PRAWO RZYMSKIE

I. Historia
PRAWO (ius) - występuje w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym.
1. Prawo w znaczeniu przedmiotowym - całokształt norm obowiązujących, rządzących
życiem społeczeństwa, bez których społeczeństwo obejść się nie może. Są opatrzone
przymusem państwowym.
Ich treść zmienia się w czasie i miejscu, ale niezależnie od tych zmian wyodrębnia się
wśród nich zawsze prawo publiczne i prawo prywatne. Podziału tego dokonał ULPIAN a
kryterium tego podziału jest interes/korzyść.
" prawo publiczne - odzwierciedla stosunek społeczeństwa do jednostki. Normy
przedstawiają wymagania, jakie społeczeństwo ma względem jednostki.
Oczekiwania te są określone i zabezpieczone środkami przymusu. Ulpian
definiując wskazał, że prawo publiczne to normy publiczne, chroniące interes
publiczny.
Prawo publiczne ma na względzie interes państwa rzymskiego!
" prawo prywatne - gałąz prawa, w której kluczową rolę odgrywa interes jednostki.
Normy prawa prywatnego regulują stosunki między równorzędnymi podmiotami,
którym przysługuje prawo swobody umów (jednostka może podjąć decyzję, czy
chce podjąć relację z innym podmiotem). Jednostki nie można zmusić do
dochodzenia swoich roszczeń (żądanie na mocy norm prawnych). Jednostka ma
prawo, ale nie obowiązek ubiegania się o nie.
Prawo prywatne ma na względzie interes jednostki!
2. Prawo w znaczeniu podmiotowym - zakres wolności, kompleks uprawnień,
przyznanych podmiotowi, np. prawo sprzedaży, prawo sporządzenia testamentu itp.
Pojęcie ius ewoluowało. Miało więc kilka znaczeń.
1*IUS prawo, słowo wywodzi się od IUSTITIA - sprawiedliwość. Nazwa ta w okresie
republiki oznaczała prawo w znaczeniu podmiotowym, jak i przedmiotowym.
Sprawiedliwość - stała wola oddania każdemu tego, co mu się należy.
Chociaż prawnicy rzymscy woleli się zajmować praktycznym zastosowaniem prawa do
konkretnych przypadków prawnych (łac. casus), podejmowano pewne próby
definiowania prawa.
"Ius est ars boni et aequi" - prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne
Celsus
"Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere" -
zasady prawa są następujące: żyć uczciwie, drugiemu nie szkodzić, każdemu oddać, co
mu się należy.
Prawo jest symbolem wartości. Powyższe paremie uosabiają te wartości prawa.
"Male nostro iure uti non debemus" - nie powinniśmy zle korzystać z naszego prawa,
gdyż "Non omne quod licet honestum est" - nie wszystko, co dozwolone jest uczciwe.
Są to paremie wszechobecne w prawie cywilnym. Związane z nadużywaniem prawa.
2*IUS - całokształt norm, funkcjonujących w społeczeństwie i obarczonych przymusem
państwowym.
Niezależnie od zmian w prawie wyrożniamy prawo publiczne (ma na względzie interes
państwa) i prywatne (ma na względzie interes jednostki).
"Ius civile vigilantibus scriptum est" - prawo cywilne jest pisane dla ludzi czuwających.
Jednostka ma swobodę w dochodzeniu swoich uprawnień. Nikt nie może jej zmusić, aby
dochodziła swoich praw, ani dochodzić tych praw za nią. Sama musi wykazać
inicjatywę. Na gruncie prawa cywilnego każdy sam musi dbać o swoje interesy.
Prawo prywatne dzieli się na 3 części - składa się z przepisów ius civile, ius gentium i
ius naturale.
" IUS CIVILE - PRAWO CYWILNE - nazwa wywodzi się od "civis" - obywatel. Jest
to zatem prawo obywatelskie, stworzone przez obywateli dla nich samych. Zakres
podmiotowy tego prawa ograniczał się tylko do obywateli rzymskich. Nie-
obywatele rzymscy nie mogli z niego korzystać.
Ograniczenie to wynikało z tego, że w antyku powszechnie obowiązywała ZASADA
PERSONALNOŚCI PRAWA - polega na tym, że każdy wolny człowiek posługuje się
swoim prawem rodzimym. Obywatel rzymski posługuje się ius civile, Grek posługuje się
greckim prawem swojej polis, Pers prawem perskim itd.
Wraz z rozwojem terytorialnym państwa okazało się, że hermetyczne ius civile nie
wystarcza. Na terenie państwa rzymskiego pojawiali się ludzie niebędący obywatelami,
a rozsądek nakazywał wchodzić z nimi w relacje handlowe itp. Powołano urząd pretora
peregrynów (miał rozpatrywać spory, w których jedna lub obie strony były
cudzoziemcami (peregrynami)). Stosował normy prawne niemające charakteru ściśle
narodowego, oparte na prawach obowiązujących w basenie Morza Śródziemnego. Tak
powstał wielki, elastyczny i uniwersalny system prawny ius gentium. Termin ten jest
używany do dzisiaj, szczególnie w prawie międzynarodowym publicznym.
" IUS GENTIUM - wielki, elastyczny i uniwersalny system prawny wzorowany na
normach prawa cywilnego i oparty na normach czerpanych z systemów praw
obowiązujących w basenie Morza Śródziemnego. System ten był dostępny dla
wszystkich. Znajdował zastosowanie zarówno w stosunku do obywateli
rzymskich, jak i do cudzoziemców.
yródłem ius gentium jest przede wszystkim prawotwórcza działalność urzędników, ale
także zwyczaj jest jego zródłem.
Jest to prawo, którym posługuje się rodzaj ludzki (w przeciwieństwie do ius naturale,
które jest wspólne dla wszystkich stworzeń).
W ramach ius gentium i ius civile można wyodrębnić IUS HONORARIUM - normy
tworzone przez urzędników.
" IUS NATURALE - prawo naturalne - prawo, którego nauczyła natura wszystkie
stworzenia. Jest właściwe nie tylko rodzajowi ludzkiemu, ale wszystkim
stworzeniom.
Prawo rzymskie ewoluowało. Ustrój ma wpływ na kształt porządku prawnego. Nie jest
jednak jedyną okolicznością, która o jego kształcie decyduje.
HISTORIA PACSTWA RZYMSKIEGO
Królestwo
Od 753r.p.n.e - założenie Rzymu
Do 509r.p.n.e - obalenie Tarkwiniusza Pysznego
Republika
Od 509 r.p.n.e
Do 27r.p.n.e - początek panowania Oktawiana Augusta
Pryncypat
Od 27r.p.n.e
Do 284r.n.e - początek panowania Dioklecjana
Dominat
Od 284r.n.e
Do 476r.n.e - upadek zachodniej części Rzymu
Do 565r.n.e - śmierć Justyniana (koniec dominatu na wschodzie)
HISTORIA PRAWA RZYMSKIEGO
Formalnym kryterium podziału prawa jest charakter zródeł prawa.
Prawo archaiczne (stare)
Od 753r.p.n.e
Do 241r.p.n.e - koniec pierwszej wojny punickiej
Prawo przedklasyczne
Od 241r.p.n.e
Do 27r.p.n.e
Prawo klasyczne
Od 27r.p.n.e
Do 284r.n.e
(okres pryncypatu)
Prawo poklasyczne
Od 284r.n.e
Do 565r.n.e
Prawo zwyczajowe* - zespół norm wywiedzionych ze zwyczaju i opatrzony sankcją
państwa.
Prawo zwyczajowe nie jest zródłem prawa! Jest nim:
" zwyczaj - ugruntowany obyczaj, na bazie którego zbudowane jest prawo
zwyczajowe. yródło fundamentalne w prawie archaicznym, w procesie ewolucji
jego udział maleje, ale jest.
" ustawa
" konstytucje cesarskie
" nauka prawa - działalność uczonych prawników, miała duże znaczenie w
procesie tworzenia prawa.
Ius publice respondendi - nadany przez cesarza Augusta przywilej udzielania przez
wybitnych prawników odpowiedzi na pytania prawne, przy czym odpowiedzi te były
wiążące.
Prawo prywatne jest efektem twórczej interpretacji jego norm przez jurysprudencję.
Podstawą rozwoju prawa publicznego natomiast jest ustawa (lex).
LEX - ustawa - akt prawa stanowionego. Jest podstawą rozwoju prawa publicznego,
marginalne znaczenie w prawie prywatnym. Mogą przybierać różną postać (ustawa 12
tablic, leges rogatae, uchwały zgromadzeń plebejskich, które mają moc obowiązującą
ustawy od 286r.p.n.e (lex Hortensia), konstytucje cesarskie w różnych postaciach),
jednak zawsze są aktami prawa stanowionego.
Ok. 450r.p.n.e - USTAWA XII TABLIC - skodyfikowane prawo zwyczajowe* (głównie w
zakresie prawa prywatnego), które zostało podniesione do roli obowiązujących
przepisów prawnych. Powstała w wyniku walk plebejuszy z patrycjuszami. Plebejusze
dążyli do spisania i uściślenia prawa zwyczajowego, by patrycjusze nie mogli stosować
prawa na niekorzyść plebsu. Cieszyła się dużym szacunkiem, stanowiła punkt wyjścia
do dalszego rozwoju prawa rzymskiego.
Leges rogatae - ustawy wydawane przez zgromadzenia, następnie zastąpione przez
konstytucje cesarskie.
Tekst ustawy dzielił się na 3 części:
a) Praescriptio - zawiera imię i nazwisko projektodawcy, datę zebrania komicjów, na
którym poddano pod głosowanie projekt ustawy i inne dane dot. jej uchwalenia
b) Rogatio - właściwa treść ustawy, zaproponowana przez urzędnika - projektodawcę
c) Sanctio - postanowienia na wypadek naruszenia przepisów ustawy
Rodzaje ustaw ze względu na sankcje:
1. Lex perfecta - za jej naruszenie przewiduje karę i nieważność czynności prawnej
2. Lex minus quam perfecta - za jej naruszenie przewiduje tylko karę, czynność
prawna pozostaje ważna
3. Lex imperfecta - za jej naruszenie nie przewiduje się sankcji
Pojęcie ius ewoluowało m.in ze względu na działalność uczonych prawników.
3*IUS - prawo, które mieści się w tekstach uczonych prawników. Ogół norm prawa
obowiązującego.
Kodyfikacja ius - antologia pism uczonych prawników.
yRÓDAA PRAWA ARCHAICZNEGO (753p.n.e-241p.n.e)
1. Zwyczaj - tworzył prawo zwyczajowe
2. Ustawa - prawo stanowione, stała się zródłem prawa od 450r.p.n.e, gdy wydano
Ustawę XII tablic. Procedowana na zgromadzeniach ludowych.
3. Interpretacja prawa - dokonywana przez pontyfików (kapłanów, którzy wywodzili się
z patrycjuszy). Objaśniali normy prawa zwyczajowego i rozstrzygali kwestie związane z
jego praktycznym zastosowaniem. Udzielali opinii prawnych, opracowywali *formularze
czynności prawnych, redagowali formuły procesowe.
Prawo rzymskie było *sformalizowane (wypowiadanie określonych formuł, zachowanie
rytuału, by transakcje i czynności procesowe były ważne).
Patrycjusze znali formuły procesowe, plebs nie, więc nierówne szanse. Plebs rozpoczął
walkę o "odtajnienie" prawa.
Ok. 304r.p.n.e - Flavius wykradł i opublikował kalendarz sądowy (wykaz dni, w których
mogła lub nie mogła być wykonywana jurysdykcja) oraz zbiór formuł procesowych.
IIIw.p.n.e - Tiberius Coruncanius (pierwszy plebejskiego pochodzenia pontifex maximus,
czyli przewodnik kolegium plebejskiego) zaczął udzielać publicznych konsultacji
prawnych.
Pózniej pojawiło się plebiscitium.
Nastąpił koniec FAZY EZOTERYCZNOŚCI PRAWA RZYMSKIEGO i rozpoczęła się
faza jego popularyzacji.
yRÓDAA PRAWA PRZEDKLASYCZNEGO (241p.n.e-27p.n.e) i KLASYCZNEGO
(27p.n.e - 284n.e)
Okres ten dokończył republikę i rozpoczął pryncypat, który charakteryzowała władza
cesarska przy zachowaniu pozorów władzy republikańskiej.
Najintensywniejszy rozwój prawa rzymskiego nastąpił w epoce klasycznej. Papinian,
Gaius, Ulpian - najsłynniejsi prawnicy rzymscy. Prawo rzymskie jest jednym z filarów
podtrzymujących całą naszą kulturę i cywilizację.
Te najwyższe urzędy rzymskie były względem siebie kolegialne. Wyżsi urzędnicy
sprawowali wymiar sprawiedliwości.
1. Zwyczaj - nadal odgrywa ważną rolę, ale ilość norm powstałych w drodze
zwyczajowej jest znacznie mniejsza niż w okresie prawa archaicznego.
2. Ustawy tworzone przez zgromadzenia ludowe.
3. Plebiscita - uchwały zgromadzeń plebejuszów. Powstały w wyniku walki plebsu o
władzę. Zanikały, gdy cesarz pogłębił swoją władzę.
286r.p.n.e - LEX HORTENSIA - ustawa, na mocy której plebiscita zyskały moc ustawy i
stały się obowiązujące dla ogółu obywateli.
4. Senatus consulta - uchwały senatu. Senat wytworzył się z rady królewskiej.
Początkowo nie miał mocy prawodawczej, pełnił role doradczą. Pózniej senatus
consulta uzyskały moc ustaw, choć były to zazwyczaj powtórzenia treści mowy cesarza,
zawierającej odpowiedni wniosek.
5. Konstytucje cesarskie - rozporządzenia cesarskie, występowały w 4 postaciach:
" Edykty - rozporządzenie cesarskie, przeważnie dotyczące spraw
administracyjnych, ogłaszane ustnie. Początkowo edykty cesarskie obowiązywały
jedynie do chwili śmierci cesarza, który je wydał, o ile nie zostały zatwierdzone
przez następcę.
Najsłynniejszy edykt cesarski, to CONSTITUTIO ANTONINIANA wydany przez
Karakallę w 212r.n.e, nadający obywatelstwo wszystkim wolnym ludziom, mieszkającym
na terenie Rzymu.
" Mandata - rozporządzenia cesarskie w sprawach administracyjnych
indywidualnych. Instrukcje udzielane przez cesarza urzędnikom. Obowiązywały
do chwili śmierci cesarza, który ich udzielił lub chwili, gdy urzędnik, któremu
zostały udzielone przestał piastować swe stanowisko.
" Dekrety - rozstrzygnięcia sądowe wydane przez cesarza. Cesarz działa jako
sędzia. Każdy mógł go poprosić o rozstrzygnięcie swojego sporu.
" Rescripta - odpowiedzi cesarza na zapytania w wątpliwych kwestiach prawnych.
Przygotowywane przez kancelarie cesarskie.
6. Odpowiedzi uczonych prawników (responsa prudentium) - cesarz August
przyznał najwybitniejszym prawnikom przywilej, że udzielone przez nich konsultacje
uważane są za aprobowane przez cesarza. Jeśli ktoś chciał zostać prawnikiem musiał
pobierać naukę od jakiegoś uczonego prawnika. Początkowo nie było szkół, w okresie
pryncypatu powstają już zalążki szkół prawniczych. Dwie główne szkoły prawnicze:
" Prokulianie - przywódca - PROCULUS. Sformułował tradycję opartą na
poglądach LABEONA (zwolennik instytucji republikańskich, kilkakrotnie popadł w
konflikt z cesarzem Augustem).
" Sabinianie - przywódca - SABINUS. Sformułował tradycję opartą na poglądach
CAPITONA (oddany cesarzowi, wrogo odnosił się do postępu prawnego).
7. Edykty urzędników (pretorów) - publiczne obwieszczenia urzędowe. Miały
znaczenie tylko te wydane przez urzędników wyposażonych w jurysdykcję (np. pretor),
ogłaszane przez nich w chwili obejmowania urzędu. Edykt zawierał zasady, jakimi
obejmujący stanowisko pretor, będzie się kierował podczas sprawowania urzędu.
Zasady te miały obowiązywać przez całą kadencję pretora. Pretor w edykcie określał, w
jakich sytuacjach da ochronę prawną.
Pretorowie byli drugimi urzędnikami zaraz po konsulach.
Pretor urbanus (miejski) - wyposażony w jurysdykcję, mógł tworzyć prawo
Pretor peregrynów - rozstrzygał spory pomiędzy peregrynami (cudzoziemcami).
Z czasem pojawiały się także inne urzędy pretorskie.
Pretor zmieniał się co roku, ale kancelarie pozostawały te same.
Nowy pretor mógł ogłosić w chwili objęcia stanowiska edykt o zupełnie nowej treści, ale
jego edykt zawierał z reguły większość zasad przyjętych z edyktu poprzednika wraz z
ewentualnymi poprawkami. Edykty składały się więc z części starej i nowej.
Na gruncie pretorskiej praktyki sądowej wytworzył się nowy kompleks norm - PRAWO
PRETORSKIE. Mogło ono wspomagać, uzupełniać lub poprawiać ius civile. Silny wpływ
urzędnika na tworzenie prawa nie spodobał się cesarzowi.
Cesarz Hadrian (117-138) kazał opracować ok. 130r. ostateczną redakcję pierwszego
edyktu tak, by pretorzy nie mogli już wprowadzać zmian.
yRÓDAA PRAWA POKLASYCZNEGO (284n.e-565n.e)
Dominat - cesarz staje się jedynym prawodawcą.
1. Zwyczaj - mógł być prawem tylko wtedy, gdy dotyczył spraw o charakterze lokalnym i
nie kolidował z prawem stanowionym.
2. Konstytucje cesarskie - mandata i dekrety wyszły z użycia. Zostały edykty i
rescripta. Rescripta zdominowały edykty i stały się najważniejsze. To one tworzyły
prawo.
PRZEDJUSTYNIACSKIE ZBIORY PRAW
1. Kodeks Gregorianus i jego uzupełnienie - Kodeks Hermogenianus - pierwsze
próby spisania kodeksu. Nie miały mocy obowiązującej.
2. 426r.n.e - TEODOZJUSZ II i WALENTYNIAN III wydali "konstytucję o cytowaniu"
(konstytucja raweńska) - wprowadzała zasadę, że moc wiążącą dla sędziego mają
opinie zawarte w dziełach:
" Gaiusa
" Papiniana
" Paulusa
" Ulpiana
" Modestinusa
Sędziowie musieli opierać się na ich opiniach. Jeśli opinie te były różne, należało przyjąć
opinię większości autorów. Jeśli tak owej większości nie było, najważniejsza była opinia
Papiniana. Jeśli Papinian nie wypowiedział się w danej kwestii, to sędzia mógł wybrać
opinię, która wydawała mu się słuszna.
3. Kodeks teodozjański - 438r.n.e - sporządzony i ogłoszony na polecenie
Teodozjusza II. Pierwszy oficjalny kodeks, ale szybko stał się nieważny, gdyż nie był
uaktualniany.
Justynian dążył do uporządkowania prawa.
4. LEGES ROMANAE BARBARORUM - barbarzyńskie zbiory praw z V/VIw, czyli
zbiory prawa rzymskiego zmodyfikowane przez barbarzyńców.
Najsłynniejsze z tych zbiorów:
- Breviarium Alaricianum
- Edykt Teodoryka
- Lex Romana Burgundionum
Oprócz 5 wielkich prawników byli też prawnicy niżsi stanem - adwokaci, mówcy, którzy
nie byli wykształconymi prawnikami. Udzielali porad, reprezentowali klientów w sądzie
etc. Należy ich odróżniać od tych wybitnych - Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i
Modestyna.
JUSTYNIACSKIE ZBIORY PRAW
Ius - prawo, które mieści się w tekstach uczonych prawników.
Leges - akty prawa stanowionego.
Rzymskie prawo wulgarne/pospolite - okres prawa poklasycznego zwulgaryzował
prawo rzymskie. Prawo przyniesione z centrali w prowincjach rywalizowało z prawami
lokalnymi, dochodziło do zacierania pojęć, upraszczania struktur prawnych. Język prawa
stał się niejasny.
Justynian zetknął się z tym prawem pospolitym. Dążył do odrodzenia państwa pod
względem terytorialnym i merytorycznym. Dążył do uporządkowania prawa.
Postanowiono powrócić do klasycznej postaci prawa, jeszcze z czasów jego świetności.
Podjęto decyzję o skompilowaniu/skodyfikowaniu tego, co zostało w spuściznie po
prawie klasycznym.
Po prawie klasycznym pozostały:
" ogromna ilość konstytucji cesarskich - (leges)
" ogromna ilość tekstów literackich autorstwa rożnego rodzaju prawników. Były to
odpowiedzi na konkretne pytania prawne, konkretne przypadki, kazusy - (ius)
Kompilacja - polega na przejrzeniu całego materiału i na zredukowaniu go do takiej
masy, którą daje się opanować. Wybiera się to, co jest najważniejsze (redukcja).
Kodyfikacja - systematyzacja materiału, porządkowanie wg jakiegoś kryterium
(systematyzacja).
Interpolacje - poprawki wprowadzane do tekstów oryginalnych.
Justynian redukował i systematyzował, dlatego o zbiorze Justyniańskim, powstałym w
wyniku tych działań, mówimy zamiennie kodyfikacja/kompilacja justyniańska.
Należało skompilować i skodyfikować teksty i ustawy, czyli ius i leges. Powołano
komisję z TRYBONIANEM na czele, która miała dokonać tej kodyfikacji.
W efekcie tych prac powstały 3 zbiory, wchodzące w skład kodyfikacji/kompilacji
justynańskiej:
1) Digesta justyniańskie (PANDECTAE) - antologia klasycznej literatury prawniczej
(ius). Jest to najważniejsza część kodyfikacji/kompilacji justynańskiej, która zawiera
usystematyzowany merytorycznie wybór z tekstów klasycznych uczonych prawników.
Digesta dzielą się na 50ksiąg. Te zaś dzielą się w większości na tytuły, które mają
nagłówki, dzielą się na paragrafy itd. Zawierają fragmenty z dzieł prawników rzymskich.
Na początku każdego fragmentu podane jest nazwisko autora, tytuł dzieła, liczba księgi,
z której fragment pochodzi.
2) Kodeks justyniański (II wersja kodeksu) - kodyfikacja leges, a więc kodyfikacja
konstytucji cesarskich, ułożonych merytorycznie w zbiorze podzielonym na księgi i
tytuły, które dzielą się na poszczególne konstytucje (uwzględnia się kto i do kogo te
konstytucje skierował). Powstawał etapami. Najpierw sporządzono kodeks, a dopiero
potem przystąpiono do pracy nad digestami. Jak zakończono prace nad digestami
okazało się, że kodeks jest nieaktualny. Dlatego dokonano w kodeksie poprawek,
przejrzano go i zredagowano na nowo. Moc obowiązującą uzyskała nowa wersja
kodeksu ("kodeks ponownie przejrzany"). Stara wersja kodeksu (codex vetus) nie
obowiązywała już i nie jest częścią kodyfikacji.
3) Instytucje justyniańskie - podręcznik dla studentów, który został skonstruowany na
wzór podręcznika/instytucji Gaiusa. Mają moc obowiązującą ustawy.
Digesta, kodeks i instytucje to nazwy ogólnie używane dla tego typu dzieł, dlatego
ważne jest, by określać, że chodzi konkretnie o części kodyfikacji justyniańskiej poprzez
określenie ich przymiotnikiem "justyniański".
Kodyfikacja/ kompilacja justyniańska była wielkim dziełem, dlatego Justynian dążył do
zapewnienia temu zbiorowi należytego miejsca w praktyce sądowej. Wydał zakaz
komentowania i tłumaczeniu digestów, kazał zniszczyć teksty, które nie zostały
wykorzystane do przygotowania kodyfikacji (w szczególności digestów). Nie udało się
oczywiście zniszczyć wszystkiego.
Po sporządzeniu kodeksu Justynian wydawał jeszcze konstytucje cesarskie, ale nie
powstał nigdy ich oficjalny zbiór. Te nowe konstytucje, wydane przez Justyniana już po
sporządzeniu kodeksu nazywamy nowelami.
CORPUS IURIS CIVILIS - kodyfikacja justyniańska i nowele. Nazwa ta została nadana
w średniowieczu.
CORPUS IURIS CANONICI - zbiory prawa kanonicznego.
Wschód Europy
Dokonywano opracowań na podstawie Corpus Iuris Civilis:
EKLOGA - kodyfikacja prawa bizantyjskiego z VIIIw.n.e, zbiór przepisów prawa karnego
i cywilnego, jedna z "przeróbek" prawa justyniańskiego.
BAZYLIKI - kodyfikacja prawa bizantyjskiego z ok. 900r.n.e, która zawiera materiały
kodyfikacji justyniańskiej.
HEXABILOS - streszczenie Bazyliki powstałe w 1345r., małe kompendium prawa
karnego i cywilnego, które stało się kodeksem cywilnym XIX i XXwiecznej Grecji.
Zachód Europy został opanowany przez plemiona barbarzyńskie. Przez pewien czas
plemiona te znajdowały się na terytorium pod panowaniem państwa rzymskiego.
Najezdzcy zaczęli korzystać z urządzeń prawa rzymskiego, wprowadzając modyfikacje
wywiedzione z ich własnych praw i kodyfikując te normy - LEGES ROMANAE
BARBARORUM - barbarzyńskie zbiory praw z V/VIw, czyli zbiory prawa rzymskiego
zmodyfikowane przez barbarzyńców.
Najsłynniejsze z tych zbiorów:
- Breviarium Alaricianum
- Edykt Teodoryka
- Lex Romana Burgundionum
METODY BADANIA PRAWA RZYMSKIEGO
1) Metoda egzegetyczna
W XI w potrzeby gospodarcze i społeczne wymuszają wypracowanie jakiegoś systemu
prawa, który by się nadał do praktycznego stosowania powszechnie. Prawo rzymskie
było wówczas prawie całkowicie zapomniane, szczególnie w formie klasycznej. Do rąk
badaczy trafiły digesta (najważniejszy skład kodyfikacji justyniańskiej).
XIw - Bolonia - powstała grupa badaczy - SZKOAA GLOSATORÓW. Wokół gramatyka
Irneriusa skupiło się grono badaczy, w tym jego uczniowie (tzw. czterej doktorzy):
- Bulgarus
- Martinus
- Jacobus
- Hugo
Zajęli się badaniem digestów z punktu widzenia gramatycznego. Ich celem było
zrozumienie niezrozumiałego wcześniej tekstu. Dokonywali EGZEGEZY - badanie i
krytyczna interpretacja tekstu, która polega na wyjaśnianiu sensu poszczególnych słów i
zdań po to, by zrozumieć myśl w nich zawartą a także zestawianiu pokrewnych tekstów i
likwidowaniu występujących w nich sprzeczności.
GLOSA - forma, jaką przybierały dzieła glosatorów; objaśnienia, notatki umieszczane na
badanych tekstach oryginalnych:
- glosa interlinearna - umieszczana między wierszami
- glosa marginalna - umieszczana na marginesie
W XIII w szkoła zaprzestała działalności.
ACCURSIUS - jeden z ostatnich glosatorów, który sporządził zbiór glos.
Był to pierwszy etap badania prawa rzymskiego.
Glosatorzy spowodowali, że łacińskie teksty digestów stały się zrozumiałe.
2) Metoda dedukcyjna
XIV/XVw - działalność w zakresie badania prawa rzymskiego rozpoczyna SZKOAA
KOMENTATORÓW. Przedstawicielami byli Bartolus i Baldus, którzy stosowali
METOD DEDUKCYJN - zestawiali podobne stany faktyczne, podobne
rozstrzygnięcia kazuistyczne i starali się wydedukować, czy z tych konkretnych
rozstrzygnięć można wyciągnąć jakieś wnioski, czyli ogólnie obowiązujące zasady,
wedle których te konkretne stany faktyczne rozstrzygano.
KOMENTARZE - forma literacka, jaką przybierała ich działalność. Obszerne
komentarze m.in. do glos.
3) Metoda historyczna
Humaniści francuscy stosowali METOD FILOLOGICZNO - HISTORYCZN - badali
teksty z punktu widzenia językowego. Starali się odtworzyć klasyczną łacinę. Biegli w
wykrywaniu interpolacji.
Szkoła historyczna w Niemczech - XIXw - Savigny. Stosowano METOD
HISTORYCZN - badano ewolucje poszczególnych instytucji prawa prywatnego, ich
rozwój historyczny od momentu powstania aż do prawa justyniańskiego. Zauważono, że
teksty oryginalne zostały zmienione, wykryli interpolacje.
Na gruncie badań szkoły historycznej wykształciła się SZKOAA PANDEKTYSTÓW.
Pandektyści z całego dorobku prawa rzymskiego wydobyli konstrukcje prawne, siatkę
pojęciową, co stało się podstawą do tworzenia wielkich kodeksów cywilnych XIXw (np.
kodeks cywilny Napoleona). Kodeksy te są czystą recepcją prawa rzymskiego.
RÓŻNE ZNACZENIA TERMINU PRAWA RZYMSKIEGO
były formułowane w związku z historycznym przekształcaniem się prawa rzymskiego
" Prawo rzymskie antyczne - prawo, które funkcjonowało w państwie rzymskim
od jego powstania do jego upadku.
" Ius commune - prawo powszechne, uniwersalne, które obowiązywało w
średniowiecznej Europie, rozwijane przez glosatorów, komentatorów, obejmowało
prawo rzymskie, prawo statutowe miast.
" Prawo rzymskie recypowane - w postaci wypracowanej przez komentatorów
" Usus modernus pandectarum - w kontekście prawa rzymskiego recypowanego
to prawo w ujęciu komentatorów, z którego to prawa rzymskiego recypowanego w
drodze dalszych praw wytworzyła się pandektystyka, czyli kierunek badań
zmierzający do wydobycia z klasycznego dorobku konstrukcji prawnych, siatki
pojęciowej etc.
" Prawo rzymskie pandektowe - prawo rzymskie w ujęciu pandektystów, które
stało się podstawą do wielkich kodyfikacji europejskich.
" Ius civile - wywodzi się od "civis" - obywatel. Jest to zatem prawo obywatelskie,
stworzone przez obywateli dla nich samych. Zakres podmiotowy tego prawa
ograniczał się tylko do obywateli rzymskich. Nie-obywatele rzymscy nie mogli z
niego korzystać.
Ograniczenie to wynikało z tego, że w antyku powszechnie obowiązywała ZASADA
PERSONALNOŚCI PRAWA - polega na tym, że każdy wolny człowiek posługuje się
swoim prawem rodzimym. Obywatel rzymski posługuje się ius civile, Grek posługuje się
greckim prawem swojej polis, Pers prawem perskim itd.
ZASADA TERYTORIALNOŚCI PRAWA - (nie obowiązywała w antyku! obowiązuje
teraz) - na terenie każdego państwa obowiązuje prawo tego państwa i wszyscy
znajdujący się na jego terytorium mają obowiązek go przestrzegać.
" Ius gentium - elastyczne, uniwersalne, oparte na zasadach powszechnie
obowiązujących w basenie Morza Śródziemnego. Duże znaczenie tego prawa
ujawniało się szczególnie w sytuacjach, gdy Rzymianin chciał zawrzeć transakcje
z cudzoziemcem.
" Prawo rzymsko - bizantyjskie - system norm, który wykształcił się we
wschodniej części cesarstwa, już po kodyfikacji justyniańskiej, posługiwał się
skróconymi digestami.
" Prawo rzymsko - kanoniczne - wykształciło się na gruncie prawa rzymskiego.
Kościół uregulował swoje wewnętrzne sprawy związane bezpośrednio z
kwestiami kanonicznymi w określony sposób, w kwestiach nie uregulowanych zaś
stosował prawo rzymskie.
" Prawo rzymsko - holenderskie - funkcjonuje w holenderskich koloniach Afryki
do dziś.
Prawo rzymskie występuje w różnych kontekstach, co świadczy o jego ogromnym
znaczeniu w historii prawa. Jest podstawą europejskiej kultury prawnej, stanowi symbol
wartości, które uosabiają paremie:
"Ius est ars boni et aequi"
"Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere".
II. Proces rzymski
Podziały prawa:
1. Wg kryterium korzyści, interesu
- publiczne
- prywatne
2.
- materialne - zespół norm, które określają uprawnienia, jakie przysługują podmiotowi
prawa
- procesowe - procedura, regulująca tryb udzielania ochrony prawnej, czyli tryb
dochodzenia roszczeń, wynikających z prawa materialnego.
Np. jeżeli prawo materialne mówi, że właściciel nieruchomości ma prawo korzystać z tej
nieruchomości na zasadzie wyłączności, a sąsiad chodzi sobie pod tej działce, to
właścicielowi tej działki przysługuje uprawnienie żądania, by sąsiad przestał chodzić po
jego działce. Swoich roszczeń będzie dochodził za pomocą prawa procesowego.
3.
- prawo w znaczeniu przedmiotowym
- prawo w znaczeniu podmiotowym
Prawo rzymskie jest systemem skarg, czyli systemem środków procesowych, służących
do ochrony roszczeń.
Wykonywanie prawa polega na urzeczywistnianiu jego treści. Jest to działanie legalne,
zgodne z prawem.
"Qui iure suo utitur, neminem laedit" - kto korzysta ze swojego prawa, drugiemu nie
szkodzi.
Zatem ten, kto wykonuje swoje prawo, urzeczywistniając jego treść, działa legalnie, nie
szkodzi drugiemu.
Nadużycie prawa - do nadużycia prawa dochodzi wtedy, gdy prawo wykonywane jest w
celu szykanowania innego podmiotu (czyli w sposób nieobywatelski), gdy ktoś nie będąc
uprawnionym do określonego zachowania wkracza w zakres uprawnień,
przysługujących drugiemu, albo będąc do czegoś zobowiązanym, tego obowiązku nie
wykona. Wykracza to poza pojęcie urzeczywistniania prawa, przestaje być działaniem
legalnym.
Środki ochrony prawnej znajdują zastosowanie prawne wtedy, gdy realizacja
uprawnień napotyka na przeszkody - gdy ktoś nie będąc uprawnionym do określonego
zachowania wkracza w zakres uprawnień, przysługujących drugiemu, albo będąc do
czegoś zobowiązanym, tego obowiązku nie wykona.
Funkcja środków ochrony prawnej polega na zastosowaniu przymusu, który ma na celu
zaspokojenie żądań osoby uprawnionej i eliminowanie dalszych naruszeń. Środki
ochrony prawnej stosowane są pod kontrolą państwa.
Jurysprudencja - nauka prawa.
Jurysdykcja - władza sądownicza i cała związana z nią działalność - przeprowadzenie
procesu, egzekucji, postępowanie niesporne i inne postępowania szczególne.
W innym kontekście jurysdykcja to działalność konkretnego urzędnika w konkretnym
procesie. Takim urzędnikiem wyposażonym w jurysdykcję był przede wszystkim pretor.
Dlatego był w stanie rozeznać się w potrzebach i uwzględnić je w swoim edykcie.
Kognicja - rozpoznanie sprawy spornej przez urzędnika lub sędziego w drodze
ustalenia okoliczności faktycznych i prawnych
Actio - kilka znaczeń:
- prawo skargi - uprawnienie do dochodzenia roszczeń i realizowanie tego uprawnienia.
- działalność zmierzająca do urzeczywistnienia prawa
- uprawnienie do wystąpienia z roszczeniem do sądu
- skarga - środek procesowy, służący do dochodzenia roszczeń
Instytucje pozwalające na urzeczywistnianie prawa z pominięciem ingerencji
państwa:
"Non omne quod licet honestum est" - nie wszystko, co dozwolone jest uczciwe. Wynika
to z tego, że nie powinniśmy zle korzystać z naszego prawa ("Male nostro iure uti non
debemus")
Są jednak sytuacje, gdy dochodzi do nadużycia prawa i wtedy można zastosować:
1) Obrona konieczna - polega na odparciu bezpośredniego, bezprawnego i poważnego
ataku na dobro prawem chronione. Ma charakter defensywny. Dopuszczona przez
prawo, gdyż:
"Vim vi repellere licet" - siłę godzi się odeprzeć siłą.
Zastosowanie obrony koniecznej było i jest dozwolone pod warunkiem, że nie zachodzi
przekroczenie granic niezbędnej potrzeby. Stopień natężenia środka defensywnego
musi odpowiadać natężeniu samego ataku. Jednocześnie musi być wystarczający do
odparcia tego ataku.
2) Pomoc własna (samopomoc) - środek o charakterze zaczepnym (ofensywnym),
zmierzający do urzeczywistnienia prawa przez zastosowania przymusu wobec
przeciwnika. Jest więc samowolną (gdyż dokonana z pominięciem przewidzianych
prawem procedur) egzekucją. Zachowanie, które ma na celu zmuszenie przeciwnika do
spełnienia żądania.
Do końca republiki sposób dochodzenia roszczeń poprzez stosowanie samopomocy był
akceptowany przez państwo i powszechny, gdyż państwo nie było w stanie objąć nad
wszystkim kontroli.
W pryncypacie zakazano pod rygorem utraty uprawnienia dochodzonego w ten sposób,
choć ów zakaz był nieskuteczny.
Samopomoc była dopuszczalna, jeśli jej poniechanie mogło narazić uprawnionego na
niepowetowaną szkodę.
Np. jeśli dłużnik zamierza uciec za granicę, żeby nie oddać pieniędzy, to można
zastosować samopomoc.
Właściwość sądu - wskazuje, określa, jaki sąd jest odpowiedni (właściwy) do
rozpoznania sprawy. Może przybrać formę:
" właściwości miejscowej - określa, gdzie usytuowany jest sąd odpowiedni do
rozstrzygnięcia sprawy. Jest określona przez paremię "Actor sequitur forum rei" -
powód postępuje za sądem pozwanego.
Właściwy jest sąd miejsca zamieszkania jednej ze stron procesowych - pozwanego
(reus). Jest to zasada funkcjonująca na gruncie prawa prywatnego, dlatego doznaje
modyfikacji. Prawo prywatne charakteryzuje swoboda umów, dlatego to strony
swobodnie kreują relacje między sobą. Jeśli czegoś nie ustalą, to stosuje się regułę
ogólną przewidzianą w prawie. Jeśli strony umówią się inaczej, to można odstąpić od tej
reguły.
Właściwość miejscową sądu mogą określać także:
- miejsce położenia spornej nieruchomości
- miejsce popełnienia czynu niedozwolonego
" właściwości rzeczowej - jest określona przez istotę, rodzaj sprawy, która jest do
rozstrzygnięcia. Ma zastosowanie we wszystkich przypadkach, chyba że jest to
jakiś szczególny przypadek.
Strony procesowe - przeciwnicy, którzy występują w postępowaniu sądowym:
- Actor - powód, czyli ten, który inicjuje proces i formułuje żądanie względem
przeciwnika. Musi udowodnić zasadność swojego żądania, jest stroną aktywną w
procesie.
- Reus - pozwany, czyli ten, wobec którego roszczenie jest sformułowanie, przeciwko
któremu występuje powód. Broni się. Jeśli natomiast coś twierdzi, musi to udowodnić.
Nie ma jednak obowiązku niczego twierdzić.
PROCES CYWILNY - procedura, która reguluje tryb udzielania ochrony prawnej.
Ochrona prawna znajduje zastosowanie wtedy, gdy są trudności z urzeczywistnieniem
swojego prawa. Proces ma na celu zmuszenie przeciwnika do zaniechania nadużycia
prawa.
CONTRADICTIO przeciwstawienie się pozwanego roszczeniu powoda.
Niezależnie od fazy rozwoju podstawową i niezmienną cechą procesu cywilnego jest
KONTRADYKTORYJNOŚĆ - ma charakter sporu, strony wytaczają przeciwko sobie
nawzajem różne argumenty, są aktywnymi uczestnikami procesu.
"Audiatur et altera pars" - niech będzie wysłuchana i druga strona.
Rzymski proces cywilny podlegał ewolucji, występuje w 3 fazach rozwojowych:
Postępowania zwyczajne:
1) Legisakcyjny
" kontradyktoryjny
" proces obywatelski (ściśle określony zakres podmiotowy),
" ukształtowany na gruncie prawa cywilnego,
" bardzo sformalizowany,
" prowadzący do bardzo surowej egzekucji,
" ściśle prywatny - strony są gospodarzami procesu, decydują na jakim etapie
proces się skończy, sąd ma jedynie doprowadzić do wyroku. Kandydat na
powoda sam formułuje żądanie w stosunku do kandydata na pozwanego,
" ustny, postępowanie jak i wyrok są wydawane ustnie
" wyrok ma charakter ostateczny
" publiczny charakter - odbywa się w miejscu, gdzie publiczność ma swobodny
dostęp
" bezpłatny - czynności procesowe nie są odpłatne, strona nie ponosi kosztów
procesowych
2) Formułkowy
" kontradyktoryjny
" powstał ze względu na potrzebę stworzenia procesu, który byłby dostępny dla
wszystkich, nie tylko dla obywateli rzymskich
" bezpłatny
" prywatny
" ustny
" publiczny charakter
Proces zwyczajny (legisakcyjny i formułkowy) przebiega 2 etapowo:
1. In iure - rozpoczyna się od prywatnego, ustnego pozwania do sądu, dokonywanego
przez powoda. Sprawę rozpoznaje urzędnik wyposażony w jurysdykcję (przede
wszystkim pretor). Jego zadaniem jest ustalenie, czy istnieje rzeczywisty spór między
stronami i czy spór ten może być w trybie procesu rozstrzygnięty. Sprawdza, czy edykt
zawiera opis tego stanu faktycznego i obiecuje udzielenie skargi. Eliminuje spory, które
nie mogą być rozstrzygane przed sądem, ponieważ nie przewidziano dla nich środka
procesowego. Etap kończy udzielenie skargi przez urzędnika lub odmowa jej udzielenia.
Na tym etapie postępowanie odbywa się z udziałem czynnika państwowego, przed
urzędnikiem.
Po wypowiedzeniu przez powoda formuły roszczenia pozwany mógł:
1. Uznać roszczenie (confessio in iure)
2. Jeśli nie wypowie formuły zaprzeczenia roszczenia powoda, to był uznawany za nie
broniącego się
3. Zaprzecza we właściwy sposób roszczeniu powoda
LITIS CONTESTATIO - utwierdzenie sporu. Akt kończący postępowanie in iure.
Urzędnik w porozumieniu ze stronami procesowymi wyznacza sędziego prywatnego,
który ma rozstrzygnąć spór. Powołuje się też świadków co do istoty sporu. Skutkiem litis
contestatio była konsumpcja uprawnienia do wniesienia powództwa - powód nie mógł
wystąpić po raz drugi z tym samym roszczeniem. Dotychczasowe uprawnienie powoda
gasło, a na jego miejsce pojawiało się nowe, wynikające z litis contestatio.
"Bis de eadem re agere non licet / Ne bis in idem" - nie można się dwa razy procesować
w tej samej sprawie.
Jeżeli spór jest rozstrzygnięty, wydano wyrok ostateczny, nie można wystąpić z
ponownym roszczeniem w tej samej sprawie.
Zasada ważna, choć niewygodna. Stanowi gwarancję pewności prawa, która stabilizuje
życie społeczne.
Różnica pomiędzy procesem legisakcyjnym a formułkowym - w procesie legisakcyjnym
sędzia jest pozostawiony sam sobie, zaś w formułkowym sędzia jest związany
instrukcją, którą dostał od urzędnika, tzw. formułką.
Po udzieleniu skargi urzędnik przy współdziałaniu stron przystępuje do ujęcia w
formułkę pisemnej instrukcji procesowej dla tego sporu. Formułkę rozpoczyna
wyznaczenie sędziego.
Części formułki:
a) INTENTIO - zawiera sformułowane roszczenie powoda
b) DEMONSTRATIO - zawiera podstawę roszczenia powoda. Występuje w formułce
wówczas, gdy skarga była z powództwa osobowego, intentio oparta na prawie cywilnym,
zaś roszczenie w niej zawarte ściśle określone.
c) CONDEMNATIO - zawiera polecenie urzędnika dla sędziego, by ten uwolnił lub
zasądził pozwanego w zależności od tego, czy stan faktyczny okaże się taki, jak podany
w formułce. Nie występowała w skargach o ustalenie (zawierały tylko intentio).
CONDEMNATIO PECUNIARIA zasądzenie w procesie formułkowym mogło opiewać
tylko na sumę pieniężną. Znacznie ograniczała władzę sędziego.
W skargach działowych dodatkowo znajdowały się:
d) ADIUDICATIO - upoważnienie dla sędziego do przenoszenia własności między
stronami
Na wniosek stron urzędnik mógł wprowadzić także do formułki części nadzwyczajne:
e) PRAESCRIPTIO - zastrzeżenie ściśle określające zakres roszczeń powoda,
umieszczane przed demonstratio i intentio.
f) EXCEPTIO - zarzut procesowy ze strony pozwanego
- ekscepcje peremptoryjne - na zawsze wykluczają zasądzenie pozwanego
- ekscepcje dylatoryjne - czasowo wykluczają zasądzenie pozwanego
g) REPLIKA - odpowiedz powoda na zarzut procesowy
h) DUPLIKA - odpowiedz pozwanego na replikę
i) TRYPLIKA - odpowiedz powoda na duplikę
2. Apud iudicem - odbywa się przed sędzią prywatnym, czyli przed człowiekiem,
któremu strony powierzyły rozstrzygnięcie sporu. Nie jest urzędnikiem, lecz zwykłym
prywatnym człowiekiem (np. sąsiad), cieszącym się powszechnym szacunkiem. Nie ma
wykształcenia prawniczego, jest uczciwy, rzetelny, rozsądza sprawę i wydaje wyrok w
oparciu o doświadczenie życiowe. Etap kończy się wydaniem wyroku. Nie ma w tym
postępowaniu czynnika państwowego.
Postępowanie dowodowe
Urzędnik wyposażony w jurysdykcję (pretor) zakończył pierwszą fazę postępowania.
Rozpoczyna się faza przed sędzią prywatnym, który ma bezstronnie rozstrzygnąć spór i
wydać rzetelny, uczciwy wyrok. Jeśli ma być bezstronny, to nie może być
zainteresowany w sprawie.
"Nemo est iudex in propria causa" - nikt nie jest sędzią we własnej sprawie.
Jeśli sędzia jest zainteresowany konkretnym rozstrzygnięciem sporu, to nie może tego
sporu rozstrzygać.
Gdy strony znalazły się już przed sędzią, przedstawiają swoje stanowiska.
Sędzia wysłuchuje stron:
Powód formułuje żądanie i przedstawia dowody na jego poparcie. Jego obowiązkiem
jest udowodnić każde swoje twierdzenie.
"Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat" - ciężar dowodu spoczywa na tym, kto
twierdzi a nie na tym, kto zaprzecza.
Pozwany, jeśli zaprzecza, nie musi nic udowadniać.
W postępowaniu zwyczajnym rola sędziego ma pasywny charakter - od aktywności
stron zależy, jakie dowody zostaną przedstawione, jaka będzie siła przekonywania tych
dowodów.
W postępowaniu zwyczajnym obowiązuje ZASADA SWOBODNEJ OCENY
DOWODÓW - sędzia oceniając dowody przedstawione przez strony nie jest związany
żadnymi ściśle określonymi regułami. Ocenia dowody opierając się na swojej wiedzy i
doświadczeniu życiowym. Musi się jednak opierać na pewnych racjonalnych kryteriach.
Ocenia dowody swobodnie, ale nie dowolnie.
Istnieje też ZASADA LEGALNEJ OCENY DOWODÓW - sędzia oceniając dowody
przedstawione przez strony jest związany ściśle określonymi regułami. Istnieje
hierarchia dowodów. Są dowody, którym daje się wiarę w pierwszej kolejności.
"Testis unus, testis nullus" - jeden świadek to żaden świadek. Zasada ta obowiązuje na
gruncie legalnej oceny dowodów. Zeznania jednego świadka nie mają takiej mocy
przekonywania, by miały znaczenie.
Jeśli dowody sędziego nie przekonują, sędzia nie jest w stanie jednoznacznie określić,
jaki jest stan faktyczny, to zastosowanie znajduje ZASADA INTERPRETOWANIA
WTPLIWOŚCI NA KORZYŚĆ POZWANEGO - "In dubio pro reo". Jeżeli coś da się
interpretować na 2 sposoby, to trzeba interpretować na korzyść pozwanego a nie
powoda.
Sędzia ocenia dowody, ustala stan faktyczny, na podstawie którego wyda WYROK -
orzeczenie, rozstrzygające spór.
Wyrok jest ustny, wydany publicznie i ostateczny, podlega wykonaniu niezwłocznie po
jego wydaniu.
Wyrok jest podstawą egzekucji. Jeżeli pozwany nie wykona dobrowolnie orzeczenia, to
wykonuje się egzekucję o charakterze prywatnym - zwycięski powód egzekwuje wyrok.
Postępowanie zwyczajne nie przewiduje apelacji.
Egzekucje w procesie zwyczajnym:
- osobista - dominowała w procesie legisakcyjnym. Dokonywana na osobie dłużnika.
- majątkowa - ma charakter uniwersalny (jej przedmiotem jest cały majątek dłużnika,
niezależnie od wielkości zadłużenia, obowiązku ciążącego na przegranym pozwanym) i
konkursowy (odbywa się w trybie licytacji, którą wygrywa ten z uczestników, który
gwarantuje pokrycie wszystkich roszczeń, z jakimi przeciw dłużnikowi wystąpiono, w
najwyższym stopniu - niekoniecznie w całości. Przejmuje cały majątek dłużnika,
zobowiązując się pokryć jego długi).
PLURIS PETITIO nadmierne żądanie. Występowało, gdy intentio i condemnatio
opiewały na określoną wartość majątkową. Powód mógł się dopuścić pluris petitio na 4
sposoby:
1) Co do przedmiotu sporu gdy żądał więcej, niż mu się należało
2) Co do czasu gdy przy terminowej należności żądał jej przed upływem terminu
3) Co do miejsca gdy żądał swej należności w innym miejscu, niż się umówiono
4) Co do przyczyny prawnej gdy żądał np. dostarczenia rzeczy oznaczonej
indywidualnie mimo, że umówiono się na rzecz oznaczoną gatunkowo.
Skutki pluris petitio: sędzia nie mógł zredukować nadmiernego żądania powoda.
Musiał uwolnić pozwanego i to ze skutkiem definitywnym, gdyż w momencie litis
contestatio następowała konsumpcja procesowa. Tylko w sytuacjach wyjątkowych
można było liczyć na pretorskie restitutio in integrum.
Postępowanie nadzwyczajne (proces ekstraordynaryjny, bo jest czymś
nadzwyczajnym w stosunku do zwyczajnego) - "cognitio extra ordinem":
3) tzw. kognicyjny
" kontradyktoryjny
" 1-stopniowy - w całości odbywa się przed urzędnikiem
" sędzią jest urzędnik cesarski powoływany do rozstrzygania sporu
" od początku do końca urzędowy (nie jest prywatny tak jak proces zwyczajny) -
urzędowy, pisemny pozew, składany na ręce urzędnika państwowego, który
dostarcza go przeciwnikowi procesowemu, wszystkie czynności maja charakter
urzędowy, dokonywane na piśmie
" odpłatny
" rozstrzygnięcie odbywa się w zamkniętej sali, choć proces ten nie jest całkowicie
zamknięty dla publiczności
" wyrok wydaje ten sam sędzia, który od początku prowadzi postępowanie
" wyrok - ma charakter urzędowy, jest pisemny, ale nie ma ostatecznego
charakteru
" przewiduje apelację (odwołanie od wyroku), która rozstrzygana jest przez
urzędnika wyższego szczebla - instancyjność
" sędzia swój wyrok opiera na zaprezentowanych przez strony dowodach, ale jest
też uczestnikiem postępowania, może zarządzić przeprowadzenie dowodu
" nie obowiązuje go legalna zasada dowodów, ale związany jest pewnymi regułami
- zeznania jednego świadka nie mają wiążącej wartości dowodowej, dokumenty
są najwyżej postawione w hierarchii dowodów
" gdy wyrok się uprawomocni dochodzi do egzekucji
" egzekucja - urzędowa, prowadzona przez egzekutora - urzędnika sądowego
Egzekucje w procesie nadzwyczajnym:
- Egzekucja osobista - ma mniejsze zastosowanie w procesie nadzwyczajnym. Polega
na umieszczeniu dłużnika w państwowym więzieniu.
- Egzekucja majątkowa ma charakter singularny - sprzedaje się kolejne składniki
majątku dłużnika, aż do pokrycia jego zadłużenia. (Inaczej, niż w egzekucji uniwersalnej,
gdzie dłużnik tracił cały majątek).
ZDOLNOŚĆ PROCESOWA - prawo do uczestniczenia jako strona w rzymskim
postępowaniu sądowym.
- Legitymacja procesowa czynna - prawo do występowania w sądzie w charakterze
powoda (prawo do dochodzenia swoich roszczeń przed sądem)
- Legitymacja procesowa bierna - prawo do występowania w sądzie w charakterze
pozwanego, mógł być pozywany do sądu
ZASTPSTWO PROCESOWE
Proces legisakcyjny trzeba było prowadzić osobiście. Ewentualne zastępstwo
dopuszczano jedynie w wyjątkowych przypadkach, np. dla osób chorych. Ograniczało to
ochronę praw prywatnych. Z czasem dopuszczono w procesie formułkowym zastępstwo
procesowe w osobie:
" KOGNITORA - ustanawiany w sposób formalny, w obecności przeciwnika
procesowego po to, by ów przeciwnik nie miał wątpliwości co do upoważnienia
zastępcy.
" PROKURATORA - ustanawiany w sposób nieformalny, bez obecności
przeciwnika. Mógł występować w ogóle bez upoważnienia. Pełnił zastępstwo w
ramach pełnienia funkcji zarządcy majątku bogatego Rzymianina lub w ramach
powołania go specjalnie do prowadzenia procesu.
ŚRODKI OCHRONY POZAPROCESOWEJ
1. Obrona konieczna
2. Samopomoc
Bona fides - dobra wiara - przeciwstawiana złej wierze - mala fides
Bona fides - dobra wiara - uczciwość, rzetelność, działanie w przeświadczeniu, że nie
narusza się praw innych osób. Pewna miara etyczna. Oznacza przestrzeganie zasad
uczciwego obrotu, m.in. dotrzymywanie słowa. Bierze się ją pod uwagę w różnych
okolicznościach. Największe znaczenie ma w prawie rzeczowym.
"Male nostro iure uti non debemus" - uprawniony robi to, co mu teoretycznie wolno, ale
robi to w sposób nieobywatelski.
Inne środki:
1. Ugoda (transactio) - porozumienie zwaśnionych stron, osiągnięte metodą
wzajemnych ustępstw. Rozwiązanie najprostsze, które może być stosowane przez
strony prywatnie, poza wszelką kontrolą państwa. Z czasem zostały objęte kontrolą
sądową, gdyż zauważono, że dochodziło do zawierania ugód z oczywistym
pokrzywdzeniem jednej ze stron.
2. Kompromis (compromissum) - poddanie sporu rozstrzygnięciu sędziego
polubownego (arbitra). Ma swoje zródła w procesie zwyczajnym, gdyż arbiter nie jest
sędzią urzędnikiem, lecz osobą prywatną, której strony zaufały. Rozstrzyga spór na
podstawie doświadczenia życiowego. Dzieje się to poza kontrolą państwa. Do poddania
się wyrokowi arbitra strony zmusza PRZYSIGA, której niedotrzymanie skutkuje na
gruncie ius sacrum. Z czasem za niepodporządkowanie się orzeczeniu sędziego
polubownego groziła kara prywatna.
3. Pretorskie środki ochrony pozaprocesowej mają na celu załagodzenie sporu lub
dorazne wstrzymanie sporu na czas zakończenia postępowania sądowego, czyli
wydania wyroku, który określi stan prawny.
" restitutio in integrum - przywrócenie do stanu poprzedniego - polega na
usunięciu skutków zdarzenia prawnego, którym najczęściej jest czynność
prawna. Znajdowało zastosowanie w szczególnych sytuacjach. Wtedy, gdy trzeba
było usunąć skutki czynności, które były niesprawiedliwe lub skutki czynności,
która została wymuszona, dokonana ze względu na podstęp, doszło do wyzysku.
Realizowana pod ścisłą kontrolą urzędnika, który oceniając stan faktyczny
wydawał decyzję administracyjną.
" wprowadzenie w posiadanie - wprowadzenie w faktyczne władztwo nad rzeczą
mocą decyzji urzędnika. W niektórych sytuacjach przewidzianych prawem
urzędnik wprowadzał w posiadanie podmiot, zabezpieczając w ten sposób jego
interesy, bądz umożliwiając zachowanie porządku publicznego. Również była to
decyzja administracyjna, mająca na celu załatwienie sprawy doraznie lub trwale
w zależności od sprawy. Miało miejsce w wielu przypadkach przewidzianych
prawem, np. w przypadku dziedziczenia - pretor mógł wprowadzić w posiadanie
dziedzica majątku spadkowego do czasu rozstrzygnięcia sporu.
" stypulacje pretorskie - pretor mógł zmusić zwaśnione strony do udzielenia sobie
wzajemnych przyrzeczeń. Dochodzi do tzw. kompensacji pod kontrolą pretora.
" interdykty pretorskie - nakazy lub zakazy administracyjne wydawane przez
pretora. Polecenie stronom określonego zachowania się. Powszechnie
stosowany przez urzędników.
III. Prawo osobowe
Prawo osobowe to dział prawa, zajmujący się osobami i ich prawnymi właściwościami.
Prawa prywatne:
" osobiste - prawa związane ściśle z określoną osobą, są z reguły niezbywalne
(np. prawo do nazwiska), wygasają najpózniej z chwilą śmierci danego podmiotu.
" majątkowe - nie są ściśle związane z określoną osobą, mogą być przedmiotem
obrotu, mogą być przeniesione na inną osobę, są w zasadzie zbywalne
Kategorie praw majątkowych:
- prawa rzeczowe - władztwa człowieka nad rzeczą
- wierzytelności - roszczenia, polegające na tym, że jedna osoba ma prawo domagać się
od drugiej osoby określonego zachowania
Osoba - byt, istota, która może być podmiotem praw i obowiązków.
Dzielą się na:
1) osoba fizyczna - człowiek, który wyposażony jest w zdolność do bycia podmiotem
praw i obowiązków
2) osoba prawna - byt, sztuczna konstrukcja, która wyposażona jest w zdolność prawną
i zdolność do czynności prawnych
- korporacje
- fundacje
Osoba fizyczna i jej prawne właściwości:
" Zdolność prawna - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków
" Zdolność do czynności prawnych - zdolność do kształtowania własnej sytuacji
prawnej i sytuacji prawnej innych osób własnym działaniem.
Początek osoby fizycznej
Za początek osoby fizycznej uważa się żywe urodzenie, którego oznaką jest krzyk,
ruch, czy jakakolwiek inna oznaka życia.
Nasciturus - dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone.
Do chwili żywego narodzenia uważany jest za część organizmu matki - nie ma
odrębnego bytu prawnego. Ów byt ma początek dopiero w chwili narodzenia. Chroni się
jednak jego interesy majątkowe. Jeśli w okresie od poczęcia do narodzin nasciturusa
zostanie dokonane przysporzenie majątkowe (udzielenie mu korzyści majątkowej),
będzie ono ważne i skuteczne pod warunkiem, że dziecko urodzi się żywe. Jeśli
natomiast urodzi się martwe, to przysporzenie uważane jest za nigdy nie dokonane. Ma
to znaczenie w sytuacji, gdy ojciec dziecka umiera przed jego narodzeniem.
Wprowadzono takie rozwiązanie w prawie spadkowym, by nie pominąć nasciturusa w
procesie spadkowym.
"Nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur" - mający się
urodzić uważany jest za już narodzonego, o ile chodzi o jego korzyści.
Koniec osoby fizycznej
Śmierć faktyczna - oczywista, gdy człowiek umiera otoczony rodziną.
Nie zawsze jest to jednak takie oczywiste, gdy np. w jakimś gwałtownym zdarzeniu ginie
większa ilość członków tej samej rodziny. Stara się określić kolejność, w której umierali.
Ma to ogromne znaczenie w prawie spadkowym. Stosuje się wtedy domniemanie.
Trzeba wyjaśnić sytuację prawną członków rodziny pozostałych przy życiu.
Śmierć prawna
Domniemania pozwalają na uznanie za udowodnione faktów na podstawie innych
faktów.
Domniemania śmierci:
Kolejność śmierci:
1. Dzieci niedojrzałe
2. Rodzice
3. Dzieci dojrzałe - ci, którzy mieli lub mogli mieć własne dzieci
Popadnięcie w niewolę - domniemanie śmierci związane jest również z popadnięciem
w niewolę.
Przyjęto zasadę, że obywatel rzymski umiera z chwilą popadnięcia w niewolę. Jako
niewolnik nie może być podmiotem praw i obowiązków. Następuje dziedziczenie, jeśli
miał jakiś majątek, małżeństwo przestaje istnieć.
PRAWO POWROTU - Ius postliminii - jeśli jeniec powraca z niewoli, to wraca do
swojej poprzedniej sytuacji prawnej, odżywają wszystkie jego prawa. Nie odżywają tylko
stany faktyczne. Staje się na powrót właścicielem majątku, którego właścicielem był
przed popadnięciem w niewolę. Nie odżywają jednak stany faktyczne, dlatego nie
przywróci się np. jego małżeństwa, posiadania.
CAPUT - pozycja prawna jednostki. Na pozycję prawną jednostki składają się różne
elementy. Jednym z nich jest STATUS.
Status - podstawowe okoliczności, wyznaczające pozycję prawną człowieka:
- Status libertatis - pozycja w społeczeństwie rzymskim
- Status civitatis - pozycja w państwie rzymskim
- Status familiae - pozycja w rodzinie rzymskiej.
Uprawnienia i obowiązki osoby fizycznej określano w zależności od jej statusu:
1. Status libertatis - pozycja człowieka w społeczeństwie rzymskim.
Zasadniczym podziałem był podział na:
a) Ludzie wolni
" wolno urodzeni - ludzie zrodzeni z wolnej kobiety zarówno w związku
małżeńskim, jak i pozamałżeńskim.
FAVOR LIBERTATIS - jeśli w chwili poczęcia lub w okresie ciąży matka - niewolnica
chociażby przez krótki czas była wolna, to dziecko rodziło się jako wolny człowiek.
" wyzwoleńcy (libertyni) - niewolnicy wyzwoleni z prawnej niewoli. Po wyzwoleniu
pozostawali jednak pod patronatem swojego byłego pana.
PRAWO PATRONATU - przepisy utrzymujące więz między wyzwoleńcem a patronem.
Wyzwoleniec był zobowiązany do posłuszeństwa i szacunku wobec patrona.
Patron mógł domagać się świadczenia mu pewnych usług, miał prawo karcenia
wyzwoleńca, mógł dziedziczyć po wyzwoleńcu. W przypadku rażącej niewdzięczności
patron mógł odwołać wyzwolenie. Prawo patronatu było w rodzinie patrona dziedziczne.
Wygaśnięcie prawa patronatu:
- gdy cofnięto wyzwolenie
- patron dopuścił się w stosunku do wyzwoleńca przestępstwa zagrożonego karą śmierci
- patron nie wypełnił obowiązku alimentacyjnego
- uznanie wyzwoleńca (za zgodą patrona) przez cesarza za wolno urodzonego
b) Niewolnicy - człowiek, będący własnością państwową lub prywatną. Byli
przedmiotami prawa.
yródła zniewolenia:
- jeniectwo wojenne
- popadanie w niewolę przez długi
- urodzenie w niewoli
Niewolnik:
- na gruncie prawa rzymskiego jest PRZEDMIOTEM PRAWA, a więc rzeczą. Na gruncie
prawa naturalnego natomiast jest takim samym człowiekiem, jak człowiek wolny, co
przekładało się np. na jego pełnoprawne uczestniczenie w obrzędach religijnych
- zdolność do podejmowania zobowiązań na podstawie przysięgi może podjąć się
wykonywania pewnych świadczeń na rzecz patrona w trybie przysięgi. Inny sposób
podjęcia przez niewolnika zobowiązań nie wiąże żadnych skutków prawnych względem
niego.
- nie ma zdolności prawnej, a więc nie ma zdolności majątkowej.
- wszystko, co niewolnik nabywał przypadało jego właścicielowi
- mógł otrzymać od swojego pana wydzielony majątek do samodzielnego
gospodarowania (peculium). Część zysków z gospodarowania mógł zatrzymać, co
umożliwiało mu wykupienie się z niewoli za pośrednictwem osoby trzeciej
- niewolnik państwowy mógł rozporządzić połową majątku, jaki otrzymał od państwa jako
peculium
- mógł dokonywać formalnych lub nieformalnych czynności prawnych, na podstawie
których stawał się wierzycielem lub właścicielem
- nie mógł występować w procesie zwyczajnym jako strona
- za zgodą pana lub w granicach samodzielnego gospodarowania peculium mógł
rozporządzać prawami należącymi do pana
- nie miał praw publicznych
- niewolnik samodzielnie odpowiadał za przestępstwa prawa publicznego
- pan odpowiadał za przestępstwa prawa prywatnego (delicta) dokonane przez
niewolnika - przeciwko panu wnosi się wtedy skargi noksalne. Pan mógł się uwolnić od
zasądzenia oddając niewolnika pokrzywdzonemu
- CONTUBERNIUM trwały związek niewolnika z niewolnicą, nie będący małżeństwem.
Uważany za stan faktyczny, nie miał znaczenia prawnego. Zależne od przyzwolenia
właściciela. Taki sam charakter miały związki mieszane między niewolnikami a wolnymi.
Peculium - majątek powierzony w zarząd osobom alieni iuris.
WYZWOLENIE - manumissio - uzyskanie wolności przez oświadczenie woli pana
Sposoby uzyskania wolności przez niewolnika:
" z mocy prawa np. porzucenie niewolnika przez pana
" przez akt władzy państwowej za zasługi dla ogółu
" przez wyzwolenie
Wyzwolenia:
" formalne - niewolnik staje się libertynem, człowiekiem wolnym, wyzwoleńcem i
nie mógł zostać cofnięty do stanu niewoli. Mógł jedynie popaść w niewolę przez
długi. Jego były właściciel nie mógł go cofnąć, jeśli został formalnie wyzwolony.
Było to wyzwolenie wg prawa cywilnego
- za pomocą pozornego procesu windykacyjnego (manumissio vindicata) -
wyzwolenie przed urzędnikiem (pretorem) - tzw. obrońca wolności występował jako
powód przeciwko właścicielowi niewolnika jako pozwanemu.
- za pomocą cenzusu (manumissio censu) - cenzor za zgodą pana wpisywał
niewolnika na listę obywateli
- za pomocą testamentu (manumissio testamento) - obywatel rzymski jako testator
bezpośrednio wyzwalał niewolnika lub zwracał się do dziedzica z prośbą o dokonanie
wyzwolenia
- wyzwolenie w kościele (manumissio in eclesia) - w obecności duchowieństwa i
wiernych
" nieformalne - istnieje możliwość cofnięcia wyzwolenia. Było to wyzwolenie wg
prawa pretorskiego i dawało niewolnikowi jedynie wolność faktyczną. Z punktu
widzenia prawa cywilnego jego status nie ulegał zmianie.
- manumissio per mensam - dopuszczenie niewolnika do stołu, przy którym pan
spożywał posiłek
- manumissio inter amicos - między przyjaciółmi, w obecności świadków
- manumissio per epistulam - w liście pana do niewolnika
Ustawy:
Lex Fufia Caninia - ograniczenia wyzwoleń testamentowych. Maksymalnie
100niewolników można uwolnić w testamencie.
Lex Aelia Sentia - wyzwalający musi mieć co najmniej 20 lat, musi doceniać czyn,
którego dokonuje. Niewolnik natomiast, aby mógł być wyzwolony musiał mieć 30lat.
Iunia Norbana - brała pod opiekę nieformalnie wyzwolonych. Ci, którzy zostali
wyzwoleni nieformalnie nie mogą być ponownie wtrąceni w stan niewoli.
2. Status civitatis - pozycja człowieka w państwie rzymskim.
Człowiek wolny mógł być w państwie rzymskim:
a) Obywatelem rzymskim - narodzony ze związku między obywatelami rzymskim.
Człowiek wolny przez urodzenie z matki, która w okresie poczęcia lub ciąży była wolna.
Również obywatelami byli ludzie wyzwoleni wg prawa cywilnego oraz ci, którym władza
państwowa obywatelstwo nadała.
Posiadali całą gamę uprawnień:
W zakresie prawa publicznego:
- posiadał czynne i bierne prawa wyborcze
- prawo do służby wojskowej w legionach
- prawo do noszenia srebrnego pierścienia
W zakresie prawa prywatnego:
wolno urodzeni obywatele rzymscy mieli prawa:
- IUS CONUBII - prawo do zawierania małżeństwa ważnego wg prawa cywilnego
(CONUBIUM)
- IUS COMMERCII - prawo do udziału w obrocie gospodarczo-prawnym i dokonywania
tam czynności ważnych wg prawa cywilnego(COMMERCIUM)
- PATER FAMILIAS - sprawowanie władzy ojca rodziny, czyli sprawowanie władzy
osobistej i majątkowej nad wszystkimi podległymi sobie członkami tej rodziny
- prawo własności opartej na prawie cywilnym
- prawo do sporządzania ważnego testamentu
- dziedziczenia z rzymskiego testamentu
- ZDOLNOŚĆ PROCESOWA - prawo do uczestniczenia jako strona w rzymskim
postępowaniu sądowym.
~ Legitymacja procesowa czynna - prawo do występowania w sądzie w charakterze
powoda (prawo do dochodzenia swoich roszczeń przed sądem)
~ Legitymacja procesowa bierna - prawo do występowania w sądzie w charakterze
pozwanego, mógł być pozywany do sądu
UTRATA OBYWATELSTWA RZYMSKIEGO:
" następowała wskutek utraty wolności, co prowadziło do maksymalnego
umniejszenia uprawnień osobowych (CAPITIS DEMINUTIO MAXIMA). Tracił swe
stanowisko w społeczeństwie, państwie i rodzinie rzymskiej.
" CAPITIS DEMINUTIO MEDIA - średnie umniejszenie uprawnień osobowych.
Tracił swe stanowisko w państwie i rodzinie, ale zachowywał stanowisko w
społeczeństwie rzymskim
- wskutek przesiedlenia się do gminy latyńskiej lub cudzoziemskiej
- wskutek skazania na wygnanie z Italii lub deportację
b) Latynem
" Dawni
- mieszkańcy miast na obszarze Lacjum, związanych z Rzymem traktatami
- uzyskali uprawnienia zwane prawem latyńskim
- nie mieli prawa wybieralności na urzędy (ius honorum)
- nie mieli prawa do służby w legionach
- mieli ius comercii
- mieli legis actio
- wyjątkowo przysługiwało im ius conubii
- łatwo mogli uzyskać obywatelstwo rzymskie
" Kolonialni
- mieszkańcy kolonii założonych przez miasta latyńskie na obszarze Italii i w prowincjach
- nadano im prawo latyńskie
- nie mieli prawa wybieralności na urzędy
- nie mieli prawa do służby w legionach
- mieli ius commercii
- wyjątkowo ius conubii
- łatwo mogli uzyskać obywatelstwo
- przestali istnieć wraz z wydaniem konstytucji Karakalli z 212r.n.e, nadającej
obywatelstwo wszystkim mieszkańcom państwa rzymskiego
" Juniańscy
- ludzie wyzwoleni w sposób nieuznany przez prawo cywilne lub naruszający ustawę
Aelia Sentia.
- status wzorowany na latynach kolonialnych, ale z ograniczeniami uprawnień
- nie mieli żadnych politycznych uprawnień obywatela rzymskiego
- mieli ius commercii
- nie mieli ius conubii
- nie mieli prawa sporządzania testamentu - spadek po nich przepadał na rzecz patrona
UTRATA STATUSU LATYNA:
- wskutek capitis deminutio maxima
- wskutek przesiedlenia się do gminy cudzoziemskiej
- wskutek uzyskania obywatelstwa rzymskiego
c) Cudzoziemcem (peregrynem)
ludność państwa rzymskiego, która nie należała ani do obywateli rzymskich, ani do
Latynów
" Ci, którzy poddali się pod zwierzchnictwo Rzymu
- w niektórych przypadkach ius commercii i ius conubii
- rządzili się ius gentium i swoim prawem rodzimym
- nie mieli legis actio
- korzystali z rzymskiej ochrony sądowej, udzielanej głównie przez pretora peregrynów
- mogli uzyskać obywatelstwo rzymskie
" Ci, którzy pozostali w walce orężnej z Rzymem i ulegli zagładzie
- nie przysługiwało im prawo rzymskie
- nie mogli uzyskać obywatelstwa
- nie mieli żadnych praw publicznych
Wśród osób, które poza Rzymianami należały do status civitatis i wśród osób, które były
formalnie wolne, ale ich wolność była ograniczana z różnych powodów nauka prawa
rzymskiego wykształciła pojęcie ludzi PÓAWOLNYCH (wolni, ale ich wolność była
ograniczona):
- gladiatorzy - formalnie oddawali swoją wolność w ręce właściciela stajni gladiatorskie
- osoby wykonujące zawody gorszące - aktorzy, cyrkowcy, prostytutki
- osoby znajdujące się w stanie zależności, oddane w mancipium
- kolonowie - drobni dzierżawcy, uprawiający ziemie należące do państwa rzymskiego.
Biedacy, nie mieli swojej ziemi, wchodzili w zależność od państwa rzymskiego, uprawiali
ziemię za czynsz, nie mogli jej opuszczać - "przypisańcy do ziemi"
3. Status familiae - pozycja człowieka w rodzinie rzymskiej.
Patriarchalna rodzina obywateli rzymskich (familia) - podstawowa komórka
społeczeństwa rzymskiego. Jest instytucją prawa cywilnego, obywatelską.
Występowała w 2 postaciach:
" Agnatio (agnacja) - związek społeczny oparty na pokrewieństwie prawnym, na
fakcie podlegania władzy jednego ojca rodziny. Aączy podległych tej władzy
zarówno między sobą, jak i z samym ojcem rodziny.
Agnacja powstaje na 2 sposoby:
- naturalny - prawne pochodzenie w linii męskiej
- sztuczny - przysposobienie, wejście pod władzę mężowską
" Cognatio (kognacja) - pokrewieństwo naturalne, biologiczne. Oparte na
pochodzeniu jednej osoby od drugiej lub pochodzeniu od wspólnego przodka.
Pokrewieństwo kognacyjne:
1. Linea recta - w linii prostej - jedna osoba pochodzi od drugiej
Ascendenci - krewni wstępni
Descendenci - krewni zstępni
2. Linea obliqua - w linii bocznej - pochodzenie od wspólnego przodka. [Nie ma tutaj
pokrewieństwa pierwszego stopnia!]
"Quot generationes, tot gradus" - ile urodzeń, tyle stopni. Paremia pozwala na obliczenie
stopni pokrewieństwa. Obliczanie stopni pokrewieństwa ma znaczenie zarówno w
prawie osobowym, jak i w prawie spadkowym. Oblicza się ilość urodzeń, które są
potrzebne, by osoby, których pokrewieństwo obliczamy, pojawiły się na świecie.
W linii bocznej nie ma pierwszego stopnia pokrewieństwa!!
SUI IURIS - osoba samowładna, niepodlegająca władzy familijnej. Miała pełną zdolność
prawną, zwierzchnictwo nad pozostałymi członkami rodziny, była jedynym podmiotem
praw i obowiązków w tej rodzinie. Sui iuris mógł być dojrzały mężczyzna, rzeczywisty
zwierzchnik familii, kobiety niemające zwierzchnika familijnego i niepozostające w
małżeństwie cum manu, osoby, które nie weszły do familii agnacyjnej (np. dzieci
pozamałżeńskie), a także członkowie rodziny, której pater familias zmarł.
ALIENI IURIS - osoba poddana władzy sui iuris. Alieni iuris miała ograniczoną zdolność
prawną, pozbawiona zdolności majątkowej. Do alieni iuris zaliczali się zarówno wolni
członkowie familii, jak i niewolnicy. Mogli to być zatem nawet ludzie w pełni dojrzali,
sprawujący ważne funkcje w państwie.
Rodzina
W jej skład wchodzili zarówno ludzie wolni, jak i niewolnicy.
" ojciec rodziny - PATER FAMILIAS - jedyna osoba samowładna (SUI IURIS),
pozostali członkowie rodziny podlegali jego władzy. Jest zwierzchnikiem rodziny,
jedynym podmiotem praw i obowiązków w tej rodzinie. Byli ALIENI IURIS (osoby
poddane władzy sui iuris).Gdy ojciec umierał, to rodzina rozpadała się na tyle sui
iuris, ile było osób podległych.
Alieni iuris:
" żona podległa jego mężowskiej władzy
" dzieci zrodzone w prawnym małżeństwie
" ich żony podległe władzy mężowskiej
" dalsi potomkowie w linii męskiej
" osoby przysposobione (adoptowane)
" osoby oddane pod władzę ojca rodziny
Tylko osoba samowładna, ojciec rodziny, będący obywatelem rzymskim, miał pełne
uprawnienia prywatnoprawne obywatela rzymskiego.
Uprawnienia osób mu podległych były ograniczone. Ich sytuacja prawna była podobna
do sytuacji niewolników.
UTRATA STANOWISKA W RODZINIE RZYMSKIEJ
- CAPITIS DEMINUTIO MAXIMA - zmiana stanowiska prawnego osoby najwyższego
stopnia, utrata wolności (status libertatis)
- CAPITIS DEMINUTIO MEDIA - zmiana stanowiska prawnego osoby pośredniego
stopnia, utrata obywatelstwa rzymskiego.
- CAPITIS DEMINUTIO MINIMA - zmiana stanowiska prawnego osoby najniższego
stopnia, utrata dotychczasowego stanowiska w rodzinie (status familiae). Ma związek
nie tylko ze spadkiem ze stanowiska osoby sui iuris do osoby alieni iuris, ale też z utratą
aktualnego stanowiska w rodzinie przy jednoczesnym uzyskaniu stanowiska w innej
rodzinie.
Zdolność prawna - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków
Podstawową okolicznością, która decyduje o tym, że jednostce można przypisać tę
zdolność jest status.
Pełną zdolność prawną posiada:
1. Człowiek wolny (niewolnik nie posiada zdolności prawnej), będący obywatelem
rzymskim (status civitatis)
Musi być wolno urodzony.
Ci, którzy uzyskali wolność za życia mieli ograniczoną zdolność prawną. Dopiero ich
dzieci miały pełną zdolność prawną.
2. Członek rodziny sui iuris - jest jedynym podmiotem praw i obowiązków w rodzinie
(status familiae).
Oprócz statusu istniały także inne okoliczności decydujące o zdolności prawnej:
1. Cześć obywatelska (existimatio) - szacunek, jaki się obywatelowi należy z samego
tytułu, że jest obywatelem.
Dopóki cieszy się pełną czcią obywatelską do czasu, jego caput nie podlega
ograniczeniom.
Jeśli cześć obywatelska dozna umniejszenia, wówczas następuję ograniczenie
zdolności prawnej.
Ograniczenie może nastąpić w 2 postaciach:
" Infamia - instytucja prawna, polegająca na umniejszeniu czci obywatelskiej.
Może nastąpić:
- z mocy prawa - popełnienie czynu lub zachowanie określone w ustawie, które skutkuje
infamią (np.
- w wyniku orzeczenia sądu - skazania za przestępstwo lub zasądzenia za delikty i
sprzeniewierzenie się zaufaniu
Osoba dotknięta infamią to INFAMIS.
Skutkiem infamii jest urzędowe ograniczenie zaufania do osoby, która została nią
dotknięta. Ograniczenie zaufania w sytuacjach, gdy oczekuje się od obywatela
rzetelności, uczciwości itd.
Cofnięcie infamii może nastąpić tylko w wyniku cofnięcia decyzji władzy państwowej.
" Turpitudo - ograniczenie czci obywatelskiej, które nie ma charakteru instytucji
prawnej, następujące w wyniku negatywnych ocen otoczenia.
Następuje na skutek złego prowadzenia się. Tam, gdzie zachowanie jednostki budzi
zastrzeżenia.
Skutki turpitudo są takie, jak infamii. Różnica polega jednak na tym, że turpitudo zależy
od uznania sędziego, zaś infamia następuje z urzędu. Jest więc instytucją o charakterze
faktycznym. Można odzyskać cześć obywatelską przez poprawę zachowania.
Osoba dotknięta turpitudo to PERSONA TURPIS. Sędzia może własną decyzją
dopuścić ją do np. zeznawania w procesie.
2. Wyznanie - zaczęło mieć znaczenie dopiero w okresie chrześcijańskim.
Prześladowano chrześcijan, gdyż ich doktryny postrzegano jako zagrażające
integralności państwa rzymskiego. Ograniczano ich w zdolności prawnej. Powszechnie
zakazano małżeństw z chrześcijaninami i posiadania niewolników wyznania
chrześcijańskiego.
3. Wykonywany zawód - osoby trudniące się pewnym zajęciem mogły doznawać z
tego tytułu zarówno ulg (np. żołnierz), jak i ograniczeń (np. właściciel gospody, stajni).
Zdolność do czynności prawnej - zdolność do kształtowania własnej sytuacji prawnej
i sytuacji prawnej innych osób własnym działaniem.
O zdolności do czynności prawnych decydują:
1. Płeć - kobiety są ograniczone w zdolności do czynności prawnych. Przyjęto
założenie, że kobieta jest istotą lekkomyślną, dlatego nie może celowo i świadomie
podejmować decyzji w zakresie kształtowania swojej decyzji prawnej. Kobiety były
otoczone pieczą dorosłych mężczyzn. Kobiety alieni iuris były pozbawione zdolności
prawnej jako podlegającej władzy sui iuris. Nie były podmiotami prawa, zatem nie miały
zdolności majątkowej. Z mocy prawa, w ramach struktury rodowej podlegały
zwierzchnictwu ojca lub męża. Istniały jednak kobiety, które były sui iuris, ale i tak nie
mogły samodzielnie kształtować swojej sytuacji prawnej.
Opieka - TUTELA - piecza sprawowana nad kobietami sui iure, czyli tymi, które miały
zdolność prawną. Nie podlegały zwierzchnictwu. Ma to na celu uchronienie jej przed
podjęciem czynności obciążającej (takiej, która może doprowadzić do umniejszenia jej
majątku). Do dokonania tych czynności musi uzyskać akceptację opiekuna (tutora).
Kobiety zawsze więc podlegały jakiejś pieczy. Była to albo piecza wynikająca ze
struktury rodowej, z racji tego, że były alieni iuris, albo opieka, jeśli były sui iuris.
Pózniej wprowadzono zasadę, że kobieta wolno urodzona, która urodziła co najmniej
troje dzieci, może uzyskać zdolność do czynności prawnej.
2. Wiek - wyróżnia się kategorie wiekowe, różniące się od siebie zakresem zdolności do
czynności prawnej
" Infantes - dzieci - osoby poniżej 7 roku życia - całkowicie pozbawione zdolności
do czynności prawnej
" Impuberes - niedojrzali - osoby od 7 roku życia do chwili osiągnięcia dojrzałości,
pózniej 7-12 roku życia (kobiety), 7-14 (mężczyzni). Mieli ograniczoną zdolność
do czynności prawnych - mogli samodzielnie dokonywać tylko czynności
przysparzających - czyli takich, które polepszały ich sytuację. Natomiast na inne
czynności musieli mieć zgodę opiekuna.
" Puberes minores - powyżej 12/14 roku życia. Mieli pełną zdolność do czynności
prawnych. Zdarzało się, że ulegali wyzyskowi dlatego wprowadzono rozwiązania:
- Lex Plaetoria - dała dojrzałym możliwość przywrócenia stanu poprzedniego w
przypadku wyzysku.
- Pojawiła się dodatkowa cezura czasowa - wiek 25 lat. Ci 14-25roku życia (minorzy)
mogli mieć kuratora, który doradzał im w sprawach majątkowych, zatwierdzał pewne
czynności prawne.
" Puberes - 25 rok życia. Pełna zdolność do czynności prawnej.
Kobieta niezależnie od wieku podlega pieczy
- jako agnatka - alieni iuris podlega zwierzchnictwu pater familias niezależnie od wieku
- jako sui iuris podlega opiece
Nie podlega, jeśli jest sui iuris i urodzi 3dzieci.
3. Stan zdrowia
a) fizyczne - nie miało wpływu na zakres zdolności do czynności prawnych poza
ewidentnymi przypadkami, jak np.:
- ograniczenie w dokonywaniu czynności prawnej przez osobę niemą, jeśli czynność ta
wymagała wypowiedzenia ściśle określonych słów
- osoba pozbawiona kończyn nie mogła dokonać mancypacji, która wymagała
określonych gestów.
b) psychiczne - każdy przypadek oceniano indywidualnie. Chory umysłowo pozbawiony
zdolności do czynności prawnych. Kurator sprawował zarząd nad jego majątkiem. Jeśli
doznawał przebłysków świadomości, to jego czynności prawne były ważne i skuteczne.
4. Marnotrawstwo
Marnotrawca, czyli ten, kto trwoni majątek odziedziczony po przodkach.
Na podstawie decyzji magistratury, pózniej sądu poddawano marnotrawcę kurateli.
Może skutecznie dokonywać czynności przysparzające, ale na dokonywanie czynności
obciążających musi mieć zgodę kuratora.
Bardzo ważne w określaniu typu człowieka pod względem zdolności prawnej i do
czynności prawnych są wszystkie wymienione powyżej kryteria!!
Są tacy, którzy:
" mają zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych - człowiek
wolny(kryterium status libertatis), wolno urodzony, obywatel rzymski (kryterium
status civitatis), sui iuris (kryterium status familiae), nie będący pozbawiony czci
obywatelskiej, w dobie chrześcijaństwa chrześcijanin, wykonujący szlachetne
zajęcie, mężczyzna powyżej 25r.ż, zdrowy psychicznie i fizycznie, nie
marnotrawca.
" mają zdolność prawną i nie mają pełnej zdolności do czynności pranych - np.
marnotrawca, kobieta sui iuris, mężczyzna alieni iuris
" nie mają zdolności prawnej, a mają zdolność do czynności prawnych - np.
niewolnicy - dokonują czynności prawnych, ale skutki tej czynności spadają na
zwierzchnika.
OSOBA PRAWNA byt, sztuczna konstrukcja, która wyposażona jest w zdolność
prawną i zdolność do czynności prawnych.
Prawo rzymskie nie wypracowało teorii osób prawnych. Przez dłuższy czas przymiot
osobowości wiązano tylko z człowiekiem.
2 kategorie osób prawnych, którym przypisywano tę osobowość niezależnie od osób
fizycznych w nich uczestniczących:
1. Korporacje - związek osób fizycznych, które współdziałają dla osiągnięcia ściśle
określonego celu za pośrednictwem swoich przedstawicieli.
TRES FACIUNT COLLEGIUM - by korporacja mogła powstać musi liczyć co najmniej 3
członków.
Przykładem korporacji jest państwo rzymskie, gminy miejskie (municipia),
stowarzyszenia (collegia).
2. Fundacje - masa majątkowa wyodrębniona dla osiągnięcia pewnych celów, głównie
dobroczynnych (piae causae).
Fundacje takie cieszyły się dużym uprzywilejowaniem - miały ulgi podatkowe.
Przykładem fundacji jest klasztor, kościół.
Fundacje i korporacje działały i realizowały swoją zdolność do czynności prawnych za
pośrednictwem swoich przedstawicieli.
PRAWO MAAŻECSKIE
Małżeństwo w prawie rzymskim (matrimonium iustum) - uznany przez prawo cywilne
związek jednego mężczyzny i jednej kobiety oparty na affectio maritalis (woli
pozostawania w małżeństwie). Wywołuje skutki na gruncie prawa cywilnego. Jest więc
stanem faktycznym, mającym znaczenie prawne.
Prawo rzymskie nie uznawało małżeństw poligamicznych. Bigamia groziła utratą czci.
Rzymskie małżeństwo trwa tak długo, jak długo trwa wola pozostawania w tym
małżeństwie.
Zawarcie małżeństwa jest aktem nieformalnym, wydarzeniem o charakterze
prywatnym. Nie ma charakteru faktu formalnego, choć związane z obyczajowością.
Polega na wprowadzeniu żony do domu męża. Jest to rodzinna uroczystość, panna
młoda występuje w specjalnej fryzurze.
Ustanie affectio maritalis może się przejawiać np. w kłótniach.
Wraz z chwilą popadnięcia jednego z małżonków w niewolę małżeństwo przestawało
istnieć.
Nawet po jego powrocie stan faktyczny, jakim jest małżeństwo, nie odradza się.
Gdy zainteresowani nie mogą lub nie chcą pozostawać w związku małżeńskim, to trwałe
formy wspólnego pożycia mogą mieć formę KONKUBINATU.
Konkubinat jest trwałym związkiem między jednym mężczyzną a jedną kobietą, który
nie jest oparty na affectio maritalis.
Uczestnicy konkubinatu - KONKUBENCI:
- Kobieta - KONKUBINA
- Mężczyzna - KONKUBENT
Matrimonium iuris gentium to inne małżeństwo, nie uznawane przez prawo cywilne.
Sponsalia - zaręczyny. Są aktem formalnym dokonywanym pomiędzy zwierzchnikami
familijnymi małżonków, jeśli małżonkowie pozostawali pod władzą ojcowską. Mają
charakter uroczystej umowy. Zerwanie zaręczyn było niedopełnieniem umowy, za co
można było się domagać odszkodowania pieniężnego. Z czasem wprowadzono
zadatek. W przypadku zerwania zaręczyn zadatek przepadał.
Małżeństwo może zawrzeć każdy, kto jest podmiotem prawa cywilnego.
PRZESZKODY ZAWARCIA MAAŻECSTWA:
3 podstawowe przesłanki dające możliwość pozostawania w związku małżeńskim
uznanym przez prawo cywilne:
1. Ius conubii - prawo do pozostawania w związku małżeńskim uznawanym przez
prawo cywilne. Przysługiwało wszystkim obywatelom rzymskim.
Conubium - wyrażenie służące też do określenia samego pojęcia małżeństwa.
2. Dojrzałość - kobiety w wieku minimum lat 12, mężczyzni 14.
3. Zgoda zwierzchnika familijnego w przypadku, gdy małżonkowie pozostawali pod
władzą ojcowską.
Jeśli ojciec oddał córkę w małżeństwo, które nie było związane z przeniesieniem
zwierzchnictwa ojca nad córką na rzecz męża, to ojciec mógł ją w każdej chwili z
małżeństwa wydobyć.
Inne dodatkowe okoliczności, ograniczające możliwość pozostawania w związku
małżeńskim:
1. Różnice stanowe pomiędzy małżonkami
2. Fakt służby wojskowej
3. Pokrewieństwo w linii prostej
3. Pokrewieństwo w linii bocznej do III stopnia
4. Powinowactwo - relacja jaka zachodzi między małżonkiem a krewnymi drugiego
małżonka. Powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa i nie ustaje z chwilą ustania
małżeństwa.
MANUS - władza, jaką sprawuje mąż nad żoną. Taka sama, jaką sprawuje ojciec nad
dziećmi, pan nad niewolnikiem.
Pozycja żony w małżeństwie może być dwojaka:
- MAAŻECSTWO CUM MANU - może podlegać władzy zwierzchniej męża lub teścia
Prawo rzymskie dążyło do usytuowania żony w pozycji cum manu.
Zawarcie małżeństwa i wejście pod władzę męża to 2 czynności prawne.
Istniały akty prawne, które skutkowały CONVENTIO IN MANUM (wejściem kobiety pod
władzę agnacyjną męża):
a) CONFARREATIO - uroczysta ceremonia religijna, która przypomina nasze dzisiejsze
zaślubiny. Zarezerwowana tylko dla określonych kategorii społecznych.
Funkcje kapłańskie mogły pełnić tylko dzieci z małżeństw konfarreowanych.
b) CO�MPTIO - odmiana mancypacji. Polega na przenoszeniu władzy nad kobietą z
ojca na męża.
Confarreatio i co�mptio były aktami o charakterze formalnym. Ich skutkiem jest
przeniesienie władzy agnacyjnej na męża.
c) USUS - w sytuacji, gdy akty formalne nie zostały dokonane, skutek w postaci manus
następował z mocy samego prawa, jeśli żona nieprzerwanie przez rok pozostawała w
domu męża.
Kobieta mogła uniknąć manus, jeśli przez 3 kolejne noce w ciągu roku pozostawała
poza domem męża. Wtedy okres naliczania roku zaczynał się od nowa.
- MAAŻECSTWO SINE MANU - nie podlega władzy zwierzchniej ani męża ani teścia.
Jeżeli nie została dokonana żadna z formalnych czynności i żona dbała, by przez
kolejne 3 noce w ciągu roku pozostawać poza domem męża, to nie wchodziła pod
władzę męża - zachowywała swój dotychczasowy stan sui iuris lub w dalszym ciągu
pozostawała pod władzą ojca. Po zawarciu małżeństwa nic się nie zmieniało.
Skutki małżeństwa (zależne od pozycji żony w małżeństwie):
1. W sferze stosunków osobistych
- powinowactwo
- ukształtowanie pozycji prawnej dzieci pochodzących z małżeństwa. Dzieci uzyskują
status dzieci małżeńskich a o ich pozycji w państwie decyduje status ojca. O pozycji
dzieci spoza małżeństwa decyduje natomiast status matki.
- jeśli żona cum manu, kobieta zajmuje miejsce agnacyjnej córki swojego męża -
przechodzi pod jego władzę. Zatem jest agnacyjną siostrą swoich dzieci. Jeśli popełni
jakieś przestępstwo, mąż może ją zabić. Zazwyczaj jednak przeprowadzano sąd z
udziałem dawnych agnatów żony.
Adulterium - zdrada małżeńska. Początkowo odnosiła się tylko do żony, którą mąż
mógł zabić, jeśli złapał ją na gorącym uczynku. Zdrada była także przyczyną rozwodu.
Dopiero potem pojęcie to odnosiło się także do mężczyzn. Musieli wówczas zwrócić cały
posag.
Mąż miał obowiązek utrzymania rodziny.
2. W sferze stosunków majątkowych
- jeśli żona jest cum manu, to nie jest podmiotem żadnych praw i obowiązków, a co za
tym idzie, nie jest podmiotem żadnych praw majątkowych. Jeśli była wcześniej w innej
rodzinie agnacyjnej, to traci uprawnienia spadkowe w tej rodzinie a uzyskuje
uprawnienia w nowej rodzinie agnacyjnej.
- jeśli była sui iuris, to wraz z momentem wejścia w małżeństwo cum manu traci status
sui iuris. Wszystkie jej wartości majątkowe zasilają majątek męża.
W małżeństwie cum manu panuje wspólność majątkowa - mąż jest jedynym
podmiotem praw i obowiązków majątkowych w małżeństwie. Mąż jest właścicielem
majątku i swobodnie nim rozporządza.
- małżeństwo sine manu związane jest z rozdzielnością majątkową - każdy małżonek
jest właścicielem swojego majątku. Znaczenie odgrywa tu jednak położenie prawne
żony.
- jeśli wciąż podlegała swojemu wcześniejszemu zwierzchnikowi, to w jej sytuacji
majątkowej nic się nie zmienia.
- jeśli była sui iuris, to ma majątek, zdolność majątkową i pozostaje podmiotem tych
praw majątkowych. Może majątek oddać w zarząd mężowi, ale nie musi. Musi jednak
pozostawać pod jakąś pieczą, więc zarządzanie przez nią majątkiem wymaga akceptacji
opiekuna, którym nie jest mąż, lecz osoba trzecia.
Z zawarciem małżeństwa związane jest ustanowienie posagu.
Posag - wartość majątkowa, która jest przekazywana mężowi celem ułatwienia mu
ponoszenia ciężaru małżeństwa. Ma służyć także zapewnieniu żonie środków do życia
w przypadku rozwodu. Jest zabezpieczeniem na wypadek, gdyby nie miała nic więcej.
Formy ustanowienia posagu:
- przez wydanie
- kontrakt słowny - przyrzeczenie lub zgodne oświadczenie woli
Sytuacja prawna majątku posagowego - majątek posagowy staje się własnością męża,
który może nim swobodnie rozporządzać. Jeśli mąż rozrzutny, to zagrożona jest
realizacja jednej z funkcji posagu (zabezpieczenia żony na wypadek rozwodu).
Wprowadzono ograniczenia męża w zakresie rozporządzania majątkiem posagowym -
dotyczyło gruntów posagowych.
Małżeństwo przestaje istnieć na skutek:
1. śmierci jednego z małżonków
2. utrata wolności lub obywatelstwa = śmierć cywilna (z pkt widzenia skutków prawnych)
3. rozwód
Gdy małżeństwo przestaje istnieć na mężu lub jego rodzinie spoczywa obowiązek
zwrotu posagu.
- Jeżeli żona pozostawała w rodzinie agnacyjnej męża a małżeństwo ustało wskutek
śmierci męża, to dziedziczy w tej rodzinie na równi z innymi. W szczególności na równi
ze swoimi dziećmi.
- Jeżeli pozostawała pod władzą ojcowską, to zachowuje tam swoje uprawnienia
spadkowe. Śmierć męża nie ma wpływu na jej uprawnienia.
- Żony sine manu zabezpieczano na wypadek śmierci męża zapisami testamentowymi.
Początkowo obowiązek zwrotu posagu miał charakter moralny. Nie było środka
prawnego, za pomocą którego można było dochodzić spełnienia tego obowiązku. Jeśli
nie zostanie wypełniony, to będzie to jedynie objaw nierzetelności i spotka się z
potępieniem.
Dopuszczono więc możliwość zawierania specjalnej umowy, przy okazji ustanawiania
posagu, która dotyczyła reguł zwrotu posagu. Obowiązek zwrotu następował z mocy
umowy, miał charakter prawny, a więc można było dochodzić tych roszczeń przed
sądem.
Actio rei uxoriae - pozwalała na dochodzenie zwrotu posagu przed sądem, jeśli nie
było umowy.
Prawo retencji - mąż mógł zatrzymać część posagu ze względu na pewne okoliczności,
np. jeśli małżeństwo zostało rozwiązane z winy żony.
Ustanie małżeństwa termin, określający wszystkie sytuacje, w których małżeństwo
przestaje istnieć.
- na skutek śmierci fizyczna jednego z małżonków
- śmierci cywilnej małżonka, w wyniku której następuje utrata zdolności do pozostawania
w małżeństwie
- rozwiązanie małżeństwa przez rozwód
ROZWÓD - rozwiązanie małżeństwa, akt o charakterze prywatnym, nie jest aktem o
charakterze formalnym, jest stanem faktycznym. Był konsekwencją ustania affectio
maritalis.
To, komu przysługuje inicjatywa rozwodowa i jaka jest forma rozwodu zależy od pozycji
żony.
Miał dwie postacie:
1. Repudium - odtrącenie współmałżonka. Prawo do odtrącenia miał tylko mąż.
Znajdowało zastosowanie tylko w małżeństwach cum manu. Żonie nie przysługiwała
inicjatywa rozwodu. Mąż odsyłał żonę z powrotem pod władzę ojca. Odtrącenie mogło
nastąpić tylko w ściśle określonych przypadkach (np. wykradanie przez żonę kluczy do
piwnicy).
2. Divortium - forma rozwodu, gdzie inicjatywa rozwiązania małżeństwa przysługuje
obojgu małżonkom. Ma zastosowanie głównie w małżeństwach sine manu. Polega na
manifestowaniu ustania affectio maritalis na różne sposoby, np. przez posłanie listu
rozwodowego, by małżonek opuścił dom. Wola rozwiązania małżeństwa musi być
wystarczająco zamanifestowana.
SKUTKI ROZWODU
" W małżeństwie sine manu skutki nie są tak daleko idące.
- Rozdzielność majątkowa tak, jak istniała, tak istnieje nadal.
- Jeżeli mąż był zarządcą majątku żony, to przestaje nim, być. Jeśli nie był zarządcą jej
majątku, to sytuacja majątkowa żony się nie zmienia.
- Żona ma prawo do zwrotu posagu częściowo lub w całości w zależności od
okoliczności.
- Dzieci nie tracą statusu dzieci małżeńskich, pozostają pod władzą zwierzchnią ojca.
- Żona nigdy nie była pod tą zwierzchnością, więc jej sytuacja się nie zmienia
" W małżeństwie cum manu
- Mąż musi wyjąć żonę spod swojego zwierzchnictwa
- Żona pod manus męża wchodziła poprzez confarreatio, co�mptio lub usus. Żeby
odwrócić skutki tych aktów istniały czynności odwrotne, które mają na celu
wyprowadzenie żony spod władzy męża:
a) DIFFARREATIO - czynność odwrotna w stosunku do confarreatio
b) REMANCYPACJA czynność odwrotna w stosunku do co�mptio i usus.
Niezależnie od formy i powodu rozwodu żonie przysługuje prawo domagania się zwrotu
posagu !!
USTAWODAWSTWO MAAŻECSKIE AUGUSTA
Oktawian August chciał zaradzić rozpowszechniającym się rozwodom. Nawet jeżeli
istniały małżeństwa, to często były to małżeństwa bezdzietne.
UNIVIRA kobieta, która przez całe życie była żoną jednego mężczyzny, miała z nim
dzieci i podlegała jego władzy stała się rzadkim zjawiskiem.
Świadczyło to o rozluznieniu obyczajów i powodowało spadek udziału obywateli
rzymskich w życiu społeczeństwa.
August wydał 3 ustawy:
- pierwsza dotyczyła obowiązku zawierania małżeństw
- druga dotyczyła cudzołóstwa
- trzecia dotyczyła obowiązku pozostawania w małżeństwie i posiadania dzieci
Ustawy te zawierały nakazy i zakazy:
" Mężczyzni między 25-60 rokiem życia i kobiety między 25-50r.ż mieli obowiązek
pozostawać w związku małżeńskim
" Nawet jeśli małżeństwo ustało, to należało zawrzeć ponowny związek małżeński
w określonym czasie. Dla mężczyzn krótszy okres czasu, dla kobiet dłuższy
(szczególnie okres wdowieństwa, jeśli małżonek zmarł).
Kobieta, która zawierała związek małżeński w okresie wdowieństwa doznawała
infamii.
" Obowiązek posiadania odpowiedniej ilości dzieci:
- wolno urodzeni mieli obowiązek posiadać min. 3 dzieci,
- wyzwoleńcy min. 4 dzieci.
Jeśli ktoś tych obowiązków nie wypełniał, to ponosił konsekwencje natury majątkowej.
Ci, którzy nie pozostawali w związku małżeńskim nie mogli nic uzyskać z testamentu.
Przypadało to skarbowi państwa lub pozostałym dziedzicom.
Bezdzietni mogli dziedziczyć tylko połowę tego, co powinni dziedziczyć wg testamentu.
" Mąż, który przyłapał żonę na cudzołóstwie musiał się natychmiast rozwieść i w
odpowiednim czasie zawrzeć drugi związek małżeński. Jeśli się nie rozwiódł, to
mógł zostać oskarżony o czerpanie korzyści z nierządu żony.
Ustawodawstwo to nigdy nie zostało zniesione. Przestało obowiązywać na skutek
DESUETUDO.
PRAWO WAADZY OJCOWSKIEJ
Patria potestas władza ojcowska. Jest korelatem władzy - jako zwierzchnik familijny
sprawuje władzę nad żoną jako mąż (manus), nad dziećmi (patria potestas) i nad
niewolnikami jako właściciel. Treściowo to zwierzchnictwo ma jednolity charakter.
yródła władzy ojcowskiej:
1. Urodzenie w małżeństwie uznanym przez prawo cywilne (matrimonium iustum).
Jeżeli dziecko urodzi się w trakcie trwania małżeństwa, to nie ma wątpliwości, kto jest
ojcem dziecka zgodnie z zasadą:
Mater semper certa est, pater est quem nuptiae demonstrant matka zawsze jest
pewna, ojcem jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo.
Matką jest ta, która to dziecko urodziła, ojcem dziecka jest mąż matki.
Jest to domniemanie ojcostwa, które jest domniemaniem wzruszalnym można
wykazać, że ojcem dziecka nie jest mąż matki nawet, jeśli dziecko urodziło się w trakcie
trwania małżeństwa. Można obalić to domniemanie, np. gdy mąż przebywa przez kilka
lat poza granicami państwa a po powrocie zastaje w domu np. jednoroczne dziecko.
Przyjmuje się, że dziecko pochodzi z małżeństwa, jeżeli urodziło się po 182 dniu od
zawarcia małżeństwa i nie pózniej, niż 300 dni po ustaniu małżeństwa.
2. Legitymacja uznanie dziecka pozamałżeńskiego (pozamałżeńskiego szczególności
pochodzącego z konkubinatu). Mogło nastąpić na skutek zawarcia z konkubiną
małżeństwa (dzieci uzyskiwały wtedy status dzieci małżeńskich). Jeśli zawarcie
małżeństwa z konkubiną nie było możliwe na skutek jej śmierci, to legitymacja mogła
nastąpić poprzez decyzję cesarza.
3. Przysposobienie (dziś adopcja) pierwotnie miało charakter przysposobienia
rzeczywistego. Następowało, gdy zwierzchnik nie miał dzieci i nie miał kto kontynuować
kultu domowego, dziedziczyć majątku itd.
Adoptio plena adopcja rzeczywista; przysposobiony wstępuje w miejsce dziecka ze
wszystkimi konsekwencjami tego faktu i ze wszystkimi zewnętrznymi objawami tego
faktu (przysposobiony jest odpowiednio młodszy od przysposabiającego itp.)
Adoptio naturam imitatur adopcja imituje naturę.
Przysposobienie mogło przyjmować 2 postaci w zależności od tego, jaki był status
przysposabianego:
- jeśli przysposabiany był alieni iuris (pozostawał pod czyjąś władzą ojcowską), to na
skutek aktu przysposobienia zmieniała się osoba jego zwierzchnika familijnego.
Przybierało to postać szczególnej mancypacji.
- jeśli przysposabiany był sui iuris, to traci swój status sui iuris i wchodzi pod władzę
ojcowską. Odbywało się przed zgromadzeniem narodowym.
Adoptio minus plena przysposobienie, które nie naśladowało natury. Przysposobiony
pozostawał nadal w familii i pod władzą swojego ojca naturalnego, a w nowej familii
uzyskiwał jedynie prawo dziedziczenia ab intestato po ojcu adoptującym.
Treść władzy ojcowskiej
W zakresie stosunków majątkowych
" Pozostający pod władzą ojcowską, czyli osoba alieni iuris nie ma zdolności
prawnych, w szczególności zdolności majątkowej. Nie może być więc podmiotem
praw i obowiązków majątkowych, ale może z czasem uzyskać pewne wartości
majątkowe jako podmiot w postaci peculium. Jest wyposażona w zdolność do
czynności prawnych, ale skutki tych czynności prawnych spadają na
zwierzchnika. Wszystkie nabytki alieni iuris powiększają majątek rodowy.
DEZINTEGRACJA MAJTKU RODOWEGO zwierzchnicy familijni chcąc pozyskać
dochody ze swego majątku zaczęli wydzielać synom, a nawet niewolnikom pewne
wartości majątkowe (PECULIUM) w zarząd. Status prawny tych wartości majątkowych
był nieustannie ten sam one stanowiły część majątku rodowego. Zarządzający nimi
mógł jednak zatrzymać dla siebie część dochodów. Niewolnicy zyskiwali w ten sposób
możliwość wykupienia się z niewoli.
Przyznanie synom podległym władzy ojcowskiej prawa do zatrzymania dla siebie jako
podmiotom wartości majątkowych uzyskanych w wyniku:
- służby wojskowej (PECULIUM CASTRENSE - obozowe)
- sprawowania urzędów (PECULIUM QUASI CASTRENSE)
- dziedziczenia po matce (BONA MATERNA)
- dziedziczenia po krewnych matki (BONA MATERNI GENERIS)
W zakresie stosunków osobistych
" IUS VITAE AC NECIS / IUS VITAE NECISQUE prawo życia i śmierci, jakim
dysponuje zwierzchnik familii. Zaczyna się z chwilą urodzenia. Prawo do
porzucenia dziecka, podjęcia decyzji o tym, czy chce się dziecko wychować, czy
nie. Porzucenie było równoznaczne z wydaniem wyroku śmierci na to dziecko.
Zależne od stanu fizycznego dziecka dzieci niepełnosprawne były porzucane.
Każdy zwierzchnik familijny ma obowiązek wychować wszystkich synów i pierworodną
córkę. Zwierzchnik może rozporządzać podległymi nie tylko pozbawiając ich życia, ale
może także poddać ich innemu zwierzchnikowi rodziny na służbę, w trybie
przysposobienia itd.
Przewinienia żony i kary, których może doznawać na skutek popełnienia tych
przewinień, np. cudzołóstwo. Sąd domowy z udziałem jej dawnych agnatów, który
może wydać orzeczenie o różnym charakterze, np. skazać ją na karę śmierci. Mąż musi
wtedy tę karę wykonać.
IV w.p.n.e ograniczano uprawnienia zwierzchnika familijnego. W szczególności prawo
życia i śmierci.
Władza ojcowska miała szeroki zakres i zasięg zwierzchnik familijny miał prawo
wydobyć podległego jego władzy od innego, jeśli tamten go przetrzymywał wbrew woli
ojca. Ojciec kobiety, która nie zmieniła przynależności agnacyjnej mógł ją wydobyć ze
związku małżeńskiego.
Ojciec powinien odznaczać się czułością, opiekuńczością względem osób podległych
jego władzy.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ NOKSALNA w przypadku szkód wyrządzonych przez
podległych jego władzy osobom trzecim odpowiada zwierzchnik familijny. Ma wtedy dwa
wyjścia:
" Może naprawić szkodę
" Wydać sprawcę poszkodowanemu celem odpracowania szkody
Takie same zasady obowiązują, jeśli szkodę wyrządzi niewolnik lub zwierzę
zwierzchnika.
WYGAŚNICIE WAADZY OJCOWSKIEJ
1. śmierć (ojca rodziny jak i osoby podległej jego władzy)
2. utrata obywatelstwa (CAPITIS DEMINUTIO MEDIA lub MAXIMA)
3. emancypacja akt prawny, który prowadził do wyjęcia podległego władzy spod
tej władzy. Należało symbolicznie porzucić podwładnego (syna trzykrotnie, córkę
raz). Powoduje wyjście spod władzy ojcowskiej, utratę uprawnień do
dziedziczenia w dotychczasowej rodzinie, zyskanie zdolności majątkowej, mógł
otrzymać uposażenie od rodziny agnacyjnej, którą opuszczał.
4. gdy podległy władzy osiągnął wystarczająco wysokie godności:
- syn będący biskupem
- córka będąca westalką
5. porzucenie dziecka (było podstawą do przeprowadzenia emancypacji). Jeśli
ojciec nie sprawował władzy ojcowskiej porzucał dziecko, nie wywiązywał się ze
swych obowiązków odpowiednio, nie przejawiał pietas (czułość), to nie zasługuje
na sprawowanie władzy ojcowskiej.
OPIEKA piecza sprawowana nad osobą i jej majątkiem.
Opieka stosowana jest wtedy, gdy zachodzi potrzeby sprawowania pieczy nad osobą.
Gdy osoba nie jest zdolna na gruncie prawa do samodzielnego zajmowania się swoimi
sprawami:
- niedojrzały (osoba, która nie ukończyła 12/14 roku życia) musi pozostawać pod
opieką, gdy jest sui iuris, czyli nie pozostaje pod niczyim zwierzchnictwem agnacyjnym.
Pozostaje pod opieką, jeśli jest młodym mężczyzną(poniżej 14r.ż); kobieta zaś
niezależnie od wieku.
- kobieta musi pozostawać pod opieką, gdy jest sui iuris (niezależnie od wieku). Jeśli
jest alieni iuris, to podlega władzy ojcowskiej i opieka nie jest potrzebna.
Takie osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych nie mogą samodzielnie
podejmować decyzji obciążających ich majątek. Potrzebny jest opiekun.
Opiekun asystuje w czynności i udziela przyzwolenia na jej dokonanie. Musi dbać o
potrzeby pupila. Sprawuje nadzór nad aktami prawnymi poddanego opiece po to, by
majątek tej osoby nie uległ uszczupleniu w okresie, gdy jest ona opiece poddana.
Wymagano od niego rzetelności. Pozycja opiekuna jest dość silna, ale po zakończeniu
opieki musi się z niej rozliczyć. Pomiędzy opiekunem i podopiecznym powstaje stosunek
zobowiązaniowy. Po ustaniu opieki mogą się domagać od siebie nawzajem rozliczeń i
świadczeń. Pupil ma prawo domagać się od opiekuna rozliczenia, jeśli ten
sprzeniewierzył część jego majątku. Opiekun może domagać się od pupila zwrotu
nakładów, jakie poniósł w związku ze sprawowaniem opieki.
Na opiekunie ciążyły obowiązki i duża odpowiedzialność.
MUNUS - obywatelski obowiązek sprawowania opieki, jakiemu należało sprostać z
samego tytułu bycia obywatelem.
Od tego obowiązku mogły się uchylić tylko osoby powyżej 70 roku życia lub osoby, które
sprawowały już trzy opieki.
KURATELA piecza sprawowana nad majątkiem. Konstrukcja zbliżona do opieki. Nie
ma jednak zamkniętej listy przypadków jej zastosowania. Kurator powoływany jest
zawsze, gdy trzeba zaopiekować się jakąś masą majątkową.
- CURA PRODIGI kuratela nad marnotrawcą - kurateli podlegał jednak nie sam
marnotrawca jako osoba, ale jego majątek. Kurator miał uniemożliwić marnotrawcy
trwonienie majątku. Kurator musi wyrazić zgodę na czynności obciążające.
- CURA FURIOSI kuratela nad chorym umysłowo
- kuratora powołuje się także, gdy jakiś majątek spadkowy nie został jeszcze objęty
przez dziedziców, pozostaje bez opieki.
Justynian zrównał opiekę i kuratelę.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
PRAWO RZYMSKIE opracowane pytania problemowe
Prawo rzymskie cz III prawo osobowe z czynnościami prawnymi
WYKLADY Prawo rzymskie
Prawo rzymskie skrypt z podrecznika prof Rozwadowskiego
Varia Prawo Rzymskie I rok, Doktryny II rok, Prawo karne II rok, Prawo Cywilne III rok, Postę
Prawo rzymskie cz II Proces cywilny
PRAWO RZYMSKIE I KANONICZNE
Prawo rzymskie krótki skrypt
Europa i prawo rzymskie Szkice z historii europejskiej kultury prawnej
Prawo rzymskie 2009 10 prezentacje
Prawo rzymskie 2009 10 prezentacje
Prawo rzymskie pytania które pojawiły się na egzaminie
prawo rzymskie zobowiazania
Prawo rzymskie notatki z wykładów zobowiązania
prawo rzymskie
Prawo rzymskie prawo rzeczowe i zobowiązaniowe
Prawo Rzymskie Actiones

więcej podobnych podstron