plik


ÿþGastroenterologia Kliniczna 2010, tom 2, nr 4, 121 126 Copyright © 2010 Via Medica ISSN 2081 1020 www.gastroenterologia.viamedica.pl Krzysztof Bujko ZakBad Radioterapii, Centrum Onkologii  Instytut im. Marii SkBodowskiej-Curie, Warszawa Podstawy radioterapii Basics of radiation therapy tkanki oraz wczesne i pózne powikBania popromien- STRESZCZENIE ne. Podano tak|e zasady kojarzenia radioterapii z chemioterapi, hormonoterapi i leczeniem chirur- W artykule omówiono podstawowe zagadnienia gicznym. zwizane z radioterapi nowotworów: rodzaje radio- Gastroenterologia Kliniczna 2010, tom 2, nr 4, 121 126 terapii, zasady jej planowania i podawania, mecha- nizm dziaBania promieniowania jonizujcego na SBowa kluczowe: radioterapia, radiobiologia tion and tissues, and early and late post-radiation ABSTRACT complications. The basic principles of combining radiation therapy with chemotherapy, hormonothe- The paper describes the basics of radiation therapy rapy, and surgical treatment are also discussed. in oncology: the types of radiotherapy, the princi- Gastroenterologia Kliniczna 2010, tom 2, nr 4, 121 126 ples of radiotherapy planning and administration, the mechanisms of interaction between ionizing radia- Key words: radiation therapy, radiobiology niania jest oparte najcz[ciej na badaniu to- WSTP mografii komputerowej. W warstwach po- Radioterapia jest dziedzin wykorzystu- przecznych tego badania, w systemie kom- jc lecznicze wBa[ciwo[ci promieniowania puterowym do planowania leczenia, lekarz jonizujcego. Najczstsz form jej zastoso- radioterapeuta zaznacza granice guza, wania jest napromieniowanie wizkami ze- otrzymujc obszar litego guza (GTV, gross wntrznymi wytworzonymi przez przyspie- tumor volume). Nastpnie dodatkowo wokóB szacze liniowe. Postp technologiczny spo- guza zaznacza granice tkanek mogce za- wodowaB, |e obecnie napromienianie jest wiera mikroskopowe ogniska raka, otrzy- bardziej skuteczne ni| dawniej wskutek mujc kliniczny obszar tarczowy (CTV, cli- wprowadzenia technik radioterapii konfor- nical target volume). Radioterapia skBada si malnej. Termin ten oznacza, |e obszar na- zazwyczaj z dwóch etapów. Mniejsz dawk promieniany wysok, jednorodn dawk jest napromieniania i z wiksz skuteczno[ci dopasowany do ksztaBtu guza w trzech wy- mo|na uzyska zniszczenie mikroskopowych miarach. Objto[ napromienianych zdro- ognisk nowotworu w porównaniu z guzem li- wych tkanek zostaBa wic ograniczona do tym widocznym w badaniach obrazowych. niewielkiego marginesu wokóB nowotworu. Dlatego w pierwszym etapie napromienia- Adres do korespondencji: Prof. dr hab. n. med. Krzysztof Bujko W konsekwencji, dawka w guzie mogBa zo- ny jest CTV, zazwyczaj do dawki okoBo 50 Gy ZakBad Radioterapii, Centrum Onkologii sta podwy|szona. ZapewniBo to popraw podawanej w dziennych frakcjach po 2 Gy.  Instytut im. M. SkBodowskiej-Curie wyników przy podobnym ryzyku póznych W drugim etapie leczenia jest napromienia- ul. Roentgena 5, 02 781 Warszawa i wczesnych powikBaD. Planowanie napromie- ny tylko GTV do Bcznej dawki zazwyczaj e-mail: bujko@coi.waw.pl 121 wahajcej si pomidzy 60 Gy a 70 Gy. Do GTV i CTV jest dodawany margines (zazwy- czaj 0,5 1 cm) w celu uzyskania planowane- go obszaru tarczowego (PTV, planning tar- get volume); PTV zapewnia podanie w GTV i CTV wysokiej jednorodnej dawki pomimo codziennych, nieuniknionych niedokBadno- [ci w precyzji uBo|enia chorego na aparacie terapeutycznym i ruchomo[ci narzdów. Za- znaczane s tak|e granice narzdów krytycz- nych, czyli tych organów, w których przekro- czenie dawek tolerancji powoduje ci|kie, pózne powikBania (ryc. 1). Zadaniem fizyka jest zaplanowanie takiej liczby, ksztaBtu i ró|nych parametrów wizek napromienia- nia, aby poda wysok, jednorodn dawk w guzie. Jednocze[nie dawka otrzymywana przez narzdy krytyczne nie powinna prze- kracza ich tolerancji (ryc. 2). RozkBad daw- ki jest obliczony w caBej objto[ci guza Rycina 1. Zale|no[ midzy wzrostem dawki napromieniowania a ryzykiem wystpienia ci|kich, i w narzdach nara|onych na pózne powikBania. póznych powikBaD Inn form radioterapii jest brachytera- Na rycinie pokazano, |e wraz ze wzrostem dawki zwiksza si prawdopodobieDstwo zniszczenia pia polegajca na leczeniu za pomoc izoto- nowotworu. Niestety, równolegle wzrasta prawdopodobieDstwo wystpienia ci|kich, póznych powikBaD. Radioterapeuci, dobierajc dawk napromieniania, uwzgldniaj kompromis pomidzy pów promieniotwórczych umieszczonych ryzykiem niewyleczenia a ryzykiem wystpienia ci|kich powikBaD. Najcz[ciej wybiera si dawk w jamach ciaBa lub wkBuwanych bezpo[rednio na granicy tolerancji  poziom B, która powoduje wyleczenie u znaczcego odsetka chorych, ale w tkank nowotworow. PrzykBadem jest lecze- jednocze[nie powoduje niewielkie nara|enie na ci|kie powikBania. D|enie do caBkowitego unikni- nie chorych na wczesnego raka stercza i raka cia powikBaD sprawiaBaby, |e skuteczno[ leczenia byBaby niewielka (poziom dawki A). Z kolei, d|enie do wyleczeD u wszystkich chorych (poziom dawki C) doprowadziBoby do wysokiego, nie szyjki macicy. Brachyterapia ma tak|e zasto- do zaakceptowania, odsetka ci|kich powikBaD. Wybór dawki jest wic dyktowany tolerancj sowanie w leczeniu paliatywnym, na przykBad tkanek zdrowych, a w metod jest wpisane niewielkie ryzyko ci|kich powikBaD. u chorych na raka przeByku i pBuca. Zasady planowania brachyterapii s podobne do opi- sanych powy|ej zasad planowania radiotera- pii wizkami zewntrznymi. Izotopy mog by tak|e podawane do|yl- nie. PrzykBadem jest leczenie chorych na raka tarczycy izotopem jodu lub stosowanie izoto- pu strontu w leczeniu chorych z przerzutami do ko[ci. Skuteczno[ przeciwnowotworowa na- promieniania zale|y od typu histologicznego guza. Do nowotworów promienioczuBych nale|: chBoniaki, nasieniaki, raki drobnoko- mórkowe pBuca; do [redniopromienioczuBych  raki pBaskonabBonkowe, na przykBad rak przeByku; do promienioopornych  glejaki, czerniaki, gruczolakoraki przewodu pokar- mowego. Rycina 2. UkBad trzech wizek napromieniania (jedna tylna i dwie boczne) przed operacj Szacuje si, |e okoBo 50% wszystkich cho- u chorego na raka odbytnicy rych na nowotwory zBo[liwe jest leczonych Na rycinie przedstawiono ukBad trzech wizek napromieniania (jedna tylna i dwie boczne) przed napromienianiem bezpo[rednio po zdiagno- operacj u chorego na raka odbytnicy. UBo|enie chorego na brzuchu, guz odbytnicy wraz zowaniu choroby lub pózniej w trakcie jej prze- z okolicznymi wzBami chBonnymi, które mog zawiera ogniska raka, znajduje si na przeciciu tych trzech wizek i otrzymuje wysok dawk o du|ej jednorodno[ci. Ten ukBad wizek napro- biegu. OkoBo 60% chorych jest napromienia- mieniania chroni przed otrzymaniem wysokiej dawki przez pcherz moczowy, jelito cienkie nych z intencj wyleczenia; pozostaBe 40% i ko[ci udowe. S to narzdy nara|one na pózne powikBania popromienne. Dodatkowo, jelito chorych leczy si w celu uzyskania efektu pa- cienkie jest chronione poprzez wypeBniony pcherz moczowy, który odpycha je poza pole napromieniania. liatywnego. 122 Gastroenterologia Kliniczna 2010, tom 2, nr 4 DZIAAANIE PROMIENIOWANIA JONIZUJCEGO NA TKANKI W radioterapii najcz[ciej u|ywa si pro- mieniowania X, które jest rodzajem promie- niowania elektromagnetycznego. Wysoka cz- stotliwo[ fal powoduje jonizacj w tkankach. Jonizacja powstaje w wyniku wybicia elektro- nu z orbity atomu przez fal elektromagne- tyczn. Wolne elektrony powoduj wytworze- nie wolnych rodników, czyli czstek z niespa- rowanym elektronem na ostatniej orbicie. Na przykBad, w wyniku radiolizy wody powstaje Rycina 3. Zale|no[ efektu biologicznego od wysoko[ci dawki frakcyjnej rodnik wodorotlenowy, czyli jon OH pozba- Efekt biologiczny dawki 4 Gy podanej w dwóch frakcjach jest mniejszy ni| efekt biologiczny wiony elektronu. Wolne rodniki s czstkami dawki 4 Gy podanej jednorazowo. Je|eli pomidzy podaniem dawek frakcyjnych jest zachowa- o du|ej reaktywno[ci chemicznej. na przerwa co najmniej 6 godzin, wówczas enzymy naprawiaj cz[ uszkodzeD DNA (t.z. Struktur szczególnie podatn na uszko- uszkodzeD subletalnych), zmniejszajc skuteczno[ napromieniania. Naprawa uszkodzeD sub- letalnych pomidzy dawkami frakcyjnymi powoduje, |e efekt biologiczny zale|y od wysoko[ci dzenia w wyniku jonizacji jest DNA jdra ko- dawki frakcyjnej. mórkowego. Celem radioterapii jest uszkodze- nie DNA komórek nowotworu  w wyniku efektu bezpo[redniego i po[redniego. Uszko- dzenie DNA na skutek efektu bezpo[rednie- tkanki znajdujce si w bezpo[rednim ssiedz- go powstaje, gdy wolny elektron, trafiajc twie nowotworu. Powoduje to powikBania popro- w ni DNA, uszkodzi j. Efekt po[redni zacho- mienne, które dziel si na wczesne i pózne. dzi w wyniku uszkodzenia struktury DNA PowikBania wczesne dotycz tkanek, któ- przez wolne rodniki. Wikszo[ uszkodzeD rych komórki stale si mno|, szpiku kostne- powstaje w wyniku efektu po[redniego. W ci- go oraz wszystkich nabBonków: na przykBad gu 6 8 godzin po napromienianiu, enzymy skóry, przewodu pokarmowego, dróg moczo- mog naprawi cz[ uszkodzeD DNA (ryc. 3). wych. Czas klinicznego ujawnienia si tych Niektóre uszkodzenia s nienaprawialne, na uszkodzeD zale|y od czasu |ycia zró|nicowa- przykBad gdy dochodzi do przerwania dwóch nych komórek dojrzaBych. Po rozpoczciu na- nici DNA na tym samym poziomie i przerwa- promieniania powstawanie nowych komórek nia chromosomu. W konsekwencji komórka zostaje zahamowane. Natomiast wytworzone traci zdolno[ do nieograniczonych podziaBów. uprzednio komórki dojrzaBe, peBni swoj Zahamowanie podziaBów klonogennych ko- funkcj przez pewien czas, dopóki nie zgin. mórek guza jest ostatecznym celem radiote- Na przykBad czas |ycia neutrocytów we krwi rapii. Napromieniowanie zwykle nie powoduje wynosi okoBo 2 tygodnie. A zatem po tym cza- natychmiastowego zniszczenia komórki. sie od rozpoczcia napromieniania ujawni si Uszkodzona komórka mo|e wyglda morfo- wczesne powikBania w postaci neutrocytope- logicznie na niezmienion. Mo|e ona tak|e nii. Z kolei powierzchowne komórki nabBon- kontynuowa swoje funkcje, a nawet wykona ka skóry |yj okoBo 3 tygodni i po tym czasie jeszcze kilka podziaBów. Dopiero po pewnym od rozpoczcia napromieniania ujawnia si czasie, w momencie usiBowania dokonania skórny, ostry odczyn popromienny, pocztko- kolejnego podziaBu komórkowego, nastpuje wo w postaci zaczerwienienia, a nastpnie pByt- liza wszystkich komórek potomnych. Proces kich owrzodzeD. PrzetrwaBe po napromienia- ten jest nazywany [mierci mitotyczn komór- niu pojedyncze komórki pnia, na przykBad ki. Napromieniana komórka mo|e tak|e zgi- warstwy podstawnej skóry, szybko mno|c si, n w przebiegu apoptozy, czyli zaprogramo- doprowadzaj do odnowy tkanki w czasie wanej [mierci komórki. 1, 2 tygodni po leczeniu. PowikBania wczesne, aczkolwiek sprawiajce chorym du|e dolegli- wo[ci, goj si wic szybko i pozostaj zazwy- WCZESNE I PÓyNE POWIKAANIA czaj bez dalszych konsekwencji. POPROMIENNE PowikBania pózne ujawniaj si klinicznie Nie jest mo|liwe napromieniowanie wy- po paru miesicach, a nawet latach od napro- Bcznie obszaru guza nowotworowego. Zawsze mieniania. Dotycz one wolno proliferujcych obszar wysokiej dawki obejmuje tak|e zdrowe tkanek, na przykBad: pBuc, nerek, wtroby, Krzysztof Bujko, Podstawy radioterapii 123 naczyD krwiono[nych i ukBadu nerwowego. monoterapi. Napromienianie samodzielne PowikBania te powstaj w wyniku [mierci ko- stosuje si na przykBad u chorych z wczesnym mórek mi|szu narzdów i/lub zmian w drob- rakiem gBo[ni, stercza, glejakami o niskiej zBo- nych naczyniach krwiono[nych. W konsekwen- [liwo[ci, a tak|e, gdy schorzenia towarzyszce cji dochodzi do niewydolno[ci narzdów, roz- uniemo|liwiaj kojarzenie radioterapii z che- legBych zwBóknieD, martwicy lub przewlekBych mioterapi. Skojarzenie napromieniania z che- owrzodzeD. Ryzyko powstania tych powikBaD mioterapi zwiksza skuteczno[ leczenia. stanowi istotne ograniczenie mo|liwo[ci poda- Wynika to midzy innymi ze wspóBdziaBania nia wysokiej dawki napromieniania. PowikBa- przestrzennego obu metod; napromienianie nia te mog stanowi zagro|enie |ycia, spowo- jest nacelowane na zniszczenie ogniska pier- dowa kalectwo lub konieczno[ operacji. wotnego i przerzutów do regionalnych wzBów Ryzyko powikBaD powoduje, |e radioterapeu- chBonnych, natomiast chemioterapia ma na ta, planujc napromienianie, najcz[ciej nie celu zniszczenie subklinicznych przerzutów mo|e poda dawki dostatecznie wysokiej, za- odlegBych. Chemioterapia zwiksza tak|e sku- pewniajcej zniszczenie guza u wszystkich cho- teczno[ miejscow radioterapii. Dwa mecha- rych. Musi wybra mniejsz, na granicy toleran- nizmy mog by odpowiedzialne za ten efekt. cji narzdów krytycznych. Oznacza to niewiel- Efekt addytywny powstaje wówczas, gdy do kie ryzyko powstania groznych póznych powi- dziaBania cytotoksycznego napromieniania kBaD, które jest wpisane w metod (ryc. 1). Do zostanie dodane dziaBanie cytotoksyczne che- narzdów, których wra|liwo[ na napromie- mioterapii. Efekt synergistyczny powstaje nianie ogranicza podanie wysokiej dawki, wówczas, gdy oprócz prostego zsumowania nale| na przykBad: rdzeD krgowy, pBuca, cytotoksycznego dziaBania obu metod, docho- nerki, naczynia wieDcowe. Przekroczenie da- dzi do wzmocnienia uszkadzajcego dziaBania wek tolerancji w tych narzdach mo|e spowo- radioterapii przez chemioterapi. Wzmocnie- dowa odpowiednio tetraplegi, zgon z powo- nie to mo|e polega na zmniejszeniu mo|li- du niewydolno[ci oddechowej, niewydolno[ wo[ci naprawy popromiennych uszkodzeD nerek, zawaB serca. przez komórk nowotworow. Najcz[ciej sto- sowanymi radiouczulaczami s cisplatyna i 5-fluorouracyl. Unika si kojarzenia cytostaty- ZASADY PODAWANIA (FRAKCJONOWANIA) ków, których dziaBania niepo|dane nakBadaj DAWKI si na efekty uboczne napromieniania, na Jednostk dawki napromieniania jest grey przykBad efekt kardiotoksyczny adriamycyny (Gy) lub centygrey (cGy; 1 Gy = 100 cGy). mo|e naBo|y si na efekt kardiotoksyczny na- Dawka napromieniania 1 Gy oznacza, |e promieniania [ródpiersia. w tkance o masie 1 kg zostaBa pochBonita Najsilniejszy efekt wzmocnienia dziaBania energia 1 J. radioterapii przez chemioterapi wystpuje, Skuteczno[ biologiczna napromieniania gdy obie metody stosowane s jednocze[nie. wzrasta wraz z wysoko[ci dawki frakcyjnej. Niestety, wzrasta wówczas toksyczno[ leczenia Na przykBad skuteczno[ biologiczna dawki 25 w porównaniu z sekwencyjnym stosowaniem Gy podanej we frakcjach po 5 Gy w czasie jed- obu metod. Do nowotworów, w których skoja- nego tygodnia odpowiada w przybli|eniu daw- rzenie jednoczasowe chemio- i radioterapii jest ce 44 Gy podanej we frakcjach po 2 Gy w cza- stosowane rutynowo, nale|: rak pBuca zarów- sie 4, 5 tygodni. PodBo|e biologiczne tego zja- no drobno-, jak i niedrobnokomórkowy, za- wiska jest zwizane z napraw przez enzymy awansowane raki regionu gBowy i szyi, rak szyj- komórkowe cz[ci uszkodzeD popromiennych ki macicy, glejak o wysokiej zBo[liwo[ci, rak (ryc. 3). przeByku, rak odbytnicy i rak kanaBu odbytu. Radioterapia mo|e by równie| kojarzo- na z hormonoterapi. U chorych na raka ster- RADIOTERAPIA RADYKALNA cza o wysokim ryzyku nawrotu udowodniono Napromienianie samodzielne lub skoja- popraw dBugoletnich prze|y, je|eli leczenie rzone z chemioterapi lub hormonoterapi. hormonalne w postaci podawania analogów Napromienianie radykalne jest obecnie LHRH (luteinizing hormone-releasing hormo- stosunkowo rzadko stosowane samodzielnie; ne) byBo stosowane krótkotrwale przed radio- cz[ciej kojarzy si je z chemioterapi lub hor- terapi i/lub przez 2, 3 lata po radioterapii. 124 Gastroenterologia Kliniczna 2010, tom 2, nr 4 Tabela 1. Wskazania do napromieniania uzupeBniajcego operacj R0 (mikroskopowo i makroskopowo doszcztn) 1. Przerzuty do regionalnych wzBów chBonnych, szczególnie je[li s liczne i/lub torebka wzBów jest nacieczona 2. Bliski margines cicia chirurgicznego (1 2 mm) 3. Nacieki raka w naczyniach krwiono[nych lub chBonnych 4. Nacieki okoBonerwowe 5. Niski stopieD zró|nicowania histologicznego 6. Oszczdzajcy zabieg chirurgiczny (rak piersi i misaki tkanek mikkich) mienianie nie jest stosowane. Spodziewany KOJARZENIE NAPROMIENIANIA wówczas zysk kliniczny nie równowa|y ujem- Z LECZENIEM CHIRURGICZNYM nej strony napromieniania, jakim jest mo|li- Napromienianie mo|e by zastosowane wo[ wystpienia ci|kich, póznych powikBaD. przed lub po operacji w celu zmniejszenia ry- W tabeli 1 wymieniono czynniki, które wska- zyka nawrotu miejscowego. Napromienianie zuj na wysokie ryzyko nawrotu miejscowego podaje si zazwyczaj po operacji, gdy| wynik i które s jednocze[nie potencjalnym wskaza- badania patologicznego materiaBu poopera- niem do napromieniania uzupeBniajcego za- cyjnego umo|liwia oszacowanie ryzyka nawro- bieg. Napromienianie pooperacyjne samo- tu miejscowego i ustalenie wskazaD. dzielne lub w skojarzeniu z chemioterapi W kojarzeniu radioterapii z chirurgi znalazBo rutynowe zastosowanie u chorych wykorzystuje si wspomnian uprzednio z du|ym ryzykiem nawrotu miejscowego w na- du| skuteczno[ napromieniania w niszcze- stpujcych nowotworach: inwazyjny rak pier- niu mikroskopowych ognisk nowotworu, si (niemal zawsze po wyciciu miejscowym i po które mog pozosta w lo|y pooperacyjnej. amputacji piersi z powodu raka zaawansowa- Oprócz zmniejszenia ryzyka nawrotu miej- nego), zaawansowany miejscowo rak |oBdka, scowego, napromienianie umo|liwia niekie- raki regionu gBowy i szyi, misaki tkanek mik- dy przeprowadzenie nieokaleczajcego za- kich, glejaki, rak odbytnicy, rak szyjki i trzonu biegu chirurgicznego. PrzykBadem mo|e by macicy, rak stercza. Napromienianie przed- wczesny rak piersi, gdzie zamiast okalecza- operacyjne samodzielne lub w skojarzeniu jcej amputacji piersi chirurg usuwa tylko z chemioterapi jest rutynowo stosowane u cho- guz z niewielkim marginesem. Napromienia- rych z du|ym ryzykiem nawrotu w nastpuj- nie pooperacyjne ma za zadanie zniszczy cych przypadkach: rak przeByku, rak odbytni- komórki raka, które mogBy pozosta po ta- cy, misak tkanek mikkich. Bezwzgldnymi kim zabiegu. Innym przykBadem jest wcze- wskazaniami do napromieniania pooperacyj- sny rak odbytnicy, gdzie zamiast okalecza- nego jest dodatni margines cicia chirurgicz- jcej amputacji mo|na wykona miejscowe nego (operacja R1) lub operacja makroskopo- wycicie guza z peBn [cian jelita po wo niedoszcztna (R2), w przypadku gdy po- uprzednim napromienianiu. Niestety napro- zostawiony fragment guza jest niewielki. mienienie nie zapobiega wszystkim nawro- tom  ich odsetek zostaje zmniejszony RADIOTERAPIA PALIATYWNA o okoBo 50 80%. Napromienianie, je[li jest zastosowane przed operacj, mo|e zmniej- Celem napromieniania paliatywnego szy mas guza i w przypadku du|ych guzów, jest ustpienie lub zmniejszenie dolegliwo- pierwotnie nieresekcyjnych, umo|liwi ich [ci, czasem nawet przedBu|enie |ycia, przy wycicie. Ten sposób leczenia jest rutynowo jak najmniejszym ryzyku efektów ubocznych. stosowany u chorych na raka odbytnicy. Z tego powodu, w przypadku wystpienia Wskazania do napromieniania uzupeB- mnogich przerzutów, napromieniane s tyl- niajcego operacj R0 (makro- i mikroskopo- ko te, które powoduj dolegliwo[ci. Dawki wo doszcztn) s ustalane na podstawie osza- napromieniania paliatywnego s ni|sze ni| cowania ryzyka nawrotu miejscowego. Je|eli stosowane w leczeniu radykalnym. Podaje jest on maBy, poni|ej 10%, to zazwyczaj napro- si wysokie dawki frakcyjne w krótkim caB- Krzysztof Bujko, Podstawy radioterapii 125 kowitym czasie leczenia. Najcz[ciej stoso- rzuty do mózgu, nawroty miejscowe lub guz wane schematy frakcjonowania obejmuj: pierwotny u chorego zdyskwalifikowanego jednorazow dawk 8 Gy, 5 frakcji po 4 Gy od postpowania radykalnego. ZespóB |yBy i 10 frakcji po 3 Gy. Mo|liwe jest 2-krotne gBównej górnej jest wskazaniem do natych- podanie napromieniania paliatywnego na t miastowego zastosowania napromieniania sam okolic. Najczstszym wskazaniem do paliatywnego ze wzgldu na bezpo[rednie napromieniania paliatywnego s bóle, obja- zagro|enie |ycia przez szybko narastajce wy ucisku guza na narzdy ssiednie i krwa- objawy. Innym naglcym wskazaniem jest wienia. Najcz[ciej radioterapi paliatywn ucisk rdzenia krgowego przez nowotwór stosuje si u chorych z bolesnymi przerzu- u chorego zdyskwalifikowanego od chirur- tami do ko[ci. Wskazaniami s tak|e prze- gicznego odbarczenia rdzenia. 126 Gastroenterologia Kliniczna 2010, tom 2, nr 4

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
darmowy pdf
darmowy pdf 3
darmowy pdf 5
dr Mrowka Guzy szyi — klasyfikacja, diagnostyka, leczenie [darmowy pdf 2]
darmowy pdf
dr Mrowka Cuchnienie z ust [darmowy pdf]
darmowy pdf
darmowy pdf 4
zarzadzanie ryzykiem darmowy ebook pdf
wladca slowa darmowy ebook pdf
zwycieska przewaga w biznesie darmowy ebook pdf
wywieranie wplywu na siebie darmowy ebook pdf

więcej podobnych podstron