plik


NIEMIECKA FILOZOFIA KLASYCZNA  idealistyczny nurt my[lowy w Niemczech w latach 80. XVIII w.  50. XIX w., wyra|ony w systemach I. Kanta, J. G. Fichtego, F. W. J. Schellinga i G. W. F. Hegla. Inicjatorem n. f. k. byB Kant, twrca programu filozoficznego zw. krytycyzmem bdz transcendentalizmem; program ten  w zamierzeniu Kanta  miaB peBni funkcj wprowadzenia do nowej metafizyki  metafizyki przyrody i metafizyki moralno[ci. Nowy program wymagaB ustanowienia nowej metody, zw. transcendentaln, ktra stawia pytanie o aprioryczne (podmiotowe) warunki mo|liwo[ci do[wiadczenia naukowego, etycznego i estetycznego. Metoda transcendentalna (w filozofii Fichtego, Schellinga i Hegla) zostaBa uzupeBniona o metod dialektyczn, akcentujc rozwj rozumu przez zawarte w nim samym sprzeczno[ci. Mimo r|nic, ktre mo|na [ledzi w dzieBach Kanta i jego ideowych spadkobiercw, n. f. k. stanowiBa zwarty nurt my[lowy, ktremu jedno[ nadawaBa wsplna sytuacja problemowa. Najwa|niejsze pytanie dotyczyBo ksztaBtu przyszBej metafizyki; celem filozofw byBo sformuBowanie systemu monistycznego opartego na niepodwa|alnej zasadzie. Wbrew agnostycyzmowi Kanta, optymistyczna wiara w mo|liwo[ci rozumu ludzkiego osignBa wwczas niezwykBy stopieD koncentracji. W wczesnych poszukiwaniach metafizycznych nakBadaBy si na siebie 2 nurty: krytycyzm Kanta i nurt mistyczno-panteizujcy, nawizujcy do tradycji Plotyna, G. Bruna, J. Bhmego i B. Spinozy. Najwa|niejszymi o[rodkami uniwersyteckimi n. f. k. byBy: Krlewiec (gdzie Kant wykBadaB w latach 1770 1797), Jena (gdzie prof. filozofii byB K. L. Reinhold w latach 1787 1794, Fichte w latach 1794 1799, Schelling w latach 1798 1803, Hegel w latach 1801 1808), Berlin (gdzie wykBadaB Fichte w latach 1810 1812, Hegel w latach 1818 1831, Schelling w latach 1841 1846), Monachium (gdzie wykBadaB Schelling w latach 1806 1840). PODSTAWOWE KIERUNKI MYZLI KANTA. Podstawow intencj Kanta byBo uniknicie trudno[ci metafizycznego racjonalizmu i empirystycznego sceptycyzmu przez sformuBowanie nowej metody badaD, zw. krytyczn lub transcendentaln. W Kritik der reinen Vernunft (Riga 1781, 17872; Krytyka czystego rozumu, Wwa 1957, Kty 20012) Kant twierdziB, |e przedmiotami naszego poznania s zjawiska, o ktrych stosunku do rzeczy samych w sobie (Dinge an sich) niczego nie mo|na stwierdzi. Zwiat zjawisk jest rezultatem Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu ponadindywidualnej funkcji [wiadomo[ci (transcendentalnej apercepcji), aktywnej w umysBach jednostkowych. Aktywno[ ta polega na syntetyzowaniu r|norodno[ci wra|eD wg apriorycznych form zmysBowo[ci (przestrzeD i czas) oraz wg apriorycznych kategorii intelektu, uporzdkowanych jako kategorie ilo[ci (jedno[, wielo[, wszystko[), jako[ci (realno[, przeczenie, ograniczenie), relacji (substancja, przyczyna, wsplne oddziaBywanie) oraz modalno[ci (mo|liwo[, istnienie, konieczno[). PoBo|enie akcentu na aprioryczne  konieczne i powszechnie wa|ne  formy czystego rozumu oznaczaBo odrzucenie punktu widzenia [wiadomo[ci popularnej, co wyra|a miaBa metafora przewrotu kopernikaDskiego. Przedmiotowo[ (obiektywno[) poznania naukowego  w jzyku Kanta  nie oznacza realno[ci w rozumieniu metafizyki klasycznej, lecz konieczno[ i powszechn wa|no[; tych cech poznania naukowego nie da si wyja[ni na podstawie mechanizmu asocjacji tre[ci psychicznych w umy[le jednostki. Zwiadomo[ indywidualna traktuje [wiat przedmiotw jako co[ danego, obcego i zewntrznego, mimo |e [wiat w jest konstruowany przez ponadindywidualn funkcj [wiadomo[ci, ktrej (wg Kanta) nie nale|y substancjalizowa. Metafizyka przyrody, czyli metafizyka zjawisk jest mo|liwa dziki apriorycznym syntezom intelektu wBczajcym dane naoczno[ci zmysBowej, ujte w formy aprioryczne czasu i przestrzeni. Kant akcentowaB, |e wBa[ciwe stosowanie kategorii intelektu ogranicza si do [wiata zjawisk, poniewa| umysB ludzki dysponuje tylko naoczno[ci zmysBow. Pojcie naoczno[ci intelektualnej (intelektuelle Anschauung), podobnie jak wi|ce si z nim pojcie rzeczy samych w sobie, s to pojcia problematyczne z punktu widzenia rozumu teoretycznego. Rozum ludzki poznaje tylko to, co sam wytwarza w sposb konieczny i powszechnie wa|ny, zatem aprioryzm wi|e si z fenomenalizmem. Poznanie rzeczy samych w sobie byBoby mo|liwe tylko dla ich stwrcy. Niejednoznaczno[ pojcia rzeczy samych w sobie przyczyniBa si do wielu r|nych kontynuacji dziedzictwa Kanta. Rzecz sama w sobie stanowi korelat syntetycznej funkcji umysBu, ktry z przedstawieD (Vorstellungen) wytwarza przedmioty wg wBa[ciwych mu koniecznych praw, a jednocze[nie uznanie istnienia rzeczy samych w sobie (poza przedstawieniami), cho niemo|liwe do udowodnienia ani do obalenia przez rozum teoretyczny, jest ugruntowane w [wiadomo[ci moralnej. Niektre stwierdzenia Kanta o Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu rzeczach samych w sobie jako przyczynie wra|eD, czyli materii poznania, wydaj si wskazywa na transcendentne stosowanie kategorii intelektu poza do[wiadczeniem. Jak twierdziB Kant, rozum teoretyczny mo|e my[le rzeczy same w sobie jako przedmioty wytwarzania i poznania Boskiej inteligencji, charakteryzujcej si spontaniczno[ci, nie za[ receptywno[ci. Z mo|liwo[ci nie wynika jednak rzeczywisto[, jedynie rozum praktyczny potrafi t mo|liwo[ zrealizowa. Pojcia problematyczne rzeczy samych w sobie oraz naoczno[ci intelektualnej maj charakter poj granicznych (Grenzbegriffe). Wg Kanta, rozum teoretyczny domaga si rozumu praktycznego jako niezbdnego uzupeBnienia. Z potrzeby moralnej wyrasta [wiadomo[, |e powoBanie czBowieka wykracza poza [wiat zmysBowy jako przedmiot ludzkiego poznania  do [wiata nadzmysBowego. W Kritik der reinen Vernunft Kant wykazywaB bBdno[ stanowiska, ktre traktuje idee regulatywne (nieuwarunkowane zadania czystego rozumu), takie jak dusza, [wiat, Bg, jako przedmioty mo|liwego poznania. Omawiajc trzeci i czwart antynomi czystego rozumu, stwierdzaB, |e tezy o wolno[ci i o Istocie koniecznej s wa|ne w odniesieniu do rzeczy samych w sobie, za[ ich antytezy  w odniesieniu do zjawisk. Kantowskie antynomie midzy rozumem teoretycznym i praktycznym, zjawiskami i rzeczami samymi w sobie przyczyniBy si do intensywnego rozwoju systemw metafizycznych n. f. k. Wg Kanta, rozum praktyczny jest  korzeniem rozumu teoretycznego, poniewa| ustanawia cel d|eD poznawczych oraz okre[la ich warto[ ze wzgldu na ustawiczne przybli|anie si do nieosigalnego celu. Poznanie jest uwarunkowane przez etyczne d|enie do [wiata nadzmysBowego. Nastpcy Kanta nazwali jego filozofi subiektywizmem, majc na uwadze to, |e rozum teoretyczny jest zamknity w sobie samym, czyli w obszarze wBasnych przedstawieD, dlatego nie potrafi potwierdzi ani odrzuci tezy o rzeczach samych w sobie, istniejcych poza przedstawieniami. Std mog wynika wnioski sceptyczne. W filozofii praktycznej Kant staraB si przekroczy granice subiektywizmu, wskazujc na wiar moraln, ktra pozwala nam my[le siebie w zwizku ze [wiatem nadzmysBowym. Pewno[ odnaleziona w wierze, ktra jest okre[lona przez konieczne i oglne formy rozumu, ma jednak charakter subiektywny (podmiotowy). Rozum teoretyczny Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu mo|e pozna to, co w sposb oglny i konieczny sam wytwarza, rozum praktyczny za[ mo|e podporzdkowa si prawu moralnemu, ktre sam sobie nadaje w sposb oglny i konieczny. Kritik der praktischen Vernunft (Riga 1788; Krytyka praktycznego rozumu, Wwa 1911, Kty 20022) stanowi kontynuacj zaBo|eD krytycyzmu, poszukujcego czynnika apriorycznego (formalnego) jako warunku moralno[ci. Zwiadomo[ krytyczna (w odr|nieniu od [wiadomo[ci popularnej) podkre[la, |e tylko wola dziaBajca w imi obowizku  wbrew skBonno[ciom zmysBowym  mo|e by uznana za dobr. Centralnym pojciem rozumu praktycznego jest pojcie wolno[ci; peBni ono funkcj tak istotn, jak kategorie intelektu w porzdku rozumu teoretycznego. Kritik der reinen Vernunft ukazywaBa mo|liwo[ wolno[ci czBowieka jako bytu inteligibilnego, ktremu odpowiada zjawisko  czBowiek empiryczny. Kritik der praktischen Vernunft rozwijaBa etyczne pojcie wolno[ci rozumiane jako zdolno[ woli do determinowania siebie tylko przez prawo moralne z wyBczeniem wszelkich motyww empirycznych. Metafizyka przyrody (metafizyka zjawisk) zostaBa dopeBniona metafizyk moralno[ci (metafizyk nadzmysBowego [wiata rzeczy samych w sobie), budowan na fundamencie postulatw czystego rozumu praktycznego: wolno[ci, nie[miertelno[ci i Boga. Wg Kanta, [wiat nadzmysBowy jest teoretycznie mo|liwy i praktycznie konieczny, pewno[ ta opiera si na absolutnym fakcie [wiadomo[ci moralnej. Problematyczne dla rozumu teoretycznego pojcie rzeczy samych w sobie zyskuje realno[ nadan przez rozum praktyczny. CzBowiek nie jest tylko zjawiskiem w [wiecie zmysBw, lecz ponadto  noumenem (osob) w [wiecie inteligibilnym. Kant zauwa|aB antagonizm popdu zmysBowego i moralnego, byB tak|e [wiadom potrzeby ich syntezy ze wzgldu na wymg jednej ludzkiej natury. Rygoryzm Kanta, gBoszcy konieczno[ bezwarunkowego podporzdkowania si nakazowi obowizku bez wzgldu na szcz[liwo[, zostaB zBagodzony w pojciu dobra najwy|szego  nale|y tak my[le [wiat, |e cnota w nim nie tylko zasBuguje na szcz[liwo[, lecz ma rwnie| udziaB w szcz[liwo[ci. Idee rozumu teoretycznego: duszy, [wiata, Boga zostaBy przeksztaBcone odpowiednio w 3 postulaty rozumu praktycznego: wolno[, nie[miertelno[ i Bg jako gwarant realizacji dobra najwy|szego. Zasada wolno[ci jest koniecznym zaBo|eniem interpretacji historii powszechnej, ktra daje si pomy[le jako nieskoDczone Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu przybli|anie si do realizacji wiecznego pokoju. Prawdziwe o[wiecenie (Aufklrung) zakBada, wg Kanta, wiar w wy|szy moralny porzdek [wiata, realizowany dziki aktywno[ci ludzkiej. Dotyczy to tak|e religii, ktrej nie nale|y pojmowa jako systemu prawd, lecz jako wiar moraln. Odr|niajc teoretyczne i praktyczne u|ycie rozumu, Kant byB przekonany o wewntrznej identyczno[ci obu tych funkcji. W obszarze rozumu teoretycznego akcent pada na dostpny poznaniu [wiat zmysBowy, za[ nadzmysBowy stanowi pojcie graniczne. W obszarze rozumu praktycznego [wiat nadzmysBowy dominuje nad zmysBowym, ktry peBni funkcj granicy mobilizujcej ku nieskoDczonej realizacji celu moralnego. Wg Kanta, rozum teoretyczny i praktyczny w ich wzajemnym dopeBnianiu wymagaj pojcia funkcji estetycznej, w ktrej wyra|a si ich pierwotna to|samo[. W Kritik der reinen Vernunft badaB aprioryczne formy poznania przyrody ([wiata zjawisk), w Kritik der praktischen Vernunft  aprioryczne formy po|dania, w Kritik der Urteilskraft (B 1790, 17993; Krytyka wBadzy sdzenia, Wwa 1964, 19862)  aprioryczne formy uczucia, czyli wBadzy odczuwania rozkoszy i przyjemno[ci. Kant zwracaB uwag, |e refleksyjna (nie za[ determinujca) wBadza sdzenia dopuszcza mo|liwo[ rozpatrywania [wiata zjawisk (przyrody) z teleologicznego punktu widzenia jako podporzdkowanego [wiatu wolno[ci. Zasada teleologiczna peBni funkcj regulatywn, nie za[ konstytutywn; pozwala my[le przyrod tak jak gdyby byBa ona dzieBem Boskiego intelektu intuitywnego, ktry r|norodno[ szczegBowych tre[ci do[wiadczenia dostosowuje do naszych apriorycznych (koniecznych i powszechnie wa|nych) form. W ten sposb Kant powrciB do idei noumenu jako nadzmysBowego substratu zakBadanego u podstaw zjawisk przyrody oraz wytworw sztuki ludzkiej, a tak|e do idei naoczno[ci intelektualnej, ktra charakteryzuje wyBcznie intelekt Boskiego stwrcy. PODSTAWOWE KIERUNKI MYZLI FICHTEGO. Nawizujc do zaBo|eD krytycyzmu Kanta, Fichte podjB prb zbudowania systemu wywiedzionego dedukcyjnie z jednej zasady naczelnej. System ten nazwaB teori wiedzy, czyli wiedz o wiedzy (Grundlage der gesammten Wissenschaftslehre, Je-L 1794). Wg naiwnej (przedkrytycznej) [wiadomo[ci, ktra zakBada przeciwieDstwo podmiotu i przedmiotu, wiedza miaBaby by zgodno[ci przedmiotw z ich przedstawieniami, uzyskan wskutek warunkowania [wiadomo[ci przez rzeczy same w sobie, jak twierdzili zwolennicy Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu dogmatyzmu. Odmienn opcj (idealizm) prezentowaB Kant, ktry aktywno[ [wiadomo[ci czyniB warunkiem formalnym przedmiotw poznania, zaw|onych do [wiata zjawisk, uznawaB jednak rzeczy same w sobie za warunek tre[ci poznawczych. Fichte chciaB wyeliminowa niekonsekwencj Kanta, dlatego zadanie teorii wiedzy pojmowaB jako wyja[nienie systemu przedstawieD, ktrym towarzyszy poczucie konieczno[ci. Nie zgadzaB si z Reinholdem, |e zasad filozofii jest czysta aktywno[ przedstawieniowa (Vorstellungsttigkeit), Reinhold bowiem nie doceniB Kantowskiej idei prymatu rozumu praktycznego nad teoretycznym. Zasad filozofii mo|e by tylko pierwotna aktywno[ (Urhandlung) rozumu, nazywana czyst samo[wiadomo[ci: Czyste ja ustanawia siebie samo, nie bdc warunkowane przez |adn tre[ czy przez formy (kategorie). Wg Fichtego (odmiennie ni| u Kanta), rozum nie jest dany jako oglny ponadindywidualny fakt odkryty w refleksji krytycznej, lecz jest wytwarzany wraz z aktem my[lenia siebie samego. Z pierwotnego dziaBania rozumu (koniecznych funkcji czystej ponadempirycznej inteligencji) Fichte wywodziB caBy [wiat przedstawieD z jego tre[ci i form. Hipoteza o rzeczach samych w sobie, dostarczajcych materii poznania, zostaBa odrzucona. Fichte zerwaB z pogldem naiwnym, zgodnie z ktrym aktywno[ jest akcydensem bytu. Uwa|aB, |e byt nale|y interpretowa jako rezultat pierwotnej aktywno[ci. To, co naiwna [wiadomo[ traktuje jako obcy [wiat rzeczy samych w sobie, jest, wg Fichtego, rezultatem nie[wiadomej ponadindywidualnej aktywno[ci przedstawieniowej, ktra le|y u podstaw wszelkiej empirycznej [wiadomo[ci. NieskoDczona aktywno[ ja ustanawia wBasn granic, a rwnocze[nie wychodzi poza ni, czynic j przedmiotem [wiadomo[ci. Refleksja nad wra|eniem jest ogldem (Anschauung), w ktrym wra|enie zjawia si jako co[ obcego, zewntrznego i danego [wiadomo[ci. Aktywno[ ja wykracza poza ogld, rozwa|ajc tre[ ogldu jako obraz (Bild)  syntetyczne uporzdkowanie skBadnikw przez kategorie. Wg Fichtego, kategorie oraz zmysBowe formy przestrzeni i czasu zjawiaj si jako funkcje twrczej wyobrazni (produktive Einbildungskraft), ktra, wg Kanta, wytwarzaBa schematy, po[redniczce midzy formami zmysBowo[ci i intelektu. Aktywne ja wykracza z konieczno[ci poza obraz, stajc si intelektem (Verstand), traktuje obraz jako przedmiot realny, bdcy przyczyn aktywno[ci wra|eniowej. Refleksja intelektu zwrotnie wskazuje na aktywno[ [wiadomo[ci, ktra w Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu swobodnej abstrakcji przeciwstawia si swej wBasnej tre[ci. Jest to siBa sdzenia (Urteilskraft); jej korzenie tkwi w tamtej oglnej zdolno[ci, dziki ktrej ja mo|e wychodzi poza ka|d dowoln granic, utrwala j w abstrakcji i czyni przedmiotem refleksji. Okre[lajc t zdolno[ w wskim sensie jako rozum (Vernunft), Fichte traktowaB teoretyczn teori wiedzy jako zamknity w sobie system teoretycznych dziaBaD ja, odsyBajcy do bardziej zasadniczego problemu, ktrego nie jest w stanie rozwiza teoria. Ka|de z dedukowanych dziaBaD zostaje ugruntowane dopiero przez system dziaBaD pzniejszych, pzniejsze ju| istniej we wcze[niejszych, cho w sposb niejawny. Wszystkie formy inteligencji realizuj ruch dialektycznego przechodzenia w siebie; istot rozumu teoretycznego jest ruch ustanawiania granic i wykraczania poza nie. Wra|enie  pierwszy impuls (Ansto) umo|liwiajcy rozwj caBego szeregu dziaBaD teoretycznych, nie daje si jednak wywie[ z rozumu teoretycznego, odsyBa wic do ja praktycznego. Aktywno[ nieskoDczona, ktra wytwarza czyste ja, byBaby beztre[ciowa, gdyby nie doznawaBa oporu, musi zarazem ustanawia i przezwyci|a granice. Rwnie| z rozumu praktycznego nie mo|na wydedukowa, dlaczego poszczeglna tre[ jest tak wBa[nie okre[lona, jak zjawia si w [wiadomo[ci. Poniewa| s to swobodne aktywno[ci, mo|na jedynie ustali cel, ze wzgldu na ktry dziej si wszystkie akty nie[wiadomego przedstawiania, ustanawiajce [wiat przedmiotowy. Czyste (absolutne) ja jest nieskoDczon, na siebie skierowan aktywno[ci, ktra z istoty swej nie mo|e osign swego celu, poniewa| przeksztaBciBaby si we wBasne przeciwieDstwo  pasywno[. NieskoDczone d|enie czystego ja nie znajduje oporu, musi samo go ustanowi. Samoograniczenie dokonuje si w nie[wiadomym przedstawieniu, ktrego rezultatem jest wra|enie (nie-ja). Wola empiryczna znajduje opr w nie-ja; opr ten skBania j do aktywno[ci. FichteaDska Wissenschaftslehre jest nie tylko teori poznania, lecz zarazem metafizyk. Wg Fichtego, rzeczy same w sobie nie daj si pozna ani nawet pomy[le. W potocznym my[leniu przeciwstawia si my[lenie i byt, idealizm transcendentalny zmierza do filozofii to|samo[ci. W logice transcendentalnej Kant akcentowaB, |e syntetyczne formy aktywno[ci my[lowej okre[laj prawa [wiata przedmiotowego (zjawisk). Radykalizacja zaBo|enia krytycyzmu w filozofii FichteaDskiej polegaBa na tym, |e Fichte nie zadowalaB si metafizyk zjawisk, czyli przyrody, lecz budowaB metafizyk Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu absolutu. Wg Kanta, warunek mo|liwo[ci metafizyki absolutu stanowi naoczno[ intelektualna, ktr nie dysponuje ludzki intelekt. Mo|na j pomy[le w odniesieniu do intelektu Boskiego, ktry wraz z formami my[lenia wytwarza tak|e tre[  rzeczy same w sobie. Fichte w Wissenschaftslehre przyjmowaB naoczno[ intelektualn jako funkcj czystego intelektu. Tre[ci metafizyki krytycznej (opartej na naoczno[ci intelektualnej) jest system form rozumu, podobnie jak u Kanta. Fichte dostrzegaB, |e dedukcja idealistyczna nie dociera do poszczeglnych tre[ci wra|enia, ktre mog by tylko do[wiadczane. Czyste ja, punkt archimedesowy caBej konstrukcji form rozumu, nie jest bytem (Sein), lecz aktywno[ci (Ttigkeit), dokBadniej mwic  zadaniem do realizacji. Ostateczn zasad wszelkiej rzeczywisto[ci stanowi powinno[ (Sollen). Ja powinno by nieskoDczenie aktywne, czyli powinno wytwarza [wiat swych przedstawieD. W empirycznym ja prawo moralne jest [wiadomo[ci tego, |e ja powinno by czystym ja, czyli nieskoDczon, skierowan na siebie aktywno[ci, jednak nie jest takie rzeczywi[cie. Z tej sprzeczno[ci wynika w wiecznym wytwarzaniu [wiat realny. Nie nale|y wywodzi potrzeby dziaBania ze [wiadomo[ci [wiata rzeczywistego, (prowadziBoby to do determinizmu, udaremniajcego moralno[), raczej aktywno[ pierwotna (Urhandlung) tworzy [wiat jako materiaB do realizacji obowizku. Fichte chciaB dedukowa przyrod jako to, co stawia opr w urzeczywistnianiu zadania moralnego, a jednocze[nie umo|liwia jego realizacj. Zgodnie z przyjt metod dialektyczn, aktywno[ (Ttigkeit) oraz jej przeciwieDstwo  bierne uleganie (Leiden)  wzajemnie si okre[laj, warunkujc proces rozwojowy rozumu. Kontynuacj tego zaBo|enia stanowi praca Fichtego Das System der Sittenlehre nach den Prinzipien der Wissenschaftslehre (Je-L 1798), akcentujca ustawiczny spr midzy popdem zmysBowym, nastawionym na przyjemno[, a popdem moralnym, d|cym do realizacji zadaD, ktre przybli|aj do celu ostatecznego. Wg Fichtego, godno[ w moralnym paDstwie istot rozumnych osiga jednostka ludzka tylko wtedy, je[li realizuje sw powinno[. Fichte uznawaB za konieczne zaBo|enie systemu skoDczonych jazni, z ktrych ka|da ma okre[lone powoBanie w wielkim planie caBo[ci. Imperatyw kategoryczny Kanta nabiera tu okre[lono[ci co do tre[ci. Fichte lepiej ni| Kant rozumiaB moralne znaczenie rodziny oraz instytucji spoBecznych. W Grundlage Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu des Naturrechts nach Prinzipien der Wissenschaftslehre (I II, Je-L 1796 1797) traktowaB paDstwo jako [rodek obrony prawa i wBasno[ci poszczeglnych jednostek, natomiast w Der geschlossene Handelsstaat (T 1800) akcentowaB ide paDstwa-organizmu spoBecznego, ktrego fundamentem jest przekonanie moralne. FichteaDska filozofia religii przypominaBa  w sposobie uzasadniania  filozofi Kanta, r|niBa si jednak co do tre[ci. Fichte nie akcentowaB (tak ostro jak Kant) przeciwieDstwa wiedzy i wiary, uwa|ajc, |e oba porzdki przenikaj si wzajemnie. Wiara polega na przekonaniu, |e nie tylko warto[, ale i rzeczywisto[ wszystkich rzeczy jest ugruntowana w powoBaniu moralnym. Bosko[ nie jest bytem ani osob, lecz absolutn aktywno[ci czystego ja, absolutnym ideaBem moralnym, ktry zawiera w sobie zasad wszelkiej realno[ci. W koDcowym etapie filozofii Fichtego daje si zauwa|y tendencj do sformuBowania systemu to|samo[ci. Subiektywistyczny punkt wyj[cia zostaB przekroczony; zasad metafizyczn nie jest ju| absolutna aktywno[ ja, lecz absolutny byt Boski (Darstellung der Wissenschaftslehre, T 1801). Trwajc w wiecznym spoczynku, wytwarza on swj obraz, wiedz absolutn jako to|samo[ my[lenia i bytu, zajmujc miejsce czystego teoretycznego ja. Obraz ten szuka wiecznego urzeczywistnienia w nieskoDczonym d|eniu, ktre Bczy si z czystym ja praktycznym. Zniesiony zostaB prymat rozumu praktycznego nad teoretycznym. Podobnie jak u Schellinga, idee Boskiego ogldu obowizuj jako wzorce potencji rzeczywisto[ci empirycznej, rwnie| u Fichtego obraz Bosko[ci powinien by celem wszelkiej aktywno[ci ja oraz historii powszechnej. Akcent zostaB poBo|ony nie na dziaBanie dla dziaBania wyzwalajce niepokj, lecz na realizacj przez jednostk ludzk wzorca Boskiego, identyfikacj z nim w akcie kontemplacji. Mo|na w tym dostrzega inspiracj Schellinga, F. D. E. Schleiermachera i caBej filozofii romantyzmu, ktra za najwa|niejszy problem filozofii uwa|aBa rozwj absolutu w [wiecie rzeczy skoDczonych. PODSTAWOWE KIERUNKI MYZLI SCHELLINGA. Zasady idealizmu transcendentalnego Kanta i Fichtego rozwijaB Schelling, starajc si uchwyci specyfik tego modelu my[lowego w porwnaniu z filozofi Spinozy. Wielokrotnie modyfikowaB projekt systemu metafizycznego, ktry miaB zawiera filozofi jazni, filozofi przyrody i filozofi ducha ludzkiego Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu (moralno[ci, religii, sztuki oraz mitologii, bdcej syntez filozofii i religii). Wg Schellinga, absolut jako odwieczny akt wiedzy zawiera 3 momenty: przedmiotowo[ (natura naturans, czyli uniwersalny wzorzec przyrody), podmiotowo[ oraz syntez przedmiotowo[ci i podmiotowo[ci. Wszystkie 3 momenty znajduj swj odpowiednik w czasowym [wiecie zjawisk: jako natura naturata, czyli przyroda  system rzeczy jednostkowych; jako [wiat przedstawieD w ludzkim umy[le oraz jako u[wiadomione wzajemne przenikanie si momentu przedmiotowego i podmiotowego. We wczesnej pracy Ideen zu einer Philosophie der Natur (L 1797, Landshut 1803) Schelling nie akceptowaB mechanistycznej interpretacji przyrody, wy|ej ceniB teleologiczny sposb rozwa|ania przyrody zarysowany w Kantowskiej Kritik der Urteilskraft. Uwa|aB, |e Kant niesBusznie rezygnowaB z naukowego poznania caBo[ci przyrody oraz z prby okre[lenia funkcji poszczeglnych zjawisk w owej caBo[ci. Ograniczeniem Fichtego byBo to, |e nie pojmowaB przyrody jako rozumnego teleologicznego systemu, ktry sBu|y realizacji zadania moralnego. W FichteaDskiej Wissenschaftslehre wprawdzie tre[ wra|enia zjawiaBa si jako swobodne dziaBanie twrczej wyobrazni (nie[wiadomej inteligencji), nie mogBa jednak zosta wydedukowana z oglnej prawidBowo[ci. Z nie[wiadomej twrczej aktywno[ci jazni mo|na byBo wyja[ni charakter mechaniczny procesu przyrodniczego (jak przyjmowaB to w obszarze nauki Kant). W estetycznym sposobie rozwa|ania przyroda jest systemem teleologicznym, jej celem nie mo|e by dziaBanie moralne  mo|liwe tylko przez wolno[, nie za[ przez mechanizm naturalny. Cel przyrody polega na realizacji warunku umo|liwiajcego dziaBanie moralne  na wytworzeniu [wiadomej inteligencji (ja teoretycznego). Filozofia przyrody jest, wg Schellinga, histori stajcego si ducha (inteligencji). W odr|nieniu od Fichtego, ktry teori wiedzy (Wissenschaftslehre) rozumiaB jako histori [wiadomo[ci, Schelling r|ne stopnie |ycia przyrody pojmowaB jako kategorie przyrodnicze, czyli konieczne formy dochodzenia rozumu do [wiadomo[ci. Idealizm transcendentalny Schellinga (wychodzcy poza my[l Kanta i Fichtego) stanowiB prb wydedukowania (konstruowania) z oglnego prawodawstwa form ja tak|e empirycznych okre[leD rzeczywisto[ci przyrodniczej. Triadyczny system teorii wiedzy: teza, antyteza i synteza stanowi zasad caBej dedukcji filozofii przyrody. SchellingiaDska filozofia przyrody wymaga podobnej abstrakcji od naiwnego ujcia [wiata, jak Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu FichteaDska teoria wiedzy. Wg wy|szego transcendentalnego stanowiska, to, co zjawia si jako byt, jest rezultatem dziaBania siB przeciwstawnych. Ten punkt widzenia umo|liwia rozumienie jedno[ci |ycia przyrody. Schelling przyjmowaB hipotez duszy [wiata (Weltseele), czyli zasady organizujcej caBo[ciowy system, zwany [wiatem; opisywaB wznoszenie si jazni od nie[wiadomego popdu do |ycia [wiadomego przez wszystkie postaci przyrody nieorganicznej i organicznej (Von der Weltseele. Eine Hypothese der hheren Physik zur Erklrung des allgemeinen Organismus, L 1798, H 18093). W opisie tej dynamicznej, stajcej si przez spr przeciwieDstw (Polaritt), caBo[ci stosowaB kategorie przyrody. Pierwsz potencj stanowiBa materia  synteza wynikajca z przeciwieDstwa siBy przycigania i odpychania (przypomina to FichteaDsk dedukcj wra|enia z relacji nieskoDczonej i ograniczajcej siebie sam aktywno[ci ja). Z relacji antagonistycznych siB Schelling wyprowadzaB drug potencj, czyli zjawiska magnetyzmu, elektryczno[ci i proces chemiczny. Trzeci potencj, czyli syntez pierwszej i drugiej potencji miaB by organizm, w ktrym aktywno[ przejawiaj 3 siBy  reprodukcji, pobudliwo[ci (Irritabilitt) oraz wra|liwo[ci (Sensibilitt). R|ne relacje owych siB powoduj r|norodno[ zjawisk. Konstruujc przyrod jako system coraz bardziej zBo|onych stopni, Schelling akcentowaB konieczno[ teleologiczn (nie za[ kauzaln) jako racj dostateczn rzeczywisto[ci. W odr|nieniu od Kanta, nie traktowaB celu jako zasady heurystycznej o charakterze podmiotowym (subiektywnym). Kant ograniczaB metafizyk do zjawisk, zwc j metafizyk rozumu teoretycznego. Fichte w swej Wissenschaftslehre przez zniesienie pojcia rzeczy w sobie otworzyB drog dla nowej metafizyki. Schelling przekroczyB stanowisko Kanta i Fichtego, zwBaszcza zaBo|enie zawarte w metafizyce moralno[ci (metafizyce rozumu praktycznego), utrwalajce sztywne przeciwieDstwo przyrody i rozumu. Wg Schellinga, zasada rozumna tkwi u podBo|a przyrody, w przyrodzie dochodzi do wBasnej [wiadomo[ci. W pracy Schellinga System des transzendentalen Idealismus (Je 1800) filozofia przyrody zyskaBa status samodzielnej dyscypliny jako niezbdne uzupeBnienie i antyteza teorii wiedzy. Teoria wiedzy wykazywaBa |e  ze wzgldu na cel praktyczny (moralny)  ja ustanawia przyrod jako nie-ja, natomiast filozofia przyrody przedstawiaBa, jak przyroda staje si ja. Schelling traktowaB obie dziedziny jako komplementarne. Obiektywna filozofia przyrody Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu i subiektywna filozofia transcendentalna wymagaBa nowej syntezy, zwieDczenia w systemie  Schelling wykorzystaB w tym celu Kantowsk Kritik der Urteilskraft, badajc estetyczn funkcj rozumu, ktra miaBa zapo[redniczy rozum teoretyczny i praktyczny. Ten kierunek poszukiwaD zainspirowaB ruch romantyczny w Niemczech, za po[rednictwem F. Schillera, ktry popd gry (Spieltrieb) uznaB za najwy|sz realizacj czBowieczeDstwa, pojednanie popdu materii (Stofftrieb) i popdu formy (Formtrieb). Idealizm transcendentalny miaB by teori ja, filozofia przyrody  teori stawania si ja. Nawizujc do FichteaDskiego przeciwieDstwa [wiadomej i nie[wiadomej aktywno[ci jazni, Schelling wyodrbniaB 2 szeregi [wiadomo[ci: 1) teoretyczny, gdzie przewag ma nie[wiadoma aktywno[ (nie-ja)  od wra|enia przez ogld, refleksj i wBadz sdzenia a| do samo[wiadomo[ci, gdzie ja pojmuje siebie i realizuje jako wola; 2) praktyczny z przewag [wiadomej aktywno[ci (ja) realizujcy si jako rozwj wolno[ci w historii, czyli urzeczywistnianie uniwersalnego porzdku moralnego w federacji paDstw. Syntez obu szeregw miaBa by sztuka. W my[li Kanta i Fichtego pogodzenie rozumu teoretycznego i praktycznego jest postulatem, ktry nigdy nie mo|e by zrealizowany w do[wiadczeniu. Nauka i moralno[ w swym rozwoju przez histori skazane s na progressus in infinitum. Wg Schellinga, funkcja estetyczna (geniusz) znosi to przeciwieDstwo, realizujc sztuk jako syntez (rwnowag) [wiadomej i nie[wiadomej aktywno[ci ja. Sztuka jest najwy|szym narzdziem w metafizycznej konstrukcji filozofii transcendentalnej, poniewa| w niej jednoczy si [wiat przyrody i ducha. Wg Schellinga, estetyka stanowi zwieDczenie wszystkich dyscyplin filozofii jako metafizyczna teoria sztuki, ktra rozwa|a |ycie estetyczne w relacji do aktywno[ci artystycznej. Zgodnie z metod dialektyczn, estetyka rozwija si w dedukcj systemu sztuk, w[rd ktrych w szeregu realnym sytuowane s malarstwo i rzezba, za[ w szeregu idealnym  poezja. Niezadowolony z dotychczasowych ustaleD Schelling podjB w wyd. w 1801 w  Zeitschrift fr speculative Physic pracy Darstellung meines Systems der Philosophie prb sformuBowania systemu absolutnej to|samo[ci, zw. tak|e realnym idealizmem. Filozofia, wg Schellinga, stanowi zamknity system absolutnej totalno[ci, ze swej istoty wytwarza przeciwieDstwo wszystkich swych poszczeglnych zadaD, rozwizujc je, dochodzi do Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu harmonijnego pojednania (Vershnung). Metoda dialektyczna zyskaBa inne znaczenie ni| w my[li Fichtego. Schelling poszukiwaB ugruntowania obu cz[ci filozofii: filozofii przyrody i filozofii transcendentalnej w jednej nadrzdnej wsplnej zasadzie. Zasady tej nie nazywaB za Fichtem absolutnym (czystym) ja, wybraB raczej SpinozjaDski termin  absolut . PrzeciwieDstwo przyrody i ducha zostaBo zinterpretowane jako komplementarne sposoby zjawiania si absolutu. Ogld intelektualny (intelektuelle Anschauung), od ktrego wychodziB idealizm metafizyczny po Kancie, nie jest u Schellinga FichteaDskim ogldem wBasnej aktywno[ci ja, lecz ogldem absolutu. Skoro ogldajcy duch skoDczony jest zjawiskiem absolutu, mo|na uzna, |e absolut oglda w nim samego siebie jako to|samo[ podmiotu i przedmiotu, szeregu idealnego, czyli ducha, i szeregu realnego, czyli przyrody. Absolut jako indyferencja obu przeciwstawnych okre[leD zawiera mo|liwo[ wBasnego zr|nicowania, mo|e rozwija siebie w system r|norodnych zjawisk skoDczonych. W absolucie przeciwieDstwa znosz si wzajemnie, za[ w zjawiskach poszczeglnych istnieje r|nica z ilo[ciow przewag jednego bdz drugiego bieguna  podmiotowego lub przedmiotowego, idealnego lub realnego, ducha lub przyrody. Rezygnujc ze statycznej koncepcji absolutu Spinozy, wyra|ajcego si w rozcigBo[ci i my[leniu, Schelling przyjmowaB dynamiczn koncepcj rozumu absolutnego, ktry rozwija si w dwch szeregach: w jednym przewa|a moment realny, w drugim  idealny. W SchellingiaDskiej teorii potencji (stopni) rozwoju za najbardziej skrajny biegun szeregu realnego uznano materi (przestrzeD), drug potencj tworzy [wiatBo, trzeci  organizm. W szeregu idealnym jego skrajny biegun tworzy moralna samo[wiadomo[, nastpnie rozum teoretyczny podporzdkowany temu, co nie[wiadome, wreszcie  aktywno[ estetyczna, ktrej rezultat ma charakter idealno-realny. W |adnym z tych szeregw absolut nie osiga swego peBnego przedstawienia; nawet w ludzkim organizmie przewa|a moment fizyczny, w najlepszym dziele artysty  przewa|a idealny. Ostateczna synteza rozumu absolutnego nie jest mo|liwa w |adnym poszczeglnym zjawisku. Synteza ta jednak musi by zrealizowana w totalno[ci wszystkich zjawisk, czyli w uniwersum; tu absolut przywraca sw to|samo[ w caBej peBni swych zr|nicowaD. Universum  absolutna jedno[ szeregu realnego i idealnego, jest Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu zarazem najdoskonalszym z wszystkich organizmw i najdoskonalszym dzieBem sztuki. Bruno oder ber das gttliche und natrliche Prinzip der Dinge (Je 1802). W SchellingiaDskim systemie to|samo[ci, zw. tak|e idealizmem absolutnym (idealizmem realnym), pobrzmiewa nie tylko wpByw Schillera, ale i Platona w tej interpretacji, ktr utrwaliBo za neoplatonizmem [redniowiecze i my[l nowo|ytna. Teoria potencji absolutu zostaBa przeksztaBcona w teori idei; potencje [wiata empirycznego nie s bezpo[rednimi zr|nicowaniami absolutu, lecz urzeczywistnieniami idei, w ktre bosko[ r|nicuje si w ogldzie siebie samej (intelektuelle Anschauung). Bosko[ oglda siebie w ideach oraz realizuje je w obiektywnych zjawiskach przyrody i historii. W potencjach [wiata empirycznego realny i idealny szereg s sobie rwne, maj charakter wtrny wobec pierwotnego [wiata idei  wzorcw my[lanych w Bogu. Absolut sam w sobie zostaje nazwany absolutn to|samo[ci w tym sensie, |e jest zarazem nieskoDczony w ideach i skoDczony w obu formach zjawiskowych. Schelling podkre[laB, |e wszelkie rozr|nienia tego, co realne i tego, co idealne istniej tylko dla [wiadomo[ci empirycznej, w [wiadomo[ci absolutnej (w ogldzie intelektualnym) dokonuje si neutralizacja wszelkich r|nic. Kolejn modyfikacj stanowiska Schellinga jest filozofia wolno[ci (Philosophie und Religion, T 1804; Philosophische Untersuchungen ber das Wesen der menschlichen Freiheit, Mn 1809). Jej przesBanki zawarte byBy ju| w systemie to|samo[ci, zwB. w odr|nieniu absolutu samego w sobie od  drugiego absolutu , czyli Boskich potencji jako idei my[lanych w Bogu oraz jako realnych zjawisk w przyrodzie i historii. Wg Schellinga, odpadnicie (Abfall) idei od Boga, przez ktre [wiat (natura naturata) powstaB w swej realno[ci, nie daje si poj z istoty Boga. Geneza tego, co skoDczone, jest faktem pierwotnym (Urtatsache), niemo|liwym do wydedukowania z absolutu. Polega on na absolutnie wolnym (spontanicznym) d|eniu idei do wBasnego usamodzielnienia si wobec absolutu, co w jzyku religii nazywane jest upadkiem, grzechem bdz wyobcowaniem. Pobrzmiewa tu inspiracja my[li Fichtego, zwB. pojcia zrdBowej aktywno[ci (Urhandlung) ja. To, co nieskoDczone chce sta si skoDczone  przez usamodzielnienie si idei powstaje [wiat w jego odpadniciu od bosko[ci. Misteria upadku, oczyszczenia i zbawienia (powrotu) zawieraj peBne objawienie (obiektywizacj) bosko[ci w [wiecie historycznym. Dopiero przez wBasne rozdwojenie absolut osiga peBni Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu swego rozwoju oraz doskonaBe poznanie siebie. Metoda dialektyczna staje si przydatnym narzdziem opisu caBo[ci procesu. Inspiracja transcendentalizmu zostaBa tu uzupeBniona o wtki filozofii J. Boehmego i F. X. von Baadera. Podstawow tez teozofii Schellinga jest konieczno[ odr|nienia zasady (Grund) lub natury Absolutu od jego peBnej rzeczywistej egzystencji, deus implicitus od deus explicitus; midzy obu punktami granicznymi musi by pojmowany [wiat samodzielnych poszczeglnych rzeczy jako teleologiczny proces rozwoju bosko[ci w sobie, z siebie, ku sobie. Pocztek tego rozwoju tworzy natura w Bogu (Urgrund, Ungrund, Abgrund), opisywana jako niezr|nicowane istnienie bezrozumne, nie[wiadome d|enie do objawiania (obiektywizowania) siebie. Wg Schellinga, Bg w tym samym akcie ustanawia siebie jako nie[wiadom wol i jako wol racjonaln, co w jzyku teologii oznacza odwieczne rodzenie Syna przez Ojca. Obie zasady w Bogu samym w sobie s nieoddzielne, natomiast w zewntrznym przejawianiu si Boga musz by rozdzielone. Przez przeciwieDstwo rozumu i ciemnego popdu powstaje [wiat, w ktrym rzdz obie zasady: rozum w swej prawidBowo[ci, celowo[ci i piknie zjawisk oraz wola w nienasyconym popdzie, ktry wyciska pitno na wszelkim istnieniu. W przyrodzie wola indywidualna jest rzdzona przez wol uniwersaln, wyra|an przez prawa; w czBowieku wola indywidualna buntuje si przeciw woli uniwersalnej. Upadek grzeszny jest irracjonalnym, poprzedzajcym czas, czynem charakteru inteligibilnego. Wraz z nim zaczyna si proces historyczny, czyli zadanie przezwyci|enia woli indywidualnej przez wol uniwersaln. Usamodzielniona wola indywidualna musi w sposb [wiadomy powrci do relacji podporzdkowania si woli oglnej, ktra panuje nie[wiadomie w przyrodzie. Proces historii (w przeciwieDstwie do przyrody) stanowi wy|sze objawienie bosko[ci, osignicie celu, realizacj deus explicitus, powrotu Boga do siebie samego. W ostatnim okresie Schelling podjB krytyk racjonalizmu jako filozofii negatywnej (system Hegla, wBasny system to|samo[ci) oraz prb sformuBowania filozofii pozytywnej, ktra nie opiera si na dedukcji rozumu, lecz na do[wiadczeniu metafizycznym spokrewnionym ze [wiadomo[ci religijn. Filozofia negatywna, skoncentrowana na [wiecie esencji-istot, nie dociera do porzdku istnienia (egzystencji). Filozofia pozytywna wychodzi od Boga istniejcego, pzniej podejmuje prb opisu natury Boga; Bg nie jest postulatem rozumu praktycznego ani bezosobowym porzdkiem moralnym, ani Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu nawet Ide idei, lecz twrczym bytem osobowym, stwarzajcym [wiat i odkupiajcym go. Filozofia pozytywna jest filozofi historyczn, traktuje o absolutnej, nierozumnej, nieskoDczonej zasadzie [wiata oraz o jej rozwoju w [wiecie rozumnym jako swoim przedmiocie. Rozwj [wiata jest to|samy z rozwojem bosko[ci. To, co poszczeglne mity i objawienia ujmowaBy sukcesywnie w historii powszechnej jako poszczeglne momenty istoty Boskiej, filozofia religii ogarnia w absolutnej dialektycznej syntezie wszystkich tych momentw. W absolutnym pojciu chrze[cijaDskiego Boga-Trjcy zawiera si przezwyci|enie woli nierozumnej (wiecznej natury) przez rozumn wol objawion. Mo|liwo[ przezwyci|enia stanowi Bg Ojciec, moc przezwyci|enia  Bg Syn, speBnienie przezwyci|enia  Bg Duch. Przez analogi do Trjcy Osb Boskich wyr|niaB Schelling w historii chrze[cijaDstwa 3 okresy: epok Piotra (katolicyzm  religi prawa i autorytetu), epok PawBa (protestantyzm  religi wolno[ci), przyszB epok Jana (religi miBo[ci jako wy|sz syntez prawa i wolno[ci). PODSTAWOWE KIERUNKI FILOZOFII HEGLA. Hegel przebyB ewolucj od filozofii to|samo[ci do nowej formuBy racjonalizmu innej ni| przedkantowski racjonalizm dogmatyczny. Filozofia to|samo[ci nie potrafiBa wyja[ni, jak z absolutu (indyferencji ducha i natury, my[li i bytu) mo|na wyprowadzi w procesie rozwoju wszystkie jego formy wraz z tre[ciami rzeczywisto[ci zjawiskowej (empirycznej). Warunkiem rozstrzygnicia tej trudno[ci byBo, wg Hegla, ujcie absolutu jako rozwijajcego si ducha  substancji, ktra staje si podmiotem. Hegel przypomniaB, |e Kant podjB zasadniczy temat n. f. k., w jaki sposb formy [wiadomo[ci w ogle warunkuj [wiat zjawisk odr|niany od niepoznawalnego [wiata rzeczy samych w sobie. W Kritik der praktischen Vernunft Kant przekroczyB granice rozumu teoretycznego, wskazujc na  odsBaniajcy si dla rozumu praktycznego  nadzmysBowy [wiat moralny, ktrego uczestnikami s podmioty-noumeny. W systemie to|samo[ci my[lenia i bytu rozum teoretyczny ujmowany jest zarazem jako obiektywne prawo [wiata. Wg Hegla, poznanie nie ogranicza si do [wiata zjawisk, lecz obejmuje formy oraz tre[ci ducha absolutnego. Kantowskie pojcie graniczne intelektu intuitywnego przeksztaBca si w metafizyczne rozwa|anie [wiata jako historii koniecznego rozwoju absolutu. W miejsce filozofii rozsdku (Verstand), Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu respektujcej reguBy logiki formalnej, Hegel wprowadziB spekulatywn filozofi rozumu (Vernunft), konstruowan za pomoc metody dialektycznej. Wg Hegla, poznanie absolutu dokonuje si w pracy pojcia, nie przez ogld intelektualny. Pod wpBywem FichteaDskiej Wissenschaftslehre Hegel uznawaB negatywno[ za metafizyczn zasad rozwoju, odnoszon do caBo[ci wszystkiego, co istnieje. Heglowska metoda dialektyczna nawizywaBa tak|e do odnowionej w romantycznej filozofii przyrody mistycznej idei coincidentia oppositorum. Ka|de pojcie z konieczno[ci metafizyczn przeksztaBca si w swe przeciwieDstwo, umo|liwiajc w fazie nastpnej wy|szy etap rozwoju, czyli dialektyczn syntez przeciwieDstw, ktra ponownie prowokuje sw antytez; rozwj ten prowadzi do osignicia syntezy ostatecznej. Nie jest to tylko proces my[lenia filozoficznego, lecz tak|e realny rozwj caBej rzeczywisto[ci. Hegel uto|samiaB logik i metafizyk. Konieczne formy, ktre duch wytwarza w swej wewntrznej dialektyce, s kategoriami rzeczywisto[ci, maj sens obiektywny, nie za[ subiektywny. Wg Hegla, absolut zawiera w swych kategoriach idealn mo|liwo[ wszystkich rzeczy, caBy za[ proces rozwoju [wiata polega na tym, |e mo|liwo[ ta znajduje urzeczywistnienie w postaciach przyrody i ducha; dopiero wtedy idea staje si doskonaB rzeczywisto[ci. Wg triadycznego podziaBu systemu Hegla, logika traktuje o idei jako bycie w sobie samym przed powstaniem przyrody i ducha skoDczonego; filozofia przyrody  o idei w jej innobycie, czyli w przyrodzie, filozofia ducha skoDczonego  o idei jako bycie w sobie i dla siebie, czyli o duchu. Ka|da z tych cz[ci dzieli si wewntrznie wg triady narzuconej przez schemat dialektyczny. Hegel sdziB, |e na drodze my[lenia spekulatywnego mo|na skonstruowa pojcie caBo[ci, zawierajce wszystkie sprzeczne okre[lenia, rozwijane jednostronnie w poszczeglnych etapach procesu rozwojowego; wszelka r|norodno[ tre[ci empirycznej zostaje podporzdkowana schematowi dialektycznemu. W przeciwieDstwie do Kanta i Fichtego, ktrzy uwa|ali absolutny ideaB wiedzy ludzkiej za postulat niemo|liwy do zrealizowania, Hegel przyjmowaB tez o samopoznaniu absolutu w skoDczonych umysBach ludzkich. Teoria Hegla tworzy zwieDczenie n. f. k. jako dialektyczna synteza (Aufhebung) r|nych wtkw jednostronnie akcentowanych w dotychczasowej Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu historii my[li. Opowiadajc si za naukow form poznania, wyra|onego w pojciach, Hegel szkicowaB gigantyczny proces rozwoju od [wiadomo[ci potocznej do filozoficznej (Phnomenologie des Geistes, Bam 1807; Fenomenologia ducha, I II, Wwa 1963 1965, 2002). Przez odkrywanie sprzeczno[ci oraz prb ich przezwyci|enia (zmediatyzowania) realizowany jest w sposb konieczny cel rozwoju, czyli samowiedza. Uznajc analogi midzy rozwojem jednostki i gatunku ludzkiego, Hegel zderzaB ze sob pBaszczyzn teoriopoznawcz i psychologiczn, historyczno-filozoficzn i historyczno-kulturow. UkazywaB, |e ka|dy nastpny stopieD [wiadomo[ci zawiera peBn [wiadomo[ tre[ci stopnia poprzedniego. Wg Hegla, proces rozwoju koDczy si w filozofii, w niej bowiem zostaje osignita doskonaBa to|samo[ [wiadomo[ci ze sw tre[ci. CaBa odyseja rozumu przebiega przez 3 stopnie: [wiadomo[ przedmiotu, samo[wiadomo[ i rozum. Proces ten rozpoczyna si od pewno[ci zmysBowej, prowadzi przez postrze|enia do rozsdkowego ujcia rzeczy. W drugim etapie wyksztaBca si samo[wiadomo[, ktra odnosi si do [wiata zewntrznego  najpierw jako moc destrukcyjna, pzniej jako moc ksztaBtujca i twrcza; z obcego sobie [wiata powraca do swej wolno[ci w formie stoickiej, pzniej popada w zwtpienie i poddaje si autorytetowi historycznemu. Nastpuje przej[cie do trzeciego etapu  rozumu (Vernunft), czyli [wiadomo[ci wsplnoty. Hegel ukazywaB, jak rozum obserwujcy szuka praw [wiata obiektywnego, lecz rozpoznaje tylko swoje wBasne formy; jak przemienia si w podmiot praktyczny, osigajc zrozumienie panowania rozumu jako mocy obiektywnej w fenomenie etyczno[ci. Jego czyst form jest |ycie w staro|ytnej Grecji  podporzdkowanie si jednostki wsplnocie paDstwa. W dalszej fazie rozwoju pojawia si konflikt jednostki i gatunku; oglno[ jako samo[wiadomo[ uniwersalnego prawa zostaje zakwestionowana przez jednostk; rozpoczyna si walka kultury i wiary, charakterystyczna dla O[wiecenia; dialektyka banalnej u|yteczno[ci i moralnej genialno[ci doprowadza do [wiatopogldu moralnego oraz do religii. Fenomenologia ukazuje religi jako trzeci form rozumu rozwijajc si jako religia natury, religia sztuki i religia objawiona (jawna); w niej nastpiBo rozpoznanie (na etapie wyobra|enia) jedno[ci wszelkich rzeczy skoDczonych z duchem nieskoDczonym. To, co religia ujmowaBa w wyobra|eniu (Vorstellung), Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu filozofia powinna uj w postaci pojcia. W analogii do dialektycznych stopni rozwoju zostaBy scharakteryzowane postaci [wiata antycznego, [redniowiecznego i kultury nowo|ytnej. Zamierzeniem Hegla byBo pokazanie procesu stajcego si samopoznania ducha absolutnego, ktry we wszystkich koniecznych formach do[wiadczaB r|nych stron wBasnej istoty oraz rozwijaB bogactwo wBasnych mo|liwo[ci. Ludzka samo[wiadomo[ jest duchem [wiata, ktry przychodzi do siebie samego; rozwj ducha ludzkiego jest samopoznaniem ducha [wiata. Hegel wycignB ostateczn konsekwencj z FichteaDskiej destrukcji rzeczy samych w sobie, przeksztaBcajc konstrukcj ludzkiego rozumu, ktra dla Kanta byBa pierwotnym przedmiotem poznania filozoficznego, w konstrukcj rozumu [wiata. Logika Hegla (Wissenschaft der Logik, I II (I/1 2), N 1812 1816; Nauka logiki, I II, Wwa 1967 1968) pokazywaBa proces rozwoju kategorii od bytu przez istot do pojcia, stanowicego syntez bytu i istoty. Kategorie nie s  jak u Kanta  formami aktywno[ci intelektu, lecz obiektywnymi postaciami |ycia [wiata. Wprawdzie logika, wg Hegla, nazywana jest  krlestwem cieni rzeczywisto[ci , jednak w ruchu my[lenia abstrakcyjnego pojawiaj si schematy wszelkiego |ycia realnego w przyrodzie i w historii powszechnej. Logika dialektyczna Hegla (rozwijajca wraz z formami bogactwo tre[ci poznania) r|niBa si od logiki transcendentalnej Kanta, ktra przedmiotem namysBu czyniBa aprioryczne formy my[lenia, uzyskujce swj sens tylko w odniesieniu do tre[ci niezale|nych od podmiotu. Hegel nawizywaB do FichteaDskiej teorii wiedzy, ktra rekonstruowaBa dialektyczny rozwj poszczeglnych kategorii, wywodzonych z jednej naczelnej zasady, a| do uzyskania zupeBnego systemu filozoficznego. Punktem wyj[cia Heglowskiej logiki jest abstrakcyjne (nieokre[lone w aspekcie tre[ciowym) pojcie bytu, ktre przechodzi w pojcie niebytu, prowadzc do syntezy obu przeciwstawnych poj w pojciu stawania si. Rekonstruujc konieczny ruch kategorii jako[ci, ilo[ci i miary, Hegel uzyskiwaB pojcie istoty (Wesen). Istota rozwa|ana jest jako byt w sobie (wg logicznych praw to|samo[ci, r|nicy i racji dostatecznej); jako zjawisko, charakteryzujce si przeciwieDstwem tre[ci i formy, caBo[ci i cz[ci, tego, co wewntrzne i zewntrzne, rzeczy i akcydensw, racji i nastpstwa; wreszcie jako rzeczywisto[  synteza przeciwstawnych momentw tej samej istoty. Hegel wyodrbniaB w rzeczywisto[ci 3 momenty: mo|liwo[, rzeczywisto[ w Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu w|szym sensie i konieczno[ oraz odpowiednio 3 gBwne relacje: substancjalno[, przyczynowo[ i wzajemne oddziaBywanie. Syntez bytu i istoty jest, wg Hegla, pojcie, ktre rozwija si jako pojcie subiektywne w trzech formach: pojcia w w|szym sensie tego sBowa, sdu i wniosku, jako pojcie obiektywne (mechanizm, chemizm i teleologia organiczna), wreszcie jako idea (|ycie, poznanie i absolutna idea). Heglowska filozofia przyrody, traktujca o idei w jej innobycie, nawizuje do tez Schellinga (Enzyklopdie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse, Hei 1817, B 18494; Encyklopedia nauk filozoficznych, Wwa 1990). Wprawdzie oglne formy oraz prawa daj si wywie[ z rozwoju idei, s w niej zawarte jako mo|liwo[ci, jednak tre[ci szczegBowe przyrody nie wynikaj z dedukcji, stanowi czynnik irracjonalny (krlestwo przypadkowo[ci). Funkcje wymykajcego si rozumowi czynnika mo|na porwna z Kantowskim wtkiem pobudzania przez rzeczy same w sobie, lub z FichteaDsk ide  pozbawionego racji  samoograniczania jazni. Kre[lc stopnie procesu teleologicznego przyrody w ich dialektycznym zwizku (mechanika, fizyka i organika), Hegel nawizywaB do Schellinga, akcentowaB, |e pojcie gatunku nie uzyskuje w |adnej jednostce swej peBnej i czystej reprezentacji. Ka|da jednostka zawiera moment przypadkowo[ci oraz nieadekwatno[ci wobec idei, to stanowi racj jej przemijania. Pojcia gatunku nie s, wg Hegla, czystymi formami istniejcego dla siebie [wiata, jak w my[li Platona, s  podobnie jak u Arystotelesa  idealnymi siBami, ktre determinuj istnienie empiryczne ku okre[lonemu celowi. Idea entelechii zostaje uzgodniona z FichteaDsk koncepcj, wg ktrej ideaB (powinno[) niemo|liwy do zrealizowania zawiera w sobie zasad wszelkiej realno[ci. Idea z obszaru swego innobytu (przyrody) powraca do siebie samej w obszarze ducha. Heglowska filozofia ducha dzieli si  wg schematu triady  na filozofi ducha subiektywnego (indywidualnego), obiektywnego (oglnego) i absolutnego (boskiego). Duch subiektywny stanowi temat badaD psychologii w szerokim sensie sBowa. W jej zakres wchodzi: antropologia, ktra rozwa|a rozwj ducha od rozumienia siebie jako entelechii ciaBa organicznego a| do uzyskania [wiadomo[ci; fenomenologia, ktra [ledzi proces przechodzenia [wiadomo[ci zmysBowej w samo[wiadomo[ i rozum, psychologia w w|szym znaczeniu  rozwj rozumu w aspekcie teoretycznym (jako inteligencji), praktycznym (jako woli) oraz jako jedno[ rozumu teoretycznego i Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu praktycznego  czyli moment przej[cia do ducha obiektywnego (ponadindywidualnego). Duch obiektywny obejmuje wszystkie instytucje spoBeczne: prawo, moralno[ i etyczno[. Chodzi tu o pojmowanie zewntrznych form rozwoju, w ktrych realizuje si wolno[ ducha w rzeczywistym |yciu ludzi. Najni|sz form jest abstrakcyjne (formalne) prawo: wBasno[ci, umowy i prawo karne. Zewntrznym formom ducha obiektywnego (legalno[ci w rozumieniu Kanta) przeciwstawiona zostaje moralno[ (Moralitt), ktra dotyczy form wewntrznych, traktuje o procesach ducha subiektywnego, podporzdkowujcego sw wol duchowi obiektywnemu. Przezwyci|ajc subiektywizm filozofii etycznej Kanta i wczesnego Fichtego, Hegel akcentowaB, |e zasada etyki musi by szukana ponad jednostk. Z podmiotu indywidualnego nie mo|na wywie[ [wiadomo[ci moralnej i prawodawstwa moralnego; ich korzenie s w relacji, w ktrej jednostka podporzdkowuje si rozumowi oglnemu. Istota ducha obiektywnego speBnia si w syntezie legalno[ci i moralno[ci, zw. przez Hegla etyczno[ci; ogarnia te instytucje |ycia ludzkiego, ktre realizuj rozum gatunkowy w zewntrznym |yciu wsplnotowym, opartym jednak na przekonaniu moralnym. Podstawow form etyczno[ci jest rodzina, drugim stopniem etyczno[ci  spoBeczeDstwo obywatelskie, trzecim (syntetycznym)  paDstwo, umo|liwiajce jednostkom ludzkim realizacj uniwersalnej aktywno[ci kulturowej, czyli ducha oglnego. Prawdziwe urzeczywistnienie idei paDstwa nie dokonuje si jednak, wg Hegla, w pojedynczym paDstwie, lecz w rozwoju historycznym caBej ludzko[ci. W historii powszechnej duch [wiata rozwijaB si w r|nych formach pojedynczych duchw narodu. W ka|dym etapie dziejw przewodziB inny nard, realizujcy w swym |yciu t tre[, ktr uchwyciB duch [wiata w sobie samym na danym stopniu rozwoju (Wschd, Grecja, Rzym, [wiat germaDski). Hegel byB przeciwnikiem historiograficznego i pragmatycznego ujcia historii, realizowaB filozoficzn koncepcj historii, koncentrujc si na rozumieniu koniecznych form rozwoju ducha oglnego. Duch oglny, ktrego poszczeglne okre[lenia tre[ciowe urzeczywistniBy si w rozwoju historycznym, ujty w swej totalno[ci i jedno[ci staje si duchem absolutnym. Sztuka uchwytuje absolut w ogldzie, religia  w wyobra|eniu, filozofia  w pojciu. W historii sztuki Hegel (pod wpBywem Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu Schillera) wyr|niaB 3 formy podstawowe: sztuk symboliczn, ktra przeczuwa ide w zjawisku; sztuk klasyczn, przedstawiajc naiwn jedno[ idei i zjawiska; sztuk romantyczn, ktra na nowo jednoczy u[wiadomione przeciwieDstwo idei i zjawiska. Rwnie| struktura triadyczna charakteryzuje, wg Hegla, rozwj religii: orientalna religia przyrody, religia duchowej indywidualno[ci (|ydowska, gr., rzymska), religia absolutna (chrze[cijaDska). Bg zjawia si w postaci Trjcy jako duch absolutny. Nawizujc do my[li G. E. Lessinga, Hegel stwierdzaB, |e Bg jako Ojciec jest wieczn ide, ktra rozwija si w [wiecie, jako Syn jest ide u[wiadomion w wyobra|eniu jedno[ci Syna z Ojcem, jako Duch jest ide realizujc si jako oglny duch gminy we wsplnocie zewntrznej i wewntrznej. Najwy|sz form ducha absolutnego jest  w ocenie Hegla  filozofia, ktrej zadaniem jest rozumienie idealnej konieczno[ci rozwoju systemw filozoficznych. Konieczno[ ta polega na tym, |e jednostkowe momenty, ktre dopiero w syntezie konkretnej wytwarzaj pojcie ducha absolutnego, w rozwoju my[lenia pojciowego uzyskiwaBy swe obowizywanie w porzdku sukcesywnym. Systemy filozofii musz z jednej strony odpowiada kategoriom logiki, zawierajcym abstrakcyjne upowszechnienie tre[ci ducha boskiego, z drugiej  musz zawiera w sobie [wiadomo[ istotnej tre[ci tych okresw historii kultury, z ktrych same powstaBy. Wynika stad, |e ka|dy system jest zarazem prawdziwy (wydobywa pewien aspekt absolutu) i nieprawdziwy (poniewa| jednostronnie akcentuje dany aspekt, nie uwzgldniajc innych aspektw). Hegel szkicowaB stopniowy rozwj filozofii od tego, co najbardziej abstrakcyjne (czysty byt eleatw, stawanie Heraklita, byt dla siebie atomistw), przez istot Platona i pojcie Arystotelesa do [wiadomo[ci kartezjan, samo[wiadomo[ci Kanta i Fichtego, wreszcie do idei to|samej z substancj w filozofii Schellinga i we wBasnej filozofii. Wg Hegla, jego system filozoficzny stanowi dialektyczn konkretn syntez wszystkich tre[ci (momentw), jednostronnie akcentowanych w historii filozofii. K. Fischer, Geschichte der neueren Philosophie, I X, St-Hei 1854 1877, Hei 19466 (zwB. rozdz. IV VIII); W. Windelband, Die Geschichte der neueren Philosophie, I II, Fr 1878 1880, L 19228 (zwB. rozdz. II); K. Vorlnder, Geschichte der Philosophie, II: Philosophie der Neuzeit, L 1903, 19559; E. Cassirer, Das Erkenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaft der Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu neueren Zeit, III: Die nachkantischen Systeme, B 1920; R. Kroner, Von Kant bis Hegel, I II, T 1921 1924, 19773; N. Hartmann, Die Philosophie des deutschen Idealismus, I II, B 1923 1929, 19743; H. Heimsoeth, Metaphysik der Neuzeit, Mn 1929, 1967; B. A. G. Fuller, A History of Philosophy, NY 1938 (Historia filozofii, I II, Wwa 1963 1967); Copleston HPh I VIII; J. Hirschberger, Geschichte der Philosophie, I II, Fr 1949 1952, 199114 (zwB. rozdz. II: Neuzeit und Gegenwart); J. Fischl, Geschichte der Philosophie, III: Aufklrung und deutscher Idealismus, W 1950; H. Meyer, Geschichte der abendlndischen Weltanschauung, IV V, W 1950; W. Schulz, Die Vollendung des deutschen Idealismus in der Sptphilosophie Schellings, St 1955, Pfullingen 19752; T. KroDski, Rozwa|ania wokB Hegla, Wwa 1960; J. Borgosz, Klasyczna filozofia niemiecka, Wwa 1966; M. Buhr, Zur Geschichte der klassischen brgerlichen Philosophie. Bacon, Kant, Fichte, Schelling, Hegel, L 1972; M. J. Siemek, Idea transcendentalizmu u Fichtego i Kanta, Wwa 1977; M. {elazny, Metafizyka czasu i wieczno[ci jako filozofia czBowieka w idealizmie niemieckim. (Od Kanta do Nietzschego), To 1986; Z. Kuderowicz, Filozofia nowo|ytnej Europy, Wwa 1989; L. Siep, Praktische Philosophie im Deutschen Idealismus, F 1992; M. {elazny, Heglowska filozofia ducha, Wwa 2000; R. Khn, Anfang und Vergessen. Phnomenologische Lektre des deutschen Idealismus. Fichte, Schelling, Hegel, St 2004; J. S. Hendrix, Aesthetics and the Philosophy of Spirit. From Plotinus to Schelling and Hegel, NY 2005; B. Minnigerode, Das Ding an sich in der Kant schen, Fichte schen und Hegel schen Philosophie, Es 2005; J. Yorikawa, Die System der Philosophie und das Nichts. Studien zu Hegel, Schelling und Heidegger, Fr 2005. Honorata Jakuszko Niemiecka Filozofia Klasyczna PEF - Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Filozofia klasyczna potrzeba uprawiania
Artur Andrzejuk WSPÓŁCZESNA WARTOŚĆ FILOZOFII KLASYCZNEJ
Klasyczna filozofia niemiecka
Klasyczna filozofia niemiecka 1
Klasyczna filozofia niemiecka 2
Klasyczna filozofia niemiecka zagadnienia do egzaminu pisemnego
Koncepcja duszy i poznania w filozofii żydowskiej i klasycznej
filozofia niemiecka notatki
Filozofia religii cwiczenia dokladne notatki z zajec (2012 2013) [od Agi]
Język niemiecki dwujęzyczna arkusz II
Biedrzyński D , Pojęcie harmonii w filozofii Empedoklesa
Nahua filozofia
2015 matura JĘZYK NIEMIECKI poziom rozszerzony TEST

więcej podobnych podstron