35322

pewnymi propozycjami porządkującymi tą sprawę. Stąd też propozycja tego swoistego „Dekalogu". Nazwa zbioru proponowanych przykazań dla osób podejmujących badania społeczne nie jest przypadkowa. W czasach mody na tą nazwę i ukształtowanego przez wieki jej odbioru, wydaje się być ona bardziej trafna niż każda inna. Ponadto nie wydaje mi się wcale, aby trzeba było więcej niż dziesięć zaleceń proponować po to, aby ukierunkować postawy i zachowania badaczy, jeżeli znacznie więcej spraw zdołano przecież uregulować tylko dziesięciorgiem przykazań.

W przedstawionej propozycji nawiązuję do analogicznego Dekalogu dla badań psychologicznych, zaprezentowanego przez American Psychological As-sociationl6.

A oto proponowane zalecenia:

I. Przy podejmowaniu badań bierz pod uwagę nie tylko spodziewane pożytki lub zyski, ale także koszty

i straty. II. Przyjmij osobistą odpowiedzialność za prowadzone badania i ich skutki.

III.    Bądź otwarty i uczciwy wobec uczestników badań.

IV.    Informuj uczestników badań o celach i założeniach badań na tyle, na ile jest to możliwe ze względu

na dobro badań.

V.    Staraj się jak najlepiej współpracować z dobrowolnymi uczestnikami badań, ponieważ od tego zależy wiele przy realizacji twoich zamierzeń badawczych. VI. Nie wykorzystuj badanych pod żadnym względem. Szanuj także ich czas

i cierpliwość. VII. Zapewnij badanym ochronę przed wszelkimi szkodami możliwymi do przewidzenia. Jeżeli zaś dostrzeżesz, że badanym zagrażają jakieś nieprzewidziane skutki negatywne, to staraj się temu natychmiast przeciwdziałać. VIII. Bądź zawsze gotowy do uczciwego wyjaśnienia badanym wszelkich wątpliwości, jakie mogą się u nich pojawić. IX. Dbaj o to usilnie, aby uczestnicy badań darzyli ciebie zaufaniem. X. Pamiętaj, że zasadniczym celem badań powinno być uzyskanie danych zebranych w sposób metodologicznie zasadny, solidny i sine irra et studio, które mają przyczynić się do rozwijania nauki, a nie do zaspokajania niegodziwych zamierzeń. Jestem oczywiście daleki od naiwnej wiary w skuteczność jakichkolwiek przykazań, i to nawet popartych sankcjami, a co dopiero takich, które są przykazaniami w cudzysłowiu. Być może jednak skłonią one do pewnych refleksji, a te z kolei zainspirują pożądane postawy i zachowania w czasie prowadzenia badań naukowych. Stanie się

to tym samym drobnym przyczynkiem w procesie kształtowania morale badających rzeczywistość społeczną, które jest tak ważne w tej właśnie dziedzinie.

Moralność ludzi badających różne aspekty życia społecznego nie może być zabezpieczona jakimiś przykazaniami czy też zaleceniami. Można jednak za ich pomocą zwracać uwagę na to, że w badaniach

należy pamiętać nie tylko o tym, co gwarantuje ich skuteczność, a więc uwzględniać aspekty pragmatyczne, ale również i moralne.

Byłoby także przesadą domagać się od uczonych takich cnót, jak np. ubóstwo, przesadna skromność i bezinteresowność dla spraw doczesnych lub postaw abnegatów życiowych, które mogą być pożądane u mnichów niektórych zakonów. Uczeni —jak wszyscy ludzie — mają przecież nie mniej dobre prawo do: komfortu wynikającego z osiągnięć współczesnej cywilizacji; wyróżnień z tytułu swoich sukcesów badawczych i zadowolenia z życia, ale nie tylko z tego tytułu, że są badaczami określonych zjawisk, lecz ze względu na autentyczne efekty osiągane w sposób metodologicznie poprawny i moralnie godny.

O metodologicznej poprawności badań wspominałem wcześniej; należy zatem wskazać teraz w czym upatruję postaw i zachowań badacza, które zasługują na miano moralnie godnych. Otóż łączę je z takimi postawami i zachowaniami wobec osób dysponujących pieniędzmi lub władzą, które są wolne od pochlebstw; bezwzględnego realizowania ich każdego życzenia oraz manifestacyjnego podziwu dla ich możliwości lub próżności. Uważam, że nie wymaga to wcale heroizmu, lecz jedynie rezygnacji z postawy oportunistycznej, która także uczonym nie jest przecież obca.