z mocy
prawa w momencie nabycia spadku przez dziedzica, ale miał prawo złożyć
rezygnację  abdicatio. Tutorem mógł zostać nawet własny niewolnik, jeśli
wyzwoli się go w testamencie. Dla dziecka naturalnego dopiero Justynian pozwolił
wyznaczać tutora, o ile ustanawiano się je również dziedzicem.
Darowizny mortis causa
Donationes mortis causa  darowizny na wypadek śmierci.
Były skuteczne tylko w razie wcześniejszej śmierci darczyńcy przed
obdarowanym. Zdarzało się też, że wiązano darowiznę z nieprzeżyciem tylko
danej choroby lub określonego niebezpieczeństwa, a więc z konkretną obawą
rychłego odejścia. Ważnie sporządzali je między sobą małżonkowie, darczyńca
zawsze mógł darowiznę odwołać. Justynian zrównał je z legatami i fideikomisami.
Istnieją w prawie francuskim i włoskim, nie przewiduje ich BGB ani KC.
Polecenia
Spadkodawca może w testamencie lub kodycylach zwrócić się i pewne
zachowanie do każdego, kto otrzymał coś ze spadku. Polecenie - modus nie
zawiesza skuteczności dyspozycji, przy jakiej zostało wydane, nie tworzy
stosunku obligacyjnego. Po stronie osoby, która otrzymała polecenie powstaje
obowiązek moralny, zasadniczo jest ono niezaskarżalne. W razie niewykonania
polecenia pretor mógł wywrzeć nacisk przez odmowę udzielenia skargi. Cesarz
Gordian w 240r. nakazuje traktować polecenie jako fideikomis. Współcześnie
ustawodawstwa skwapliwie korzystają z tego rzymskiego środka (ABGB, BGB,
KC).
Klauzula kodycylarna i kodycyle
Klauzula kodycylarna była częsta w prawie klasycznym, sporządzana
nieformalnie, wyrażała wolę spadkodawcy, aby w razie, gdyby z jakichś powodów
testament okazał się nieważny, uznano go za kodycyl. Kodycyle (codicilli) to
małe, pokryte woskiem tabliczki, używane przez Rzymian jako notatniki; musiały
być pisemne, testament natomiast mógł być ustny. Początkowo dołączano je do
testamentu  stąd dwa typy kodycyli: potwierdzone (uprzednie lub następcze) lub
niepotwierdzone. W potwierdzonych mogły się pojawić tylko fideikomisy, w
niepotwierdzonych wszystko z wyjÄ…tkiem ustanowienia dziedzica i
wydziedziczenia.
26
Kodycyle testamentowe  uznawano za część testamentu, która dzieliła jego los.
We współczesnym prawie kodycyle mają na celu tylko uzupełnienie testamentu.
Dla kodycyli nie wymagano formy, starano się z nich odczytać wyrażoną wolę
spadkodawcy. Konstantyn wymagał dla nich 7 lub 5 świadków, Justynian tylko 5.
Ich obecność zapewniała kodycylom istnienie. Kodycyle służyły uelastycznieniu
prawa spadkowego. Dla klauzuli kodycylarnej nie wymagano żadnej formy,
przejawiała ona cechy fideikomisu. Wymagano, by wola spadkodawcy była w niej
wyraz
nie objawiona.
Interpretacja testamentu
Wola testatora a forma i treść testamentu
Mens testatoris  zamiar testatora stanowił dla Rzymian pierwotne z
ródło
dyspozycji. Ponieważ myśl wyraża się w słowach, prawo cywilne ustalało formę,
najczęściej użycie verba sollemnia  której spełnienie nie pozostawiało
wątpliwości co do intencji i woli spadkodawcy. Formy zewnętrznej trzeba było
dochować, ale zamiar spadkodawcy, a nie jego poświadczenie stanowi główny
przedmiot zainteresowania. Dopiero od causa Curiana dopuszczono milczÄ…ce
ustanawianie zapisów powierniczych. Od 339r. nie wymagano już żadnej formy
dla ustanowienia dziedzica.
Zamiar musi być wyrażony zrozumiale  by było wiadomo, o jakie podmioty
chodzi, jakiego przedmiotu dotyczy dyspozycja, ewentualnie w jaki sposób
miałoby to zostać dookreślone. Nawet gdyby brzmienie słów było w pełni
zrozumiałe, a ich treść czynności formalnej zupełnie jasna, historia prawa
rzymskiego pokazała, jak bardzo opieranie się na nich w praktyce jest
niewystarczajÄ…ce. Podejmowanie zawsze rekonstrukcji woli wydaje siÄ™
nieuniknione.
Favor testamenti
Jest generalną dyrektywą interpretacyjną i wynika z szacunku do woli zmarłego.
Chodzi w niej o to, aby dać jak najpełniejszy wyraz rzeczywistej woli testatora.
Gdy zamiarom spadkodawcy nie sposób dać pełnego wyrazu, należy utrzymać
testament w mocy nawet przy pewnych modyfikacjach, częściowe wykonanie
wydaje się właściwsze od całkowitego obalenia testamentu. Justyniańscy
kompilatorzy znalez
li wśród pism ważne reguły: w testamentach jak najpełniej
wykładamy wolę testatorów (podobny kształt w KC), w razie wątpliwości należy
wybierać życzliwsze. Regułą stało się też plus nuncupatum, minus scriptum 
więcej powiedziano, niż napisano. Wyraża ona postulat uszanowania woli
milcząco wynikającej ze sformułowań testatora.
Falsa causa non nocet  na ważność dyspozycji nie wpływa mylnie podana
przyczyna działania testatora. Błąd co do motywacji nie ma znaczenia. Tylko
istotny błąd np. co do tożsamości, powoduje nieważność dyspozycji.
Falsa demonstratio non nocet  dyspozycja pozostaje w mocy mimo błędnego
przedstawienia (tylko wtedy, gdy nie jest istotna). Falsa demonstratio to użycie w
ostatniej woli niewłaściwych słów co do osoby lub rzeczy czy dołączenie mylnego
wskazania przy właściwie określonym przedmiocie. Można o niej mówić także,
gdy testator użył słów, które w potocznym znaczeniu mają inny sens, niż on im
nadał. Rozróżniamy zatem interpretację typową  przypisuje powszechnie
używanym w danym społeczeństwie słowom znaczenia wynikającej z założenia,
że dyspozycja odwołuje się do wspólnego doświadczenia. Interpretacja
indywidualna natomiast prowadzi do rekonstrukcji tego, co chciał w
rzeczywistości osiągnąć testator, używając określonych słów.
Wola dorozumiana  musiała mieć podstawę prawną w postanowieniach testatora
(KC  punktem wyjścia dla wykładni jest treść testamentu, interpretacja ma
służyć tylko usunięciu w nim niejasności). Rzymianie byli bardziej elastyczni,
27
uważali, że wola spadkodawcy jest dorozumiana, jeśli z jego dyspozycji albo
zachowań milcząco wynika albo da się ją uznać za prawdopodobną.
Interpretacji typowej i indywidualnej nie powinno się sobie przeciwstawiać.
Interpretacja obiektywna ma zintegrować dyspozycję testatora. Interpretacja
obiektywna ma korygować, gdy trzeba usunąć niedokładności w dyspozycjach
testatora o charakterze faktycznym, prawnym lub logicznym. Interpretacji
wymagały niejednokrotnie terminy i warunki, do ustanowienia dziedzica nie
można dołączyć terminu, początkowy zaś można dołączyć w wyzwoleniu
testamentowym i legacie. Z kolei terminu i warunku rozwiÄ…zujÄ…cego prawo
cywilne nie dopuszczało, co powodowało nieważność dyspozycji. Warunek
zawieszający zawsze można postawić, nawet ustanawiając dziedzica (jest tak też
w wielu współczesnych regulacjach, KC jednak nie pozwala na powołanie
spadkobiercy pod warunkiem). Istniał problem z warunkiem potestatywnym
negatywnym  legat pozostawiony żonie, o ile będzie trwała we wdowieństwie.
Spełniał się on dopiero w momencie śmierci wdowy, bo wtedy było pewne, że nie
wstąpi już w związek małżeński. Cautio Muciana  propozycja rozwiązania tej
sytuacji  w miejsce spełnienia warunku wchodziło stymulacyjne zabezpieczenie 
cautio, że w razie zamążpójścia legat zostanie zwrócony dziedzicom. August
tenże warunek w ogóle uznał za nieważny. Prawo poklasyczne  wdowa w ciągu
roku od śmierci męża miała złożyć przysięgę, że nowe małżeństwo zawrze, by
rodzić dzieci. Po 12 miesiącach mogła złożyć cautio, że nie będzie w nowym
małżeństwie. Justynian  odrzucił to rozwiązanie, ale potem uznał prawne
znaczenie warunku  gwarantował zwrot przysporzenia, gdyby wdowa mimo swej
obietnicy wstąpiła w nowy związek. Z reguły warunki obiektywne i absolutnie
niemożliwe traktowano jako niedodane. Justynian przekazuje współczesnym
jednakowe traktowanie jako niedodanych warunków niemożliwych, niemoralnych
i contra legem.
Exceptio doli  stosowano, gdy dziedzic był w stanie udowodnić, że testator nie
dokonałby danej dyspozycji, gdyby miał pełną wiedzę o stanie rzeczy, tym
zarzutem można było sparaliżować wszelkie roszczenia, które formalnie należały
się na podstawie testamentu, lecz okazywały się sprzeczne z wolą testatora i
wielu przypadkach były po prostu nadużyciem prawa. Dolus i metus stanowiły
jedynie przyczynę niegodności, tak też przyjęto w ABGB, choć w KC skutkują
nieważnością testamentu.
Pojawiające się w interpretacji wątpliwości często rozstrzygano na korzyść
spadkobierców. Ważne reguły to też favor libertatis oraz favor uxoris. Polski
ustawodawca kieruje się zasadą favor testament i poleca przyjąć taką
interpretację, która pozwala utrzymać w mocy rozrządzenia spadkodawcy.
Historię rzymskiej wykładni kończy idealizacja postaci roztropnego testatora.
Sposoby przyjęcia spadku
28
Pro Heredi gestio to nie jednak każde działanie powołanego, mające wpływ na
wartość majątku spadkodawcy, nie są nimi działania konieczne do pochówku
ojca, gdy wynikają z pietas  synowskiego obowiązku, a także używania i
dysponowania dobrami spadkowymi, co do których powołany jest błędnie
przekonany, że są jego, ukrywania ani przywłaszczenia.
Ani od bonorum possessor ani od dziedzica postronnego nie wymaga się żadnej
formy odrzucenia spadku. Wystarczyło poczekać na spatium deliberandi  upływ
terminów.
Cretio zanika w prawie poklasycznym z racji nieużywania go. W prawie
justyniańskim bonorum possessio zlewa się z hereditas. Prawo francuskie,
niemieckie i włoskie przewidują pro Heredi gestio  milczące przyjęcie, gdy
powołany dokona aktu, który z konieczności zakłada wolę jego przyjęcia i którego
nie miałby prawa dokonać, jak tylko w pozycji dziedzica.
ROZDZIAA
V: POSIADANIE I PRAWA RZECZOWE
Posiadanie  własność  prawa na rzeczy cudzej
Tenże podział -triada form władania rzeczą nie był znany w archaicznym Rzymie,
obecnie jest obcy w common law, wykształca się z myśli prawniczej póz
nej
republiki.
Rzymskie prawo własności wyłoniło się w okresie archaicznym z władzy pater
familias. Potem ta władza rozszczepiła się na: potestas  władza nad dziećmi,
29
manus  władza nad żoną oraz władza nad rzeczami  początkowo pozbawiona
nazwy.
Własność relatywna  prawo do twierdzenia w procesie prowadzonym na
podstawie legis actio sacramento in rem o własności spornego przedmiotu.
Znika ona w procesie formularnym. Wtedy też pojawia się w Rzymie pojęcie
własności.
Własność funkcjonalnie podzielona  sytuacja, w której prawa władcze do tej
samej rzeczy rościły sobie inne osoby, nie negując praw właściciela, lecz
zgłaszając ograniczone treściowo roszczenia do wpływania na rzecz w pewnym
określonym kierunku.
Podziały rzeczy
Rzeczy dzielono na:
a) materialne  res corporales i
b) niematerialne  res incorporales. Rzeczami niematerialnymi były:
użytkowanie  ususfructus, zobowiązanie (obligatio) i spadek (hereditas).
Przedmiotem praw rzeczowych mogły być w Rzymie antycznym tylko
rzeczy materialne.
Bartolus de Saxoferrato  konsyliator znał szersze pojęcie własności (dominium)
obejmujące również prawa na rzeczach niematerialnych, a nawet wierzytelności.
Szerokie pojęcie własności głosiło też prawo Rozumu, usus modernus
Pandectarum oraz prawo natury. Pojawiło się zjawisko własności intelektualnej 
prawa autorskie. Mimo to BGB, a także KC wróciło do kategorii rzymskich i za
obiekt własności uznało tylko przedmioty materialne z wyjątkami w postaci
użytkowania praw i zastawu na prawach. To ograniczenie jest jednak obce
angielskiej property (majÄ…tek), obejmujÄ…cej roszczenia, skargi i interesy. Common
law nie zna ostrego podziału na prawo rzeczowe i prawo zobowiązań.
Rzeczy znajdujące się poza majątkiem były wyłączone z obrotu
prywatnoprawnego (commercium). Rzeczy wyjęte z obrotu należały do prawa
boskiego (rzeczy poświęcone kultowi religijnemu oraz rzeczy oddane pod opiekę
bogów) - albo ludzkiego (rzeczy służące do powszechnego użytku np. powietrze,
wody, brzegi morskie i rzeczy należące do państwa rzymskiego lub
poszczególnych gmin).
Podział na:
a) res mancipi  rzeczy przywłaszczane pod rygorem nieważności za pomocą
mancypacji. Należały do nich: środki uzbrojenia, grunty położone w Italii,
niewolnicy, zwierzęta pociągowe i juczne, służebności italskich gruntów
wiejskich  zatem cały inwentarz, służący do produkcji rolnej
b) res nec mancipi  których własność przenoszono w sposób nieformalny
Już w Ustawie XII tablic znano podział na:
a) ruchomości (res mobiles)
b) nieruchomości (res immobiles)  miały dłuższy czas nabycia własności
przez zasiedzenie
Pomponiusz rozróżniał rzeczy:
a) pojedyncze (corpora continua)
b) złożone (coropora ex cohaerentibus) np. statek  traktowano je jako całość
do chwili, gdy nie rozłożono jej na części, wtedy wygasały istniejące na niej
prawa i uaktywniały się prawa ich samodzielnych części
c) zbiorowe (coropora ex distantibus)  stanowią całość tylko w sensie
funkcjonalnym np. stado, mogły być przedmiotem praw rzeczowych
zarówno w całości, jak i w poszczególnych częściach.
Inne podziały na rzeczy:
a) zużywalne  środki żywności i opału, ubranie, pieniądze; na tych
rzeczach można było ustanowić prawo użytkowania
b) niezużywalne
30
- niepodzielne  w wyniku fizycznego podziału ulegają zniszczeniu np. istoty żywe,
dzieła sztuki itp., w celu zniesienia współwłasności musiały zostać w procesie
działowym przysądzone jednemu ze współwłaścicieli, którego obciążano
obowiązkiem spłaty drugiego
a) zamienne  występujące w obrocie według wagi, liczby i miary
b) niezamienne
a) oznaczone indywidualnie  species
b) oznaczone gatunkowo  genus
Ius in re
Dopiero poczynając od średniowiecza prawnicy europejscy zaczynali rozumować
w kategorii prawa rzeczowego. W celu oznaczenia pozycji prawnej osoby, której
przyznano dobra lenne czy beneficja kościelne, lecz ich jeszcze nie przekazano
stworzono pojęcie ius ad rem  jego wynalazcą jest J. de Revigny. Z czasem
pojęcie uogólniono jako skuteczna w pewnych warunkach nawet wobec osób
trzecich wierzytelność, opiewająca na wydanie rzeczy. J. Apel oddzielił umowę
zobowiązującą do przeniesienia własności  titulus od sposobu jej nabycia 
modus. Ius in re  w sensie praw rzeczowych; ius ad rem  w sensie praw
zobowiÄ…zaniowych.
POSIADANIE
Pojęcie, elementy, rodzaje posiadania
Usus  nabycie prawa władczego przez długotrwałe wykonywanie go. W okresie
póz
no republikańskim istniała już ochrona posiadania za pomocą interdyktów
pretorskich, trwał spór o prawną czy tylko faktyczną naturę posiadania. CC, BGB i
KC opowiada się za drugim z ujęć. Argumenty za tym przemawiające:
- posiadanie nie odżywa automatycznie z mocy prawa powrotu jeńca do ojczyzny
- nabycie spadku przez tzw. dziedziców zewnętrznych nie powoduje nabycia
wykonywanego przez spadkodawcÄ™
- można wyjątkowo nabyć posiadanie za pośrednictwem osób niepodległych
władzy nabywcy  prokurator i opiekun
- do zgaśnięcia posiadania wystarczy utrata samej woli posiadania
Funkcje posiadania:
vð ochronna  realizowana w republice i pryncypacie za pomocÄ… interdyktów
pretorskich. Tej ochronie, zwanej posesoryjną lub interdyktalną podlegało
posiadanie samo w sobie
vð nabywcza lub transportowa posiadania  do nabycia wÅ‚asnoÅ›ci zarówno
przez traditio  wydanie rzeczy, jak i usucapio  zasiedzenie niezbędne było
zawsze nabycie posiadania
vð dowodowa  w procesie formularnym ciężar dowodu spoczywaÅ‚ na
powodzie, wykonywanie posiadania przez pozwanego stawiało go w
dogodniejszej sytuacji procesowej
Elementy posiadania:
Corpus  czysto fizyczne władanie rzeczą  element zewnętrzny
Animus  sprowadzający się do woli, zamiaru posiadania  element wewnętrzny.
Posiadanie animus było wykluczone np. u osób chorych psychicznie,
niedojrzałych.
POSIADANIE
31
Według większości klasycznych prawników niedopuszczalne były dwa
jednoczesne posiadania cywilne tej samej rzeczy. Tę sytuację dopuszczał jednak
Trebatius, Sabinus i Pomponiusz.
Nabycie posiadania
Normalnym sposobem nabycia posiadania jest nabycie corpore et animo.
Jawolenus  rozluz
nienie wymogu corpus przy nabyciu: rzeczy złożone na
polecenie nabywcy w jego polu widzenia jako  w pewnym sensie wydane długą
ręką . Na nabywany grunt trzeba było wejść, z czasem wystarczyło objęcie go
wzrokiem.
Papinian dopuścił nabycie mocą samej umowy, gdy w pobliżu magazynu
zawierającego towar wręczono nabywcy klucze. Obecnie, podobnie jak w Rzymie,
nabywca musi być zdolny do wykonywania faktycznej władzy nad rzeczą (BGB,
KC). Dopiero w średniowieczu pojawiło się tzw. wydanie symboliczne 
przekazanie dokumentu uprawniajÄ…cego do dysponowania rzeczÄ….
Z biegiem czasu corpus ustępował animus, co nazywamy dematerializacją
posiadania. Nerwa Starszy i Prokulus po raz pierwszy wspomnieli o nabyciu solo
animo  moc samej umowy. Wydanie krótką ręką  dzierżyciel za zgodą
dzierżawcy nabywa posiadanie, ponieważ wydzierżawiający grunt sprzedaje mu
go lub dokonuje darowizny. Znane jest ono m.in. w ABGB, BGB, ZGB, KC.
Istniała zasada niedopuszczalności samowolnej zmiany podstawy posiadania 
nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest. PrzejÄ…Å‚ jÄ… CC, ABGB, prawo
włoskie, a odrzucił BGB i KC
Constitutum possessorium  przeniesienie posiadania mocÄ… samej umowy,
według której dotychczasowy posiadacz zatrzymuje rzecz jako dzierżyciel. Celsus
dopuszczał jej stosowanie tylko przez zarządcę majątku, który jako zastępca
pośredni najpierw nabywał posiadanie dla siebie, a potem przenosił  sam
zachowując dzierżenie  na mocodawcę.
Utrata posiadania
Utrata jednego z elementów posiadania  corpus lub animus powodowała utratę
posiadania. Z powodu dematerializacji posiadania dopuszczano jednak
zachowanie go mocÄ… samej woli posiadacza.
OCHRONA POSIADANIA
Ochrona posiadania nazywana była ochroną posesoryjną. Miała dwie zasadnicze
funkcje:
32
1) wyrugowanie samowoli i samopomocy
2) przygotowanie przyszłego procesu petytoryjnego przez ustalenie w nim
podziału ról, co zapewnia dogodniejszą ochronę właścicielowi, który jako
zwycięzca w procesie posesoryjnym i pozwany w procesie petytoryjnym
nie musi przeprowadzać trudnego dowodu własności
Zakres podmiotowy ochrony
Zasadniczo przysługiwała tylko posiadaczom cywilnym, niezależnie od ich dobrej
wiary i jakości posiadanego tytułu. Dzierżyciel zazwyczaj musiał zwrócić się o
ochronę do posiadacza cywilnego dzierżonej rzeczy poza kilkoma wyjątkami:
a) wierzyciela zastawnego
b) depozytariusza sekwestrowego przechowujÄ…cego rzecz spornÄ… z ramienia
stron lub wyjątkowo pretora dla niepewnego zwycięzcy procesu
c) prekarzysty korzystającego z cudzej rzeczy na prośbę
d) dzierżawcy wieczystego  emfiteuty oraz superficjariusza, czyli osoby
korzystajÄ…cej z tzw. prawa zabudowy
Posiadanie wadliwe nie było chronione  nabyte przemocą, potajemnie lub na
prośbę. Posiadacz posiadał niewadliwie tylko wobec osoby, od której np. odebrał
daną rzecz przemocą. Oddalano w zasadzie również każdą skargę interdyktalną,
wniesioną w celu odzyskania posiadania utraconego dawniej niż przed rokiem. W
kodeksach prawa natury rozróżniono ochronę posesoryjną wobec posiadania i
dzierżenia  w CC, jednak zniesiono ten podział w 1975r. W toku dalszego rozwoju
wpływ germańskiej tradycji prawnej usunął rzymskie rozróżnienie possessio-
detentio z europejskich kodyfikacji cywilnych.
Póz
niejsze kodeksy germańskie  rozszerzenie ochrony na detektorów. Prawo
polskie  z ochrony posiadania korzystają nie tylko posiadacze samoistni, ale też
zależni, którzy wykonują swoje władztwo w stosunku do tej samej rzeczy
równocześnie, jednak z wyłączeniem dzierżycieli.
Posiadanie praw (possessio iuris)
Aby podkreślić, że użytkownik i uprawniony do określonych służebności nie
posiadali samej rzeczy, lecz tylko prawo do niej, oprócz wyrażenia quasi
possessio rzymscy juryści stosują zwrot  posiadać prawo . Prawo kanoniczne,
potem też usus modernus Pandectarum rozszerzyło zakres jakby-posiadania
praw. Zaliczono do nic: kościelne i świeckie prawa zwierzchnie, beneficja, urzędy,
prawa wyboru na nie, obsadzanie stanowisk kościelnych, dziesięciny, prawo
wspólnoty małżeńskiej. Kodyfikacja pruska i francuska prawa natury uznawały
jeszcze w pełni posiadanie praw, przy czym ABGB dopuszczał także posiadanie
roszczeń do pozycji rodzica lub dziecka. W Niemczech posiadanie praw ogranicza
się do znanego w Rzymie posiadania służebności gruntowych i osobistych, przejął
je z BGB KC.
WA
ASNOŚĆ
Pojęcie własności
Własność prywatna  niezależne od wpływu grup rodowych lub władzy
państwowej prawne przyporządkowanie rzeczy pewnej osobie. Powstała
zapewne ze swoistego zagęszczenia roszczeń deliktowych.
Początkowo ograniczała się tylko do ruchomości, podczas gdy grunt pozostawał
własnością rodową lub rodzinną. W dalszym rozwoju własność ukształtowała się
abstrakcyjnie i indywidualistycznie. Własność już w Ustawie XII Tablic dawała
właścicielowi monopol korzystania z rzeczy z wykluczeniem od wpływu na nią
wszystkich innych. III i II w. p.n.e. na określenie własności pojawiają się
określenia: dominium i proprietas.
33
Własność oznacza dla Rzymian prawo absolutne w sensie jego skuteczności
wobec wszystkich  erga omnes, oparte na jednym tytule, którego przedmiotem
jest rzecz materialna.
Własność to prawo wieczyste, niedopuszczające ograniczeń czasowych. Do
przeniesienia własności nie wolno było zatem dodawać ani terminu końcowego
ani  w zasadzie  warunku rozwiÄ…zujÄ…cego. ZasadÄ™ tÄ™ przejÄ…Å‚ BGB oraz KC.
Juryści dopuszczali wyjątkowo w okresie pryncypatu przewłaszczenie pod
warunkiem rozwiązującym. Jednak oficjalnie własność czasową dopuścił dopiero
Justynian np. w wyniku dokonania czasowej darowizny.
Ulpian odmawia właścicielowi osobnego prawa użytkowania gruntu, by nie
powstała niedopuszczalna służebność na własnej rzeczy. Jednak w momencie
wygaśnięcia obciążającego rzecz prawa użytkowania Rzymianie posługiwali się
pojęciem  powrotu do właściciela . W póz
nym cesarstwie zatarło się ostre
rozróżnienie prawa klasycznego między własnością a innymi formami władztwa
(posiadanie i prawa na rzeczy cudzej). Kompilacja justyniańska wróciła jednak do
precyzyjnego rozróżnienia własności od posiadania i praw na rzeczy cudzej.
Dalszy rozwój form władania rzeczą
Własność podzielona ukształtowała się dopiero w drodze recepcji prawa
rzymskiego. Glosa bolońska stworzyła pojęcie dominium divisum oraz uznała, że
dzierżawcom i superficjariuszom przysługuje jako podstawa skargi odmienne od
własności zwierzchniej prawo materialne  dominium utile )własność użytkowa).
Uznano, że obok właściciela zwierzchniego pewne prawa własnościowe miał też
właściciel użytkowy. Było to jednak historyczne nieporozumienie.
Konsyliatorzy wprowadzili własność podzieloną do ius commune. Chociaż
pierwsza definicja własności Bartolusa de Saxoferrato uznała ją za prawo
dowolnego dysponowania rzeczą materialną, chyba, że zabrania tego ustawa, to
Bartolus przyczynił się do konstrukcji własności podzielonej. Właścicielowi
zwierzchniemu przypadać miało prawo dysponowania rzeczą, a właścicielowi
użytkowemu  prawo do jej używania. Własność podzielona była również znana
prawu angielskiemu  trust  wasal przekazywał grunt powiernikowi i pozostawiał
mu go w wieczyste posiadanie i użytkowanie, a dopiero po jego śmierci lub nawet
po osiągnięciu pełnoletniości przez jego dziedziców rozporządzał na ich rzecz.
Trust jest zatem środkiem podziału własności.
Model prawa mieszczańskiego  na kontynencie upatrywano go nie tylko w
dziedzinie osobistej wolności, lecz również w dziedzinie wolnej własności,
wykorzystując Rzym za wzór dla własności kapitalistycznej, wyzwolonej od
więzów feudalnych.
ABGB  pogodzenie idei wyłączności własności z własnością podzieloną, szerokie
pojęcie rzeczy   wszystko, co różni się os osoby i służy do użytku ludzkiego . CC
nie znał własności podzielonej. Pandektystyka  czynność prawna
przewłaszczenia nieruchomości, wykluczająca dodanie warunku i terminu; rozwój
prawa własności nadal w kierunku absolutyzacji; możliwość postąpienia ze swoją
rzeczą  według upodobania . Konstytucja Weimarska: własność jako służba dla
dobra ogółu. KC  dość znaczne ograniczenia własności przez zasady współżycia
społecznego i społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa.
GRANICE WA
ASNOŚCI. WSPÓA
WA
ASNOŚĆ
Zakres uprawnień właściciela
Prawo własności obejmuje zawsze tylko pewien ograniczony przestrzennie
przedmiot zmysłowy. Glosatorzy bolońscy podkreślili w zasadzie nieograniczony
zakres uprawnień właściciela, zaliczali oni do nich:
- posiadanie rzeczy (ius possidendi)
-używanie rzeczy (ius utendi)
- zużycie rzeczy (ius abutendi)
- pobieranie pożytków (ius fruendii)
34
- rozporządzenie tytułem do rzeczy (ius disponendi)
Ograniczenia w zakresie prawa własności dzielimy na prywatne i publiczne.
Publiczne: wynikały z norm obyczajowych, respektował je cenzor (zaniedbywanie
roli, rozrzutność, luksus), z czasem kompetencje cenzora przejął cesarz.
Ograniczenia te wynikały również z prawa budowlanego.
Problem nadużycia prawa rozstrzygano w procesie formularnym za pomocą
pretorskiego zarzutu exceptio doli.
Najdotkliwszą interwencją władzy we własność prywatną było wywłaszczenie 
dokonywane w przypadku konieczności publicznej, nie było jednak samodzielną
instytucją. Dopiero od XIX w. wymagało ono: konieczności publicznej, ustawowej
procedury, odpowiedniego odszkodowania.
August  zakaz zbywania rzeczy będących przedmiotem procesu, Konstantyn
Wielki  zakaz zbywania i zastawiania rzeczy będących przedmiotem zapisu
testamentowego. Gdyby jednak dokonano zbycia, jest ono nieważne (podobnie w
common law, CC, ABGB)
Prawo sąsiedzkie  zakaz szkodzenia sąsiadowi przez zmianę naturalnego spływu
wody deszczowej i szkodliwe oddziaływanie na jego grunt.
Współwłasność
Polega na konkurujących uprawnieniach kilku właścicieli do jednej i tej samej
rzeczy. Wykluczano współwłasność do niedzielnej ręki oraz współwłasność na
fizycznych częściach rzeczy. XIX w.  germańska teoria własności do niedzielnej
ręki.
Wspólnota bez przeprowadzenia podziału  consortium ercto non citio 
powstawała w przypadku dobrowolnego kontynuowania wspólnoty gospodarczej
przez tzw.. domowych dziedziców, znajdujących się uprzednio pod wspólną
władzą spadkodawcy. Każdemu z uczestników było wolno samodzielnie
dokonywać wszelkich dyspozycji majątkowych, mógł też każdorazowo żądać
zniesienia wspólnoty. Zanikła w początkach pryncypatu.
Współwłasność przybiera w Rzymie głównie postać współwłasności w częściach
ułamkowych (communio pro indiviso)  konieczna w przypadku rzeczy
niepodzielnych, całą rzeczą mogą dysponować tylko wszyscy współwłaściciele
łącznie. Każdemu przysługiwało powództwo o zniesienie współwłasności. Obecnie
w BGB, ZGB i KC spółki dotyczące  całego majątku mają współwłasność do
niedzielnej ręki.
NABYCIE I UTRATA WA
ASNOÅšCI
Nabycie pochodne
Polegało na dwóch zasadach:
a) nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw, niż przysługuje jemu
samemu  nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet
Nabycie własności od niewłasciciela nawet w dobrej wierze jest absolutnie
wykluczone i naraża nabywcę na wytoczenie przeciw niemu przez właściciela
skargi windykacyjnej. Nie dopuszczała żadnych wyjątków. Prawo germańskie 
możliwość domagania się rzeczy ruchomej od każdego tylko w przypadku jej
utraty niedobrowolnej i tylko od tej osoby, której się zaufało oddając tę rzecz
na przechowanie. Kodeksy prawa natury  nabycie od niewłaściciela stało się
standardem.
b) własność przenosi się przez wręczenie i zasiedzenie, a nie przez nagą
umowÄ™
Kontrakt sprzedaży lub pożyczki sam przez się nie wywierał skutku
rzeczowego  translatywnego. Dostarczał tylko słusznej przyczyny do
póz
niejszego przeniesienia lub nabycia własności. Dla res nec mancipi
potrzebne było jeszcze traditio, a dla res mancipi czynność formalna.
35
MANCYPACJA: (mancipatio)  początkowo sprzedaż gotówkowa, dochodząca
do skutku w drodze ściśle określonego rytuału  w obecności 5 dojrzałych
obywateli zbywca wydawał towar nabywcy, który płacił za niego kawałkami
miedzi, wygłaszając specjalną formułkę. Już w okresie Ustawy XII tablic była to
tylko czynność symboliczna, po wprowadzeniu pieniądza bitego emancypacji
dokonywano za pomocÄ… jednej monety.
IN IURE CESSIO  odstąpienie przed pretorem następowało w drodze
pozornego procesu windykacyjnego, bierność pozwanego lub uznanie przez
niego roszczeń powoda prowadziło do oficjalnego przysądzenia powodowi
przenoszonego prawa przez urzędnika. Była to czynność abstrakcyjna,
która przenosiła własność i inne prawa władcze niezależnie od
ważności uprzedniego porozumienia stron. Stosowano ją rzadziej niż
mancypacjÄ™.
Traditio  proste wydanie rzeczy zapewniało nabywcy, który był obywatelem
rzymskim i dysponował słuszną przyczyną nabycia własność kwiryntarną na
res nec mancipi, prawo posiadania i użytkowania na gruntach
prowincjonalnych, a własność bonitarną na res mancipi. Póz
na republika 
tradycja umocniła się w roli specjalnej czynności przewłaszczającej, złożonej z
przeniesienia posiadania i służącego mu za podstawę ważnego stosunku
przysparzającego. Tradycja stanowiła zatem w przeciwieństwie do
emancypacji i in iure cessio  czynność kauzalną. Póz
ne cesarstwo 
obumarcie mancypacji oraz in iure cessio. Skutek rozporządzający zaczęto
wiązać już z samą umową sprzedaży, darowizny itp. Pojawiła się idea
przejścia własności mocą samej sprzedaży, ale do tegoż przejścia własności
wymagana jest zapłata. Justynian  powrót do tradycji z naciskiem na słuszną
wolę stron. ABGB  klasyczny dwuetapowy schemat przewłaszczenia
(titulus+modus). CC  wynaleziona przez Grocjusza umowa o podwójnym
skutku  przejście własności na podstawie samej umowy stron. Savigny 
umowa rzeczowa przenosząca własność niezależnie od prawidłowości słusznej
przyczyny  BGB.
Obecnie: przeniesienie własności przez czynność kauzalną  prawo
anglosaskie. Za ABGB podąża Hiszpania, Holandia, Szwajcaria. Za CC: Włochy,
Polska, Portugalia.
Zastrzeżenie własności w prawie rzymskim  do nabycia własności wymagano
zapłaty ceny lub choćby stypulacji jej zapłaty. W pryncypacie dopuszczono
nieformalną postać sprzedaży kredytowej. Sprzedawca mógł uzależnić
wydanie rzeczy od ustanowienia na niej przez kupujÄ…cego zastawu umownego
lub do czasu zapłaty dać rzecz w najem. W okresie recepcji prawa rzymskiego
dopuszczano tylko zastrzeżenie własności typu umownego. CC  przejście
własności na kupującego już z momentem zawarcia umowy sprzedaży, BGB 
zastrzeżenie własności ma skutek zawieszający (podobnie w KC).
Duplex dominium (podwójna własność): dwutorowość własności
kwirytarnej i bonitarnej, wynikała z sankcjonowania przez pretora
nieformalnego obrotu res mancipi, które wbrew formalizmowi ius civile 
przenoszono przez zwykłą tradycję.
Grunty prowincjonalne były traktowane jako quasi-własność, zniósł ją dopiero
Justynian.
Zasiedzenie
Było to nabycie własności wskutek ciągłego posiadania przez czas określony
prawem, miało usuwać zbyt długą niepewność co do tytułu własności i kłaść
kres sporom. Jej główną funkcją było jednak uzdrawianie wad nabycia
pochodnego. Współcześnie zalicza się zasiedzenie zazwyczaj do pierwotnych
sposób nabycia własności. Pierwszy etap  nabycie prawa przez posiadacza,
co staje się racją następującej dopiero w drugim etapie utraty prawa przez
36
właściciela. Zasiedzenie skierowane jest tylko i wyłącznie przeciw
właścicielowi, ale nie przeciw osobom uprawnionym z tytułu praw na rzeczy
cudzej. Zasiedzenie było w Rzymie jedną z najstarszych instytucji prawnych 
ustawa XII Tablic. W okresie póz
nej republiki wykształciło się więcej wymogów
zasiedzenia:
a) res habilis  rzecz musiała być zdatna do zasiedzenia. Niezdatne były
rzeczy wyjęte z obrotu oraz skradzione, nabyte przemocą, należące do
skarbu państwa, cesarza, instytucji kościelnych, odziedziczone po matce
b) titulus  słuszny tytuł/przyczyna: kupno, darowizna, posag, dziedziczenie,
zapis windykacyjny, przyjęcie należytego świadczenia, niektórzy prawnicy
dopuszczali tytuł mniemany. Obecnie: BGB, KC, ZGB zrezygnowały z tytułu
zasiedzenia.
c) Bona fides  dobra wiara  zła wiara niweczy tytuł posiadania
d) Possessio  posiadanie musiało być wykonywane w sposób ciągły we
własnym imieniu i musiało być posiadaniem cywilnym, każda jego utrata
przerywała bieg zasiedzenia i wymagała rozpoczęcia go od nowa, nie
przerywała jej np. śmierć posiadacza
e) tempus : wg Ustawy XII Tablic rok dla ruchomości i 2 lata dla
nieruchomości, od 199r.  reskryptu Sewera i Karakalli dla gruntów
prowincjonalnych, na których własność prywatna była niemożliwa zarzut
przedawnienia, upływ czasu potrzebny do podniesienia tego zarzutu
wynosił: 10 lat, jeśli przeciwnicy procesowi mieszkali w tej samej gminie i
20 lat, jeśli w różnych gminach. Kompilacja justyniańska  połączenie
zasiedzenia z zarzutem procesowym, 3 lata dla ruchomości, 10 lub 20 lat
dla nieruchomości (zależnie od tego czy strony mieszkały w tej samej
prowincji) Justynian dopuścił też zasiedzenie nadzwyczajne  po 30 lub
niekiedy 40 lat nawet bez słusznego tytułu i możliwe na rzeczy kradzionej.
Savigny w XIX w. skargi i roszczenia poddał przedawnieniu, oddzielił
zasiedzenie. Przejął to BGB, ZGB, KC. Współcześnie rolę zasiedzenia
przejęło nabycie w dobrej wierze od niewłaściciela. Stosuje się jedynie
justyniańskie zasiedzenie nadzwyczajne.
Nabycie pierwotne
Różni się tym od pochodnego, że nabywane prawo nie jest przelewane z
osoby na osobÄ™ w drodze sukcesji, lecz powstaje samodzielnie u nabywcy:
zawłaszczenie, nabycie skarbu, z wyjątkiem tradycji.
a) Zawłaszczenie (occupatio)  dotyczyło wyłącznie rzeczy bezpańskich,
upolowanych czy złowionych na cudzej posiadłości. Jeśli jednak obejmujący
rzecz porzuconą w posiadanie nie wiedział, kto jest jej właścicielem, musiał
ją zasiedzieć. Błędne uznanie rzeczy za porzuconą nie wystarczało do
zasiedzenia.
b) Znalezienie skarbu na cudzym gruncie  wg Prokulianów właściciel gruntu
nabywał skarb już w chwili powzięcia wiadomości o nim i woli nabycia go,
Sabinianie wymagali jeszcze fizycznego wydobycia skarbu. Za czasów
Hadriana skarb przysługiwał po połowie właścicielowi gruntu i znalazcy,
potwierdził to Justynian (podobnie BGB)
c) Nabycie owoców przez separację  rzeczy odłączone od rzeczy
macierzystej przypadały w zasadzie jej właścicielowi, jednak emfiteuta 
dzierżawca wieczysty oraz posiadacz w dobrej wierze z słusznej przyczyny
nabywali owoce już w chwili odłączenia, tak też było z posiadaczem
cywilnym w prawie klasycznym. Dioklecjan  nałożenie na posiadacza
obowiązku oddania właścicielowi wraz z rzeczą macierzystą owoców
jeszcze niezużytych. Rozwiązanie to przejęło większość europejskich
kodeksów cywilnych.
37
d) Nabycie owoców przez percepcję (pobranie)  użytkownik i zwykły
dzierżawca nabywali owoce dopiero z chwilą objęcia ich w posiadanie, a w
razie śmierci dzierżawcy owoce przypadały właścicielowi rzeczy
macierzystej
e) Połączenie nieruchomości z nieruchomościami; zawsze starano się odróżnić
część główną od ubocznej, by własność przypisać właścicielowi rzeczy
głównej, z reguły nieruchomość uznawano za rzecz główną. W typowych
przypadkach połączenia dwóch nieruchomości siłami przyrody
(przymulisko, oderwisko, opuszczone koryto rzeczne, wyspa powstała na
rzece) prawnicy oceniali nabycie własności wg zasady wyrównania ryzyka i
korzyści.
f) Superficies solo cedit  przy połączeniu ruchomości z nieruchomościami 
zabudowa gruntu, zasadzenie, zasianie, wszystko to, co na trwałe
złączono z powierzchnią gruntu przypadało na własność jego właścicielowi.
Zasada ta nie dopuszczała wyjątków w klasycznym prawie rzymskim. W
CC zasadzie tej przysługuje jedynie status domniemania, w ABGB, BGB,
ZGB, KC i kodeksie włoskim to zasada podlegająca licznym wyjątkom.
g) Połączenie ruchomości z ruchomościami  zafarbowanie, zapisanie,
zamalowanie cudzego materiału  uznawano przy tych przypadkach
podłoże, choćby zafarbowano je purpurą czy zapisaną złotem, wyjątek
stanowi jedynie przypadek obrazów. Przyspawanie tworzy jednolity
przedmiot własności, zaś przylutowanie rzecz złożoną, zmieszanie płynów
czy substancji stałych prowadzi do powstania współwłasności w częściach
proporcjonalnych do ilości substancji wyjściowych
h) Specificatio  przerobienie, przetworzenie cudzych materiałów  Sabinianie
przyznawali własność produktu właścicielowi materiału, Prokulianie
przyznawali ją producentowi. Spór rozstrzygnął Julian tworząc opinię
pośrednią  jeśli da się przywrócić produkt do stanu pierwotnego,
przysługuje właścicielowi materii, jeżeli nie  stanowi własność przetwórcy
(przy odszkodowaniach za wkład pracy/stracony surowiec). BGB 
prokuliańska zasada produkcji. ZGB i KC, CC  rozwiązanie zróżnicowane
wg wartości wkładu w produkt końcowy.
OCHRONA WA
ASNOÅšCI
Zwana jest ochroną petytoryjną, służą jej dwie skargi: wydobywcza lub
windykacyjna  dla odzyskania utraconego posiadania rzeczy oraz negatoryjna
 do odparcia innych naruszeń własności niż pozbawienie właściciela
posiadania. Własność kwirytarna była chroniona środkami prawa cywilnego, a
własność bonitarna środkami prawa pretorskiego.
Skarga wydobywcza
Pierwotną jej postać stanowiła legis actio sacramento in rem  na windykację
powoda pozwany odpowiadał identyczną co do treści kontrawindykacją.
Wówczas obie strony wnosiły zależną co do przedmiotu sporu sumę zakładu 
sędzia wypowiadał się w wyroku, który z zakładów był słuszny, a który
niesłuszny.
Postać przejściowa skargi windykacyjnej  III/II w. p.n.e  proces per
sponsionem, zamiast ryzykownego zakładu powód żądał od pozwanego
przyrzeczenia, że ten zapłaci niewielką sumą, jeśli okaże się, że przedmiot
zakładu należy do powoda.
Trzecia postać wykształciła się w procesie formularnym  w procedurze
formularnej role procesowe powoda i pozwanego zostały ściśle sprecyzowane,
przewidziana była specjalna formuła.
Legitymacja bierna  Ulpian obciąża nią dzierżawców, odpowiada też
posiadacz fikcyjny (ten, kto podstępnie wyzbył się posiadania). Posiadanie
fikcyjne unormowane zostało na wzór rzymski w europejskich kodeksach.
38
Jeżeli pozwany pozostawał bierny, to w procesie legisakcyjnym rzecz była
przyznawana bezpośrednio powodowi. W procesie formularnym jednak powód
musiał wytoczyć najpierw powództwo o okazanie  actio ad exhibendum,
służyło ono identyfikacji rzeczy.
W procesie formularnym pozwany nie musiał wnosić kontrwindykacji,
wystarczy, że zaprzeczał prawu powoda. To na powodzie spoczywał ciężar
dowodu (onus probanci). Gdy w procesie windykacyjnym powód ugiął się pod
ciężarem dowodów, nie stwierdzało się prawa własności pozwanego, tylko
rzecz sporną pozostawiano w jego posiadaniu, dlatego trudno mówić o
domniemaniu własności na korzyść posiadacza. Sformułował je dopiero
niemiecki myśliciel prawa Rozumu, Ch. Wolff, za nim podążyły kodeksy prawa
natury. W CC jest nawet zasada: co do ruchomości posiadanie zastępuje tytuł.
Klauzula arbitralna  dzięki niej łagodzono zasadę zapłacenia pewnej sumy
pieniędzy przez pozwanego w procesie formularnym, jeśli powód dowiódł
swoich racji. Występowała ona w skargach in rem, a także w tych in
personam, które zmierzały do zwrotu wartości majątkowych. Dzięki tej klauzuli
pozwany unikał zasądzenia jeśli na wezwanie sędziego zwrócił rzecz w
naturze. W przeciwnym razie uznawano jego działanie za podstępne i
zasądzono na kwotę ustaloną przez powoda pod przysięgą.
POŻYTKI I NAKA
ADY proces windykacyjny rozstrzygał też o roszczeniach
właściciela z tytułu pożytków, pobranych w międzyczasie przez pozwanego
oraz o roszczeniach pozwanego przeciw właścicielowi z tytułu poniesionych na
rzecz nakładów. Dioklecjan, za którym podążał Justynian nakazał wydać
owoce jeszcze niezużyte, zachowywał te, które zużył  wynagrodzenie dla
posiadacza w dobrej wierze za  uprawÄ™ i troskÄ™ o rzecz macierzystÄ….
Posiadacz w złej wierze musiał wydać absolutnie wszystkie owoce. Z tytułu
nakładów podnoszących wartość spornego przedmiotu posiadaczowi w dobrej
wierze przysługiwało prawo zatrzymania go, mógł je wymusić za pomocą
exceptio doli. Wszyscy posiadacze mieli poza tym prawo odłączenia nakładów
 ius tollendi, jeśli dało się to przeprowadzić bez uszkodzenia rzeczy. Powód
mógł wyłączyć to prawo oferując w zamian odszkodowanie. Bartolus de
Saxoferrato (konsyliatorzy XIVw.)  zwrot nakładów koniecznych
zapobiegających spadkowi wartości rzeczy przysługiwał KAŻDEMU
posiadaczowi, a zwrot nakładów zbytkownych o walorze jedynie estetycznym
 żadnemu, zaś zwrot nakładów użytecznych tylko posiadaczowi w dobrej
wierze.
Skarga negatoryjna
Actio negatora  skarga stosowana przeciw naruszeniom własności innego
rodzaju niż pozbawienie właściciela posiadania; cechuje ją ograniczona
stosowalność do sytuacji, w których pozwany rościł sobie do rzeczy jakieś
prawo. Stąd pochodzi nazwa skargi  powód z nią występujący negował to
prawo. Powoda obciążał dowód prawa własności, jeśli je kwestionowano, i
faktu jego naruszenia. Natomiast pozwany musiał udowodnić swe prawo do
wpływu na rzecz. Jej celem było potwierdzenie, że własność jest wolna od
obciążeń. BGB, ZGB i KC skarga ta stała się środkiem na wszelkie naruszenia
własności, stosowanym również wtedy, gdy pozwany nie rościł sobie żadnego
prawa.
Ochrona własności bonitarnej
Ochrona własności wg prawa pretorskiego w II w. p.n.e. ograniczała się do
zarzutów przyznawanych przez pretora właścicielowi bonitarnemu  nadużycia
prawa (exceptio doli) lub zarzutem rzeczy sprzedanej i wydanej (exceptio rei
venditae et traditae)  wytoczony przez będącego w podobnej sytuacji
nabywcę rzeczy w dobrej wierze na podstawie słusznego tytułu od
niewłaściciela.
39
Actio Publiciana  skarga oparta na samych faktach sprzedaży i wydania
rzeczy, uzupełnionych fikcją zasiedzenia, która zakładała, że czas potrzebny
do ukończenia go już minął. Skarga przysługiwała również nabywcom w dobrej
wierze od nieuprawnionego, którzy także mogli powołać się na fakt kupna i
sukcesywnego wydania rzeczy.
Dopóki nabywca od niewłaściciela rzeczy nie zasiedział, zawsze musiał ustąpić
skardze windykacyjnej lub zarzutowi słusznej własności właściciela.
Jurysprudencja zgodziła się, by przy nabyciu rzeczy przez obie strony procesu
od tego samego niewłaściciela chronić zawsze tego nabywcę, któremu rzecz
wydano wcześniej. Natomiast na temat nabycia od różnych niewłaścicieli
istniała wśród prawników kontrowersja.
Równolegle do actio negatoria istniała skarga pretorska, chroniąca posiadacza
w drodze do zasiedzenia, który nie utracił władztwa nad rzeczą, przed
roszczeniami do naruszania własności bonitarnej. Po zniesieniu duplex
dominium przez kompilację justyniańską, action Publiciana służyła już tylko do
ochrony nabywcy od niewłaściciela. BGB, ZGB uprawniają każdego
posiadacza w dobrej wierze, który utracił rzecz do petytoryjnego żądania jej
wydania, zwanego w doktrynie szwajcarskiej skargą z tytułu prawa
posiadania. Problem ochrony public jańskiej może powstać w każdym
systemie prawnym, wymagającym dla przewłaszczenia określonych
formalności, trzeba jednak zauważyć, że ochrona public jańska jako instytucja
stała wspierałaby w jakimś zakresie obrót nieformalny, który z punktu
widzenia podatkowego jest obrotem nielegalnym.
PRAWA NA RZECZY CUDZEJ
Prawa na rzeczy cudzej  iura in re aliena zakładają istnienie należącego do
innego podmiotu prawa własności, zwane są też ograniczonymi prawami
rzeczowymi. Prawa na rzeczy cudzej są mniej elastyczne od prawa własności i
zawsze zachowujÄ… ten sam rozmiar. DzielÄ… siÄ™ na:
Służebności gruntowe
Służebności gruntowe  servitutes, zwane prawami gruntowymi  iura praediorum
były pierwotną postacią służebności w prawie rzymskim. Zobowiązywały
właściciela rzeczy do tolerowania wpływu na nią ze strony uprawnionego lub do
powstrzymywania się od działań własnych na tej rzeczy. Były one zbywalne wraz
z prawem własności gruntu, któremu służyły. Uznawano, że nie wolno było ich
ustanawiać ani pod warunkiem rozwiązującym ani na czas określony. Kwalifikacja
służebności do kategorii praw wiejskich lub miejskich nie zależała od miejsca
położenia nieruchomości, lecz od rolnej lub budowlanej funkcji służebności.
Służebności gruntowe były niepodzielne  służebność przysługiwała zawsze
całemu gruntowi panującemu i obciążała cały grunt służebny. Ustanowienie
40
służebności na wspólnym gruncie wymagało współdziałania wszystkich jego
współwłaścicieli.
a) Służebności wiejskie
Inaczej polne  iura praediorum rusticorum  w gospodarce pełniły rolę
komunikacyjną lub irygacyjną, były starsze niż miejskie. Mimo, że były
prawami, można było ustanawiać poprzez mancipatio. Należały do nich:
vð Iter  uprawniaÅ‚ do przejÅ›cia lub przejazdu konno przez cudzy grunt
vð Actus  prawo przepÄ™du bydÅ‚a
vð Via  pozwalajÄ…ca na przejazd wozem
vð Aquae ductus  prawo prowadzenia wody przez cudzy grunt
vð Aquae haustu  uprawnienie do czerpania wody z cudzego gruntu
b) Służebności miejskie  czyli budynkowe (iura praediorum urbanorum)  ich
zadaniem było zaspokajanie wśród sąsiadów potrzeb budowlanych. Nie
należały do kategorii res mancipi. Zaliczano do nich:
vð Oneris ferendi  prawo oparcia wÅ‚asnej budowli o Å›cianÄ™ sÄ…siada
vð Tigni immitendi  prawo wpuszczania belki w budynek sÄ…siada
vð Stillicidii  prawo okapu lub odprowadzania wody na grunt sÄ…siada
za pomocÄ… rynny
vð Fluminis - prawo odprowadzania wody na grunt sÄ…siada za pomocÄ…
rur
vð Altius non tollendi  prawo zabronienia sÄ…siadowi wznoszenia
budowli ponad pewną wysokość
vð Proiciendi protegendive  prawo wykuszu
vð Luminum  prawo otwarcia okien na grunt sÄ…siada
vð Prospectus  prawo widoku
vð Altius tollendi  prawo żądania, by sÄ…siad tolerowaÅ‚ wyższe budowle
na naszym gruncie
vð Cloacae  prawo odprowadzania Å›cieków na grunt sÄ…siada
Zasada zamkniętego katalogu  w prawie jurysprudencyjnym okresu
pryncypatu służebności gruntowe występowały z reguły jako standardowo
ukształtowane prawa typowe. Mimo to już prawnicy republikańscy
dopuszczali w drodze analogii służebności obce i edyktowi i prawu
zwyczajowemu, tzw. służebności nieprawidłowe. Zatem tak naprawdę
unormowanie służebności gruntowych w prawie rzymskim opiera się nie na
zasadzie zamknietego katalogu, lecz na typowości otwartej.
Powstanie i wygaśnięcie
Wiejskie ustanawiano na gruntach italskich przez mancipatio lub in iure
cessio, wszelkie inne tylko poprzez in iure cessio. Poza tym właściciel
gruntu przy jego zbyciu mógł zastrzec służebność na korzyść gruntu
sąsiedniego; inne sposoby ustanowienia służebności gruntowych to legat
windykacyjny i orzeczenie sędziego w procesie działowym. W okresie
klasycznym służebności gruntowe mogły powstawać wyłącznie przez
czynność prawną i w pewnym zakresie przez zasiedzenie.
Póz
ny antyk  tzw. służebność ustawowa, mógł się o nią ubiegać np.
właściciel, którego dostęp do drogi publicznej był utrudniony, więc należało
ustanowić dla niego drogę konieczną przez grunt sąsiada. Nabycie
służebności w drodze zasiedzenia zostało zakazane przez lex Scribonia , nic
nie stało jednak na przeszkodzie zasiedzenia wolności gruntu od
służebności. Pod koniec pryncypatu  zasiedzenie służebności stało się
ponownie możliwe w prowincjach  po 10 latach dla stron mieszkających w
tej samej gminie (20 dla innych gmin). Justynian rozszerzył to na wszystkie
grunty cesarstwa, tym samym lex Scribonia została milcząco uchylona.
41
Służebności wygasały przez in iure cessio, które było ukształtowane na
wzór skargi negatoryjnej. ( Twierdzę, że nie masz prawa przejścia przez
mój grunt ), przedmiot nabycia w tym przypadku stanowiła wolność
własności od obciążeń. Znane były też nieformalne umowy znoszące
służebność, służebności gruntowe mogły też wygasać przez zejście się
własności obu gruntów w jednym ręku, wyjście jednego z gruntów z obrotu
czy odpadnięcie użyteczności, którą służebność winna przynosić gruntowi
panujÄ…cemu.
Ochrona służebności
Uprawniony do służebności gruntowej właściciel nieruchomości panującej
dysponował wg ius civile skargą vindicatio servitutis, zwaną też skargą
uznajÄ…cÄ… prawo na rzeczy cudzej (action confessoria). Faktyczne
wykonywanie służebności było chronione interdyktami prohibitoryjnymi.
Służebności osobiste
Wprowadził je Marcjan. Dwupodział służebności na gruntowe i osobiste przyjęły
europejskie kodeksy cywilne oprócz CC, który wyznacza tylko służebności
gruntowe.
a) Użytkowanie  ususfructus
Prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytków, jednakże z
zachowaniem substancji rzeczy. Początkowo służyło tylko wdowie lub
niezamężnej córce, które prawo to pozostawiał w testamencie mąż/ojciec.
Odstąpić można było tylko faktyczne wykonywanie użytkowania. Od
czasów Papiniana prawo użytkowania można było obciążać zastawem.
Konstrukcję tę przejęły systemy prawne grupy germańskiej, choć dziś BGB
odstępuje od wymogu niezbywalności użytkowania  tylko wówczas, gdy
użytkownikiem jest osoba prawna. W KC została zachowana zasadnicza
niezbywalność użytkowania.
Przedmiot użytkowania stanowiły w Rzymie grunty, niewolnicy i zwierzęta
hodowlane, a także rzeczy nieprzynoszące pożytków naturalnych, które
można pobierać jako pożytki prawne np. czynsz. Użytkownikowi było
zakazane pogarszać kondycję rzecz, mógł ją polepszać, ale respektując jej
przeznaczenie. Użytkownik nie był posiadaczem, lec z jedynie chronionym
interdyktalnie dzierżycielem rzeczy, nabywał owoce rzeczy przez pobranie i
to nawet wtedy, gdy było przedwczesne. Odrzucono możliwość uznania
jako owoc dziecka niewolnicy. Przedmiotem użytkowania musiały być
zasadniczo rzeczy niezużywalne, choć dopuszczono quasi używanie
pieniędzy i innych rzeczy zużywalnych., tzw. użytkowanie nieprawidłowe.
Znają je współczesne kodeksy. Quasi usufructus sprowadza się do
stosunku zobowiązaniowego pożyczki. Użytkowanie było ustanawiane
najczęściej przez legat windykacyjny, przewłaszczenie z zastrzeżeniem
zachowania użytkowania i przysądzenie w procesie działowym. Justynian
dopuścił zasiedzenie użytkowania z powołaniem się na kwalifikację tego
prawa jako służebności. BGB dopuszcza takie zasiedzenie, KC obecnie nie.
Wygaśnięcie użytkowania następowało z chwilą rezygnacji w drodze in iure
cessio, gasło też w wyniku śmierci uprawnionego oraz wszystkich postaci
umniejszania osobowości. Gasło ono też wskutek niewykonania go;
zniszczenia rzeczy użytkowanej; zmiany tożsamości rzeczy. Do ochrony
użytkowania służyła skarga zwana vindicatio usufructus.
b) Dalsze służebności osobiste
Należą do nich:
vð używanie (usus)  prawo korzystania z rzeczy cudzej w celu
zaspokojenia osobistych potrzeb, ale bez możliwości odstąpienia
wykonywania tego prawa innym
vð habitatio  prawo mieszkania, weszÅ‚o do CC, ABGB, BGB, ZGB, KC
42
vð prawo do korzystania z usÅ‚ug cudzych niewolników i z pracy zwierzÄ…t
Zasady ustanawiania i wykonywania służebności
W ius commune uznano, że własność cieszy się naturalnym domniemaniem
wolności, to prawo samowystarczalne. Obciążenia w postaci praw na rzeczy
cudzej sÄ… z punktu widzenia dogmatycznego zjawiskiem przypadkowym i
niekoniecznym.
- służebność nie może polegać na działaniu z wyjątkiem służebności
podtrzymywania konstrukcji budowlanej, dopiero w średniowieczu pojawiły się też
inne wyjątki np. ciężary gruntowe, lenna, renty. Zasada przeszła do ABGB, BGB,
ZGB, włoskiego CC i KC
-nie może być służebności na służebności (servitus servitutis esse non potest),
gdyż ich przedmiot musi stanowić rzecz materialna  zasada respektowana w KC,
BGB, ZGB
- nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy  nulli res sua servit 
służebności wygasają jeśli schodzą się w jednym ręku z własnością, nie w pełni
przyjęło ją BGB, istnieje w CC, ABGB, KC, ale z wyjątkiem.
- służebności należy wykonywać oględnie 0 np. transport najkrótszą drogą i z
najmniejszym uszczerbkiem dla sąsiada, zasada weszła do europejskich
kodeksów
- wymóg sąsiedztwa gruntów
- wymóg stałej przyczyny służebności  wykluczenie ustanowienia służebności dla
celów przelotnych
DZIERŻAWA WIECZYSTA I PRAWO ZABUDOWY
Emfiteuza  dzierżawa wieczysta
Już w czasach republiki znano dziedziczną i zbywalną dzierżawę gruntów, które
cenzor wydzierżawiał osobom prywatnym w imieniu państwa. Dzierżawcy
wieczyści otrzymali od pretora ochronę posesoryjną w postaci interdyktu, jak i
wzorowanÄ… na windykacji skutecznÄ… przeciw wszystkim skargÄ™ in rem. Na
przełomie III i IV w. rozwinęła się emfiteuza  forma dzierżawy wieczystej,
uzyskała charakter rzeczowy, bo dopóki emfiteuta płacił czynsz i podatki, nie
mógł być usunięty z gruntu przez dysponującego prawem pierwokupu właściciela.
Pojawia się ona w towarzystwie własności podzielonej po raz ostatni w ABGB.
Superficies  prawo zabudowy
Dziedziczne i zbywalne prawo do odpłatnego korzystania ze stojącego na cudzym
gruncie budynku, z mocy zasady superficies solo cedit, budynek ten należał
zawsze do właściciela gruntu, pobierał on umiarkowany roczny czynsz.
Superficjariusz nie musiał o zbyciu swego prawa zawiadamiać właściciela,
któremu nie przysługiwało prawo pierwokupu. Dysponował on ochroną
posesoryjnÄ… w postaci interdyktu de superficiebus, skargÄ… petytoryjnÄ… in fatum
oraz skargą publicjańską.
Prawo to występuje w BGB, ZGB, włoskim kodeksie, w KC funkcję superficies
spełnia obecnie użytkowanie wieczyste
ZASTAW
to realne lub rzeczowe zabezpieczenie kredytu, uniemożliwiające zastawnikowi
bezpośrednie zaspokojenie swoich roszczeń z wartości majątkowych podmiotu,
który zastaw ustanowił. Nawet w przypadku upadłości dłużnika rzeczy zastawione
wyłączano z masy konkursowej. Sięganie do prawa zastawu było zazwyczaj
oznaką nieufności, dlatego początkowo to prawo miało mniejsze znaczenie niż
poręczenie stypulacyjne. Niewykupienie zastawu uznawano za zachowanie
niehonorowe, zdolne zrujnować reputację zastawcy. Z powodu popularnych w
pryncypacie hipotek na całym majątku nawet zastaw ręczny, który dawał
wierzycielowi posiadanie przedmiotu zabezpieczenia, nie mógł zapewnić
dostatecznej gwarancji. Sprzedaż lub zastawienie rzeczy uprzednio zastawionej
jako wolnej od obciążeń narażało na odpowiedzialność za oszustwo.
43
Ewolucja  redukcja uprawnień uzyskiwanych przez zastawnika na zastawionym
przedmiocie poprzez kolejno:
a) od przeniesienia własności za pomocą mancypacji (fiducia) w epoce
archaicznej
fiducia  przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy, dokonane z reguły
przez samego dłużnika za pomocą emancypacji lub in iure cessio, dawało
wierzycielowi maksimum uprawnień, zobowiązało go tylko do zwrotnego
przewłaszczenia rzeczy w razie zaspokojenia jego roszczeń
b) zawierany w sposób nieformalny zastaw z dzierżeniem (pignus) zwany
zastawem ręcznym
z jego mocy własność rzeczy pozostawała przy dłużniku, który przenosił na
wierzyciela wyłącznie jego dzierżenie. Dzierżenie zastawnika podlegało
ochronie interdyktalnej
c) zastaw czysto umowny (hypotheca)
Te formy nie nastąpiły jedna po drugiej, np. fi ducia trwa do dziś.
Czynniki prawotwórcze:
I. Edykt
II. Jurysprudencja
Jurysprudencja (Prudencia juris  roztropność w odniesieniu do prawa)
Okres przedklasyczny:
1. Jurysprudencja kapłańska  znajomość formalnych reguł do wykonywania
czynności prawnych; znajomość kalendarza sądowego <- do roku 304 p.n.e.
(ogłoszenie ius flavianum  ogłoszenie formuł procesowych)
2. W połowie trzeciego wieku p.n.e. zaczęto publicznie nauczać prawa i
znajomość prawa stała się wiedzą ogólniej dostępną
3. II-I w. p.n.e.  osoby mający wiedze prawniczą (veteres) zaczynają dodawać
wiedzę prawniczą, a nie jedynie odtwarzają ukształtowaną wiedzę, jak to było
wcześniej. Stało się tak, ponieważ występowały luki prawne. Juryści zdobyli sobie
autorytet, ich działanie spotykało się z aprobatą społeczeństwa. W ten sposób
jurysprudencja przedostała się do systemu tworzenia prawa. Juryści nie mieli na
czym się wzorować, dlatego w ich pracach widoczny był chaos. Uporządkowanie
tego było spowodowane oddziaływaniem filozofii greckiej na Rzym oraz uznanie
przez veteres że jurysprudencja powinna opierać się na dyskusji z innymi (brali
pod uwagę opinie prawników i wymagania społeczne)
Jurysprudencja kautelarna (która coś wnosi)
a. Cautio Muciana  Zapis w testamencie:  Jeśli nie wyjdziesz powtórnie za
mąż, otrzymasz dana nieruchomość , wg praw wcześniejszych konieczne było, by
warunek był na pewno spełniony, a więc po śmierci. Scevola wprowadzić zasadę
zabezpieczenia. Petentka mogła otrzymać nieruchomość, jeśli wniosła pewne
zabezpieczenie.
b. Stipulatio Aqiulianta  Jeżeli pomiędzy dwoma podmiotami istnieje wiele
zobowiązań, można je skumulować w jedno.
4. 27 r. p.n.e.  ok. 250 r.  jurysprudencja okresu klasycznego
a. Jurysprudencja wczesnoklasyczna (I w. ne.)  rozpoczyna siÄ™ proces
jurysprudencji w którym dochodzi do porządkowania i systematyzowania prawa.
Powstają dwie szkoły prawa: szkoła sawiniańska (Capito) i szkoła prokuliańska
(Labeo). Ograniczają one liczbę kontrowersji, własnych interpretacji i możliwych
rozwiązań. Spór pomiędzy nimi polegał na konkretnych, istotnych poglądów.
b. Jurysprudencja średnio klasyczna (1. Połowa II w. ne.)  prawnicy w
dalszym ciągu próbują przezwyciężać kontrowersje (rozwiązania pośrednie,
kompromisu lub wybór jednej opcji z dostępnych) i wprowadzać nowe
rozwiÄ…zania. Celsus, Gaius, Pomponiusz, Julian.
c. Jurysprudencja póz
noklasyczna (III w. p.n.e.)  jurysprudencja wiąże się z
44
organami władzy publicznej (biurokratyzacja). Wcześniej prawnicy rozpatrywali
problemy prawnicze robili to dobrowolnie by kształtować swój wizerunek, dla
sławy. Prawo cywilne było więc kształtowane niezależnie od państwa. Wraz z
pojawieniem się pryncepsa, taka niezależna, niesterowalna siła powinna zostać
ograniczona. August wprowadził więc ius respondendi  prawo do udzielania
opinii prawniczych nadawany przez cesarza. Odpowiedz
prawnika z tym
przywilejem była wiążąca dla sędziego. Od Hadriana, w przypadku udzielenia
przez prawników jednolitej odpowiedzi w danej sprawie, rozwiązanie to stawało
się obligatoryjne dla przyszłych podobnych spraw. Drugim etapem wiązania
prawników wolnych było oferowanie im kariery politycznej, przez co wiązani byli
oni w instytucje państwowe. Prawnicy podejmują próby syntezy i uporządkowania
wcześniejszych dokonań. Ostatecznie tego nie dokonano w pełni. Papinian,
Paulus, Ulpian. Po tym kończy się jurysprudencja, gdyż opinie były wydawane pod
marką państwa.
Jursyprudenci kierowali się intuicja z czego wynikały spory między nimi. Ponad to
brali pod uwagę zwyczaje, rozwiązania z innych krajów, ustawy oraz wartości
utylitarne jak sprawiedliwość. Ten czas określa się jako laboratorium prawnicze,
gdyż wówczas poszczególne rozwiązania były weryfikowane przez życie metodą
prób i błędów.
Działalność Justyniana (527 - 565)
Justynian dążył do przywrócenia świetności prawa rzymskiego. Dążył on do
stworzenia takiego systemu prawa, który będzie zupełny i niesprzeczny.
Doprowadziło to do stworzenia komisji pod przywództwem Tyberiana, które zajęły
siÄ™ pracami kodyfikacyjnymi (do 535):
a) Digesta (obraz jurysprudencji, 50 tomów) zbiór wszystkich najistotniejszych
rozwiązań które dokonano w czasach jurysprudencji, która wciąż cieszyła się
autorytetem. Równocześnie chciano wyeliminować sprzeczności.
b) Instytucje (komentarz, podręcznik, 4 tomy)
c) Kodeks (Zbiór konstytucji cesarskich od prawa klasycznego, 12 ksiąg)
W póz
niejszym okresie Justynian zaczął rzeczywiście zmieniać prawo, a jego
osiągnięcia zawarte zostały w Nowelach. Wszystkie zbiory czasów Justyniana
zostały w XVI wieku zawarte w Corpus Iuris Civilis.
PodsumowujÄ…c:
a) w systemie rzymskim następowało nawarstwianie kolejnych płaszczyzn
1. Ius civile (zwyczaj i ustawa), ius honorarium (pretorzy miejscy)
2. Ius Pentium (pretorzy cudzoziemców)
3. Ius naturale (jurysprudencja, poszukiwanie wartości ogólnych)
b) Skargowość myślenia  jeśli jest skarga, jest podstawa do udzielenia ochrony
prawnej
c) Kazuistyczny charakter -
d) Jurysprudencjalny charakter  opinie prawników na konkretne problemy
e) Antyczne prawo prywatne było miękkim prawem (soft law), czyli propozycją
prawnika jak rozstrzygnąć daną sprawę. Oddzielenie państwa od prawa
prywatnego.
W średniowieczu znaleziono rękopis justyniański co pobudziło zainteresowanie
prawa. Irnerus, glosator, ojciec prawa, za cel stawia sobie poznanie i
wyjaśnienie tekstów justyniańskich zbiorów w przekonaniu, że w tych tekstach są
odpowiedzi an wszystkie odpowiedzi prawa. On i jego uczniowie tłumaczyli
poszczególne części sentencji, słów na marginesie. Doszli do wniosku, że w wielu
kwestiach prawo justyniańskie jest sprzeczne. Zmusiło to ich do budowania
schematów, rozwiązania sprzeczności. Robili to poprzez budowanie stopniu
uogólnienia. Glosatorzy również odpowiadali na pewne praktyczne pytania. Ich
dorobek polegał na: upowszechnieniu antycznych tekstów, wyjaśnili
45
kontrowersje, zaczęli budować schematy prawne oraz zauważyli, że antyczne
prawo może służyć do rozwiązywania aktualnych problemów. Irnerius rozpoczął
nurt glosatorów. Azo zaczął budować pierwsze aparaty, a więc podziały.
Akursjusz stworzył glossa ordynaria, w których dokonał syntezy swoich
poprzedników.
Wraz z wynalezieniem druku zaczęto teksty antyczne drukować, jednak scalono
je wraz z glosami.
Konsyliatorzy (do XVI wieku)  prawo w wielu przypadkach było niejasne i
posiadało luki prawne. Jednak znajdowali się ludzie, którzy po skończeniu studiów
prawniczych, odpowiadali na nurtujące ich pytania. W przypadku ciężkich
przypadków odnosili się oni do utrwalonych zwyczajów, prawa kanonicznego,
statutów miast oraz rękopisów antycznych zaopatrzonych w glosy. Popierali oni
pogląd glosatorów, że prawo antyczne zawiera wszystkie, najlepsze odpowiedzi
na pytania prawnicze. Na podstawie konkretnych spraw tworzyli oni ogólne tezy,
np. wprowadzili dwie postacie własności, bo w paru tekstach antycznych byli oni
traktowani podobnie. Prawo rzymskie było pewnym systemem odniesienia,
jednak nie było prawem obowiązującym. Jedynie sąd kameralny Rzeszy (XV w.)
wprowadził zasadę, że gdy na gruncie prawa lokalnego, sąd ma za zadanie
sięgnąć do ius civile  recepcja prawa rzymskiego. Baldus de Ubaldis, Bartolus de
Saxoferato.
W XVI wieku dochodzi do upadku dominacji Cesarstwa Niemieckiego. Ludzie
zaczynają krytycznie myśleć o istniejącym świecie, np. reformacja. Na gruncie
prawa powstaje wówczas francuski humanizm prawniczy. Na jego gruncie
wyróżnia się dwa nurty:
a) Nurt historyczny (Kujacjusz, Favre)  teksty rzymskie sÄ… efektem
historycznego nawarstwiania się, pochodzą od różnych autorów, a nawet były
weryfikowane przez samego Justyniana. W związku z czym należy podejść do
tego krytycznie, powstaje swoboda interpretacyjna dla ówczesnych prawników.
b) Nurt systematyczny (Donellus)  całe prawo można uporządkować,
zbudować pewien system, do czego dążono. Donellus rozróżnił prawo materialne
(prawa i obowiązki) i procesowe (jak prowadzić proces). Apel rozróżnił ius In re
(prawo rzeczowe) i ius ad rem (prawo o zobowiązań.)
W XVII wieku ojczyzna prawa staje siÄ™ Holandia. Stworzono nurt eleganckiej
jurysprudencji. Polegała ona na budowaniu uporządkowanego systemu prawa
zorientowanego praktycznie. Vinnius, Voet.
Szkoła prawa natura jest rozwinięciem eleganckiej jurysprudencji.
Zasadniczym jej celem jest poszukiwanie klarownego, stabilnego obrazu prawa
prywatnego. Można rozróżnić nurt świecki (Grocjusz), który próbował wychwycić
rzeczy oczywiste (umów należy dotrzymywać, innemu nie szkodzić itp.).
Uważano, że zasady natury mają zbudować uniwersalny system.
W XVIII wieku w Niemczech, gdy pojawiajÄ… siÄ™ pierwsze kodyfikacje, pojawia siÄ™
podejście do prawa rzymskiego nazywane : usus modernus pandectarum,
polegajÄ…cym na wykorzystaniu prawa rzymskiego w praktyce sÄ…dowej. Prawo
rzymskie jest użyteczne gdy spotyka się z prawem lokalnym. Jednak t prawa
lokalne maja pierwszeństwo nad prawem rzymskim. XVIII wieczna praktyka
weryfikowała i zmieniała prawo rzymskie. Powstał w ten sposób system
nieczytelny.
Na poczÄ…tku XIX wieku w Niemczech pojawia siÄ™ kolejny nurt nazywany
niemiecka szkoła pandektystów (uporządkowanie spojrzenie na prawo prywatne,
nie budowała go w następstwie o prawo rzymskie, wystarczyła znajomość
antycznych tekstów), którzy negowali kodyfikowanie prawa niemieckiego, gdyż
nie chciał on przepisania kodeksu francuskiego. Uważał, że powinni oni stwierdzić
ewolucje prawa na przestrzeni dziejów i wypracować powoli swoje prawa na bazie
46
klasycznego prawa antycznego w sposób systematyczny. Była ona surogatem
kodyfikacji. Odkryli oni część ogólną, zbudowali najogólniejsze pojęcia, czynności
prawnej.
47