24518

ziemskiej, przeważnie w rękach rodów arystokratycznych i zamożnego ziemiaństwa. Kwestia chłopska i sprawa aktywności mas ludowych to problem ciągle na obszarach Polski podzielonej aktualne, jeden z głównych. Miała ta kwestia od stulecia swoje wyniesione miejsce w problematyce wyzwolenia narodowego jako zagadnienie udziału ludu w walce o niepodległość narodu. Miała ona zarazem miejsce zupełnie własne jako samoistny problem socjalny, przybierający najczęściej drastyczną postać stosunku pomiędzy wsią a dworem, chłopstwem a szlachtą ziemską względnie arystokracją. Niewątpliwe jest jednak to, że w dobie wesela Rydla i Wesela Wyspiańskiego cliłopi nie byli elementem biernym i zyskali już poczucie własnej indywidualności socjalnej. W Galicji w 1846r. doszło do krwawej rabacji związanej w tradycji na stałe z nazwiskiem chłopskiego przywódcy Jakuba Szeli.

NA RÓŻNYCH PLANACH KONSTRUKCJI WESELA. REALIZM - „FANTASTYKA". Analogie do rzeczywistości zdarzeń i ludzi zostały istotnie zachowane. Ale, rzecz oczywista - zachowane w pewnym stopniu i do pewnego miejsca, w pewnej proporcji, której przekroczenie gwałtownie przeobraża rzekomy „obraz” czy reportaż w dramat o diametralnie odmiennej ekspresji i charakterze. „Miejsce w tekście”, którego przekroczenie powoduje przejście jak gdyby na inny plan i zdarzeń, i ich sensów, można by wskazać sceny końcowe aktu pierwszego, dokładniej: scenę 36. Akt drugi zaczyna się jako kontynuacja obrazu realistycznego - aż przed oczyma Isi staje właśnie Chochoł. Wraz z nim wkracza element fantastyczny. Migotliwa wymiana dwu planów: realistycznego o nalocie komediowym i tego fantastycznego. Zjawienie się przed dzieckiem o północnej porze słomianej pałuby nie jest tym samym, co pojawienie się Widma, zjawy zmarłego narzeczonego Marysi. Da się ostatecznie obydwie zjawy ogarnąć kategorią baśniowo - balladową. Trochę inaczej rzecz się ma ze Stańczykiem. Zachodzi tu jakieś zjawisko ogromnego poszerzenia perspektywy, nie jest to już sprawa cudownego, baśniowego ożywienia pałuby ani niesamowitej realizacji niedoszłego miłowania, marzeń, smutków jednej młodej kobiety. Z „osobą dramatu”, z którą dialog ostry, dramatyczny toczy Dziennikarz , zjawia się trudna problematyka narodowa, ewokowana jest historia, dokonuje się sąd nad teraźniejszością. Podobna jest konstrukcja „fantastyczności” takich „osób dramatu”, jak Rycerz, stojący naprzeciw Poety, Hetman w obliczu Pana Młodego zjawiający się z całym orszakiem czartowskim, wreszcie Upiór - Szela, którego tak trudno przepędzić Dziadowi. Ale już nieco znów inną sytuację tworzy pojawienie się sugestywnej postaci Wemyhory. Jego odmienny status zaznacza się po pierwsze tym, że nie jest on zjawą ukazującą się jednej osobie w mrocznej izbie, ale Gospodarz dzieli jego widzenie z Kubą i ze Staszkiem. Jego odmienny status dokumentuje to, iż jego „realny byt” potwierdzają pozostałe po nim przedmioty materialne: złota podkowa i złoty róg. I to właśnie wręczenie złotego rogu przez Wemyhorę Gospodarzowi, oddanie go przezeń w ręce „realnego” drużby „ z wiechą z pawich piór” u czapki - krakuski, zatracenie „rzeczywiste” rogu przez Jaśka - w konsekwencji -zgromadzenie się chłopów zbrojnych w kosy, dezorientacja - i wreszcie niezwykły finał dramatu - będąc potwierdzeniem „realności” i stając się zarazem łańcuchem konsekwencji, opasujących ostatecznie wszystkich i wszystko. Kompozycja utworu Wyspiańskiego jest więc kompozycją zasadniczo dwuplanową i dwujakościową, przy czym wzajemny stosunek dwóch planów układa się w sposób skomplikowany. Pewnego rodzaju chwiejności, jakby „kołysania się” tego, co dzieje się na scenie, pomiędzy realizmem a fantastyką, między rzeczywistością a nierzeczywistością, aż po ich zupełną identyfikację w scenach finałowych o charakterze poetyckiej kreacji już zupełnie swoistej, którą by można nazwać wprost symboliczną: to cecłiy istotne struktury Wesela.

Oryginalność ta i urok polegają na podobnej zmienności, swego rodzaju falowaniu nastrojów, na szybko po sobie - niby w szopce - następujących scenacli, jak gdyby zderzających ze sobą odmienne, czasem zupełnie przeciwne, jakości. Cała sytuacja wyjściowa jest konstrukcją na zasadzie konfrontacji dwóch „światów”, dwócłi środowisk.

Powszechnie Wesele odczytywano nie jako realistyczną anegdotę ani jako dramat psychologiczno -fantastyczny - choć bywały interpretacje do takich ujęć zbliżone - ale jako dramat narodowy. W dalszej dopiero wykładni różniły interpretatorów sposoby jego rozumienia czy „odczucia”.

Obrazy Matejki w świetlicy bronowickiego dworku są sygnałem przywołującym wyobrażenia tkwiące w świadomości grupy społecznej „oświeconych” - światłej inteligencji głównie szlacheckiej, a później post -szlacheckiej, złączonej z dawnym stanem rodowodem osobistym, ale często wychylającej się w swych wyobrażeniach i planach daleko poza kręgi określone. Chodzi nie tylko o Wemyhorę i Racławice. Ale też właśnie obrazy - znaki stanowiły najbardziej wyrazistą krystalizację mitu, o któiy idzie. Postać Wernyhory sugerowała mit do racławickiego podobny w swej strukturze - mit bowiem wspólnej sprawy „panów” i „ludu” w najściślejszej funkcji idei „zmartwychwstania” narodu. W ukształtowaniu obrazu - symbolu rolę decydującą przed Matejką odegrała literatura: S. Goszczyński, M. Czajkowski, nade wszystko J. Słowacki Beniowskiego i Snu Srebrnego Salomei. Tam to zarysowana została wizja powrotu Wemyhoiy jako znaku odrodzenia Polski. W Weselu dokonuje się konfrontacja owych mitów z rzeczywistością Wyspiańskiemu współczesną.

Niejednoznaczną wymowę ma w Weselu konfrontacja mitu malowniczego kosyniera i chłopa - Piasta z rzeczywistością: w każdym razie i na tej płaszczyźnie dokonywa się rozrachunek wartości, bilans idealizujących frazesów jednej strony i rzeczywistości, zarysowanej z realistyczną trzeźwością - z drugiej.

2