33486

upowszechniła się praktyka, którą można określić jako komercjalizację kanibalizmu:

„Informacje o morderstwach rytualnych wiązane były nie tyle z aktywnością tradycyjnych tajnych stowarzyszeń, jak ludzie leopardy, co z tzw. «heartmen», określanymi przez jedną z gazet liberyjskich jako «zorganizowane grupy zabójców, często wynajmowane przez aspirujących do polityki, a także biznesmenów, by zabijać ludzi i pobierać ich organy dla celów rytualnych)). O owych «heartmen» mówi się, że dostarczają serc «juju men, którzy chcą odnieść sukces w biznesie lub w polityce, albo chronić się w ten sposób przed wrogami». (...) Ofiara z ludzi stała się innymi słowy przedmiotem mechanizmów rynkowych"⁵¹.

Ekonomia przemocy z czasem dotyka wszystkich dziedzin społecznych i prowadzi do rozkładu wszelkich form integrujących. Proces ten nie oszczędza też samych stron konfliktu.

Ekonomia przemocy zmienia również społeczny odbiór czasu. Następuje dramatyczne skrócenie horyzontu planowania i całej przyszłości. Dotyka to szczególnie gospodarki danego kraju, ponieważ obciąża długoterminowe inwestycje niemożliwym do przyjęcia ryzykiem⁵². Ale wraz z dezintegracją tradycyjnych wspólnot także przeszłość traci na znaczeniu. Pełna chwały liistoria narodu, bohaterowie i męczennicy, stare mity i legendy - wszystko to przestaje mieć znaczenie. W sytuacji gdy pierwotne cele wojny idą w niepamięć, a przywłaszczanie siłą cudzego mienia pozostaje jedynym wspólnym mianownikiem, czas społeczny kurczy się do rozmiarów, w których faktycznie liczy się tylko chwila obecna. Od tej pory obowiązuje groźne w tym kontekście hic et nunc.

Konflikty, w których dochodzi do dezintegracji wrogów, a ekonomia przemocy wypełnia społeczną pustkę, będziemy nazywać wojnami amorficznymi⁵³. Istnieje ścisły związek pomiędzy rozpadem walczących obozów a rozwojem gospodarki wojennej. Kiedy bowiem interesy materialne wypierają motywację ideową, mniejsze grupy walczących odłączają się, by na własny rachunek zająć się grabieżą i wymuszaniem okupów⁵⁴. W ten sposób następuje powszechny zanik lojalności i zaufania. Ekonomia przemocy jest zasadniczo neutralna wobec rozróżnienia wróg/przyjaciel. W pewnych okolicznościach robienie interesów z wrogiem może być nawet opłacalne. A jeśli tak, to w pewnych okolicznościach przejście na stronę przeciwnika może okazać się korzystne. W tych warunkach wojna przemienia się w cliaotyczne nagromadzenie różnych wrogości i interesów, gdzie zdrada, zaskakujące sojusze i nieograniczona przemoc stają się codziennością.

Bez jakichkolwiek więzi moralnych i tożsamości zbiorowych zbrojny konflikt przeradza się w wojnę każdego z każdym. Ten rozwój ekonomii przemocy najlepiej charakteryzuje pojęcie stanu natury Thomasa Hobbesa. Hobbesowski stan natury jest z punktu widzenia teorii systemów społecznych niczym innym jak likwidacją wszelkich struktur oczekiwań. Komunikacja co prawda nadal się odbywa, ale nikomu nie można już ufać i uderzenie prewencyjne staje się racjonalnym wyborem. Należy przy tym zauważyć, że binarny podział na wrogów i przyjaciół także wtedy się utrzymuje. Wojna każdego z każdym, jeśli traktować to określenie dosłownie, jest niemożliwa, ponieważ nikt nie może jednocześnie walczyć ze wszystkimi. Nawet jeśli potraktować Hobbesowski stan natury jako figurę heurystyczną, wyznaczającą granicę pewnego rozwoju, taka interpretacja wydaje się błędna, ponieważ proces ten w rzeczywistości nie prowadzi do walki każdego z całym światem, ale właśnie do stopniowego zaniku wszystkich struktur oczekiwań. Można by nawet twierdzić, że w niepewnych czasach ludzie tym bardziej przejawiają tendencję do zrzeszania się, takie sojusze są jednak wyjątkowo niestabilne i krótkotrwałe. Binarny podział nadal obowiązuje, ale konstelacje wróg/przyjaciel zmieniają się w sposób nieprzewidywalny i nie pozwalają na utrwalenie się żadnych struktur oczekiwań⁵⁵. Entropia oczekiwań funkcjonujących w społeczeństwie to niejako rewers panowania przemocy, jakim jest stan natury.

To, że rozróżnienie wróg/przyjaciel obowiązuje także w „odczarowanych" konfliktach, w których czynniki ideowe już nie oddziałują, a walczący kierują się coraz bardziej racjonalnością instrumentalną ekonomii przemocy, jest w niektórych przypadkach

2