28442

Zasadniczym tematem powieści Odojewskiego są powikłane losy kilku osób, powiązanych ze sobą pokrewieństwem i siecią niezwykle silnych, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych relacji emocjonalnych: Pawła Woynowicza, Piotra Czerestwienskiego, Katarzyny czerestwieńsfciej oraz Semena Gawryluka-Czerestwieńskiego.

Akcja utworu rozgrywa się w latach 1943-1944 na kresach wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją niemiecką i radziecką (początek czasu akcji powieściowej wyznacza moment, w którym Niemcy hitlerowskie ogłaszają komunikat o mordzie katyńskim w połowie kwietnia 1943 roku a koniec - ofensywa radziecka na wschodzie i wkroczenie Armii Czerwonej w granice przedwojennej Polski w pierwszych dniach stycznia 1944 roku). Liczne partie retrospektywne (wspomnienia głównych bohaterów, głównie Pawła i Katarzyny) - wykorzystujące mowę pozornie zalezną lub rozbudowane monologi w formie strumienia świadomości - sprawiają, że czas akcji powieściowej rozszerza się, obejmując wydarzenia wcześniejsze, na przykład wrzesień 1939 roku (Aleksy żegna się z Katarzyną i wyrusza na front), lata międzywojenne (wspomnienia Pawła o rodzicach), a także okres rewolucji październikowej w Rosji (wspomnienia Katarzyny o rodzicach, wspomnienia Teodora o Mikołaju Fiodorowiczu Czerestwieńskim).

W powieści Odojewski w znakomity sposób uchwycił moment przełomu, kiedy na wschodnich kresach Rzeczypospolitej (lub z innego punktu widzenia: na zachodniej Ukrainie) trwała bratobójcza wojna Polaków z Ukraińcami - dwóch nacji od wieków zamieszkujących te tereny.

„Bohaterowie Odojewskiego miotają się targani sprzecznymi uczuciami, nie mogą sobie znaleźć miejsca w życiu (chociaż na pozór są w nim całkiem dobrze urządzeni), z teraźniejszości uciekają w przeszłość, z przeszłości w teraźniejszość. Całe ich życie zdaje się rozpadać pod wpływem jednego wspomnienia, jednej myśli, jednej sprawy, która łączy ich z życiem »tam«. Odojewski unika jakiejkolwiek tendencji, nie formułuje sądów ani osądów. Wprowadza jedynie czytelnika w takie sfery odczuć bohaterów, o których można jedynie powiedzieć, że im głębiej były pogrzebane w pamięci, tym bardziej są bolesne. Przeszłość w tych utworach to żywa rana. Pamięć o niej to dotykanie skłębionych węzłów bólu. Można o nim na chwilę zapomnieć - nie można go uśmierzyć". - J.Malewski [W.Bolecki]

„Odojewski pisze po fakcie, po rzeczywistym końcu tamtego świata; wie, jak się to skończy; że nie będzie żadnego odwołania. Wie, że wina zrodzi nienawiść i zemstę, że przelana krew rozpędzi «koło bratobójczych rzezi« i że będą to czyny równie zbrodnicze, jak daremne. Czy można o tym świecie pisać inaczej? I jeśli ta ogólna zasada przeniesiona zostaje w wymiar indywidualnych losów fikcyjnych bohaterów, to czyż nie jest to literacka właśnie figura, podkreślająca przekleństwo, które faktycznie zaciążyło nad tą ziemią i nad losami całej zbiorowości?". - A. Werner

Bohaterowie powieści

Paweł Woynowicz -jego ojciec był polskim patriotą i typem pozytywisty - walczył w legionach Piłsudskiego i podczas wojny polsko-bolszewickiej roku 1920; później, kiedy zamieszkał na Podolu, uchodził za „liberała sprzed pierwszej wojny". Kandydował do sejmu, lecz został zamordowany podczas wyborów przez ukraińskiego nacjonalistę.

W czasie okupacji Paweł mieszkał z krewnymi (matką, wujem i ciotkami) w Glebach. Kiedy okazało się. że jego brat Aleksy zginął w Katyniu, bezskutecznie próbował pozyskać uczucie Katarzyny, którą się opiekował. Między Pawłem a Katarzyną rozgrywa “■ ista psychomachia, stanowiąca jeden z głównych wątków powieści. Napięcie

się swoista

zwiększa sję wówczas, kiecl^

,    pojawia się postać „tego trzeciego", czyli kuzyna

Woynowiczów, Piotra Czerestwienskiego. Paweł zdaje sobie sprawę, że Katarzyna nie kocna go, nayvet wtedy, gdy jest z nimDlisko - Ona zręfyiła to dla mnie z litości. Oddała mi się z litości. Cały czas jest zazdręsny o Piotra. Późnym latem 1943 roku Paweł po raz ostatni widzi się z Katarzyną, wspólnie oglądają zniszczony podczas pogromu dwór Czerestwieńskicji w Czuprym. wkrótce potem on rozpoczyna walkę w oddziale pąrty-zanckim Laudanskiego, a ona wraz z pozostałymi członkami rodziny opuszczą dwór w Glebach i wyjeżdża do Krzyżtopola. Od tej pory Paweł poszukuje awoch osob: Piotra CzerestwieńsKiego (spotykają się na ppczątku stycznia 1944 we wsi nieopodal Gleb) i Katarzyny, o której cały cźas rozmyśla, do końca nie wiedząc, co się z nią stało. (Jedynym przedmiotem, jaki pozostał mu po ukochanęj, był pierścionek, który odnalazł w Krzyżtópolu na palcu zabitej przez Niemców „wariatki , pani Berger). Na koniec pobytu w ojczystych stronach Paweł odnajduje zbezczeszczone zwłoki matki oraz zamyka

2