27490

urodzeń; lub, w mniejszym stopniu, wyboru form lub momentu założenia rodziny; w ten sposób zachowania ludzi stają się podstawowymi regulatorami wspomnianej równowagi sekulamej; regulacja urodzeń, jak i np. wybór formy rodziny, to przede wszystkim mechanizmy spoi.; oznacza to, że wraz z przejściem demograficznym następuje zmiana regulatora reprodukcji ludności oraz równowagi między środowiskiem i zaludnieniem — z uwarunkowanego przyrodniczo na uwarunkowany społecznie.

Zastąpienie rozrzutnej reprodukcji ludności przez oszczędną jest najogólniejszym i najbardziej znamiennym przejawem przejścia demograficznego, w istocie jednak wszystkie zjawiska demogr. ulegają w tym procesie głębokim przemianom; zasadniczo zmienia się struktura ludności wg wieku; społeczeństwa się starzeją, co oznacza, iż udział dzieci w całej populacji zmniejsza się, udział zaś ludzi starych wielokrotnie rośnie; zmieniają się nasilenie i formy migracji, a w konsekwencji również struktura osiedleńcza; ulegają przeobrażeniu wzorce rozrodczości i umieralności.

Przejście demograficzne jest unikatowym zjawiskiem w demograficznej historii ludzkości; stanowi zasadniczą zmianę jakościową reprodukcji ludności: prowadzi od reprodukcji tradycyjnej do nowocz. w sposób nie wykazujący podobieństw do innych znanych przemian ludnościowych; tę unikatowośc charakteryzuje się niekiedy za pomocą 3 cech: jednokierunkowości, ciągłości i nieodwracalności; najbardziej uderzające przejawy tej zmiany to: zmniejszenie dzietności, wydłużenie przeciętnej długości życia i wyrównanie liczbowych proporcji między poszczególnymi generacjami. Przed przejściem demograficznym przeciętna liczba dzieci urodzonych przez jedną kobietę w ciągu jej całego, krótkiego wówczas życia, wynosiła 6-8; po przejściu demograficznym na jedną kobietę w ciągu całego jej znacznie dłuższego już życia przypada ok. 2 urodzeń; znacznie mniejsza liczba urodzeń, np. 1, wywołałoby szybką depopulację, a znacznie większa, np. 3, spowodowałaby tak silny wzrost ludności, że równowaga ze środowiskiem zostałaby w krótkim czasie zakłócona, co przy ograniczonych możliwościach powiększenia środowiska musiałoby doprowadzić do podwyższenia umieralności lub obniżenia rozrodczości. Podobnie fundamentalna zmiana objęła umieralność; wskutek obniżenia się ryzyka zgonu, przeciętne dalsze trwanie życia nowo narodzonego człowieka wydłużyło się z 25-35 do 70-80 lat. W strukturze ludności wg wieku obniżyło się znaczenie dzieci, a zwiększyło się znaczenie ludzi najstarszych; np. udział najmłodszych, liczących mniej niż 15 lat, spadł z ok. 40-45% do ok. 25-30%, natomiast udział osób, które ukończyły conajmniej 60 lat, wzrósł z 2-5% do 20-25%. Zarówno jeden, jak i drugi sposób reprodukcji ludności charakteryzuje się stosunkowo małym zróżnicowaniem między społeczeństwami a grupami społecznymi, co wskazuje na to, że jeden i drugi ma cliarakter powszechny; pierwszy z nich występuje w społeczeństwach, które nazywa się tradycyjnymi, a drugi w społeczeństwach nowoczesnych. W historii różnych cywilizacji notowano rozmaite, niekiedy fundamentalne zmiany demograficzne, nigdy jednak, poza przejściem demograficznym, nie udało się osiągnąć „zaczarowanej” granicy średniego trwania życia ludzkiego wynoszącej 35 lat, ani zapewnić trwałości tych zmian; w odleglejszej przeszłości reprodukcja ludności podlegała wprawdzie słabszym albo ostrzejszym fluktuacjom, jednak aż do niedawna nie została wprawiona w jednokierunkowy i długotrwały proces przeobrażeń.

Teoria przejścia demograficznego, sformułowana w połowie lat 40. XX w. przez F. Notesteina, wyjaśnia zmiany reprodukcji ludności, polegające na zastąpieniu reprodukcji tradycyjnej przez nowoczesny procesy modernizacji, które, rozwijając się między XVII i XIX w. w różnych krajach zach. i pn. Europy, przybrały dojrzałą