3706

negatywnych zjawisk, interpretowanych zwykle jako skutki nierównego ponoszenia przez społeczeństwo kosztów transformacji. Zawarte w tytule niniejszej pracy pojęcie alienacji, wydaje się być właściwą kategorią, opisującą stan zagubienia, jaki dotyka znacznej części polskiego społeczeństwa.

Pierwotnie pojęcie alienacji, jako kategorię opisu społeczeństwa, zastosował Hegel, w socjologii jednak o wiele większe znaczenie przypisać można jej wykorzystaniu przez Karola Marksa. Ten ostatni uczynił z alienacji element swojej teorii klasowej, odnosząc ją do klasy robotniczej, a ściślej do relacji, jaka tworzy się między robotnikiem, a wykonywaną przez niego pracą. Rewolucja przemysłowa, jaka dokonała się na przełomie XVIII i XIX wieku, doprowadziła do sytuacji, w której jak pisał Marks „wyobcowanie robotnika w jego przedmiocie wyraża się w ten sposób, że im więcej robotnik produkuje, tym mniej może konsumować, im więcej tworzy wartości, tym bardziej staje się bezwartościowy!...], im bardziej cywilizowany staje się produkt, tym bardziej barbarzyński on sam, im większej inteligencji wymaga praca, tym bardziej tępy i ujarzmiony przez przyrodę staje się sam robotnik"¹. Słowem, czyny jednostki stają się dla niej obcą siłą, która zwraca się ku niej samej i podporządkowuje ją sobie.

Ujęcie to stało się bazą dla rozważań E.Fromma, który jednak, choć wyraźnie nawiązując do marksowskiej koncepcji, znacznie rozszerzył pojęcie alienacji, obejmując jego zasięgiem nie tylko pracę zarobkową, ale i wiele innych sfer życia jednostki. Wg Fromma alienacja to zjawisko, w którym jednostka doświadcza samej siebie jako obcej. Jej czyny i ich skutki zaczynają nad nią panować, postrzega siebie i innych za pośrednictwem zmysłów, lecz bez produktywnej więzi ze światem zewnętrznym². W nowoczesnych społeczeństwach zjawisko alienacji przenika niemal wszystkie sfery aktywności ludzkiej, dotycząc tak procesów produkcji i konsumpcji dóbr, jak i stosunków jednostki z innymi czy też relacji na linii jednostka - państwo. „Człowiek jest wyalienowany nie tylko od pracy, którą wykonuje oraz przyjemności, które konsumuje, ale także od sil społecznych determinujących nasze społeczeństwo i życie każdego, kto w nim żyje"³. Czy koncepcja alienacji, stworzona przez Fromma, może mieć zastosowanie przy opisie zjawisk jakie zachodzą obecnie w polskim społeczeństwie ? Zacytowane powyżej stwierdzenie niemieckiego filozofa pozornie wydaje się być oczywistym i niewymagającym tłumaczenia. A jednak siły społeczne od których jesteśmy zależni, nie są dziełem samoistnym. To ludzie tworzą normy prawne, ustroje gospodarcze i polityczne, którym sami następnie podlegają. Przez niemal pięćdziesiąt lat PRL, w świadomości większości ludzi winę za wszelkie błędy ponosił zły system społeczno-polityczny - narzucony twór wymykający się jednostkowej odpowiedzialności i możliwości wprowadzenia weń zmian. Ten sam system, który polskie społeczeństwo, w okresie powojennym, w znacznej mierze przecież zaakceptowało i budowało, jednocześnie odmawiając wzięcia zań odpowiedzialności i w marazmie czasów kryzysu

2

1

   Karol Marks „Pisma Wybrane”. PWN Warszawa, s.97

2

   E.Fromm „Zdrowe Społeczeństwo" s. 128

3

   Tamże. s. 144