39367

się w dwóch kierunkach: 1) empirycznym, który koncentrował się wokół praktycznych zastosowań rachunkowości w ewidencji podmiotów działających w różnych sferach gospodarki; szczególne znaczenie mają tutaj opracowania z zakresu rachunku kosztów, nastawione głównie na potrzeby zarządzania w przedsiębiorstwie wytwórczym; 2) aksjomatycznym, który wprowadził uogólnienie zasad i reguł rachunkowości dla wszystkich jej zastosowań; kierunek ten opiera się na przyjętych w teorii aksjomatycznej założeniach i metodach postępowania. Stąd w jego ramach powstało wiele modeli księgowych, mających głównie zastosowanie w dydaktyce rachunkowości.

Teorie rachunkowości są różnie klasyfikowane w literaturze. Na podstawie badań literatury angielskiej i amerykańskiej dotyczących teoretycznych wersji ewidencji księgowej wyróżnić należy teorie: personifikacji, cykli wartości owych, własnościową, jednostkową oraz dochodową.

Teoria personifikacji jest historycznie najstarsza. Została opracowana przez L. Paciolego oraz B. Cotrugiego. Rozwijana przez wielu ich naśladowców, przetrwała aż do końca XVIII w. Jej podstawowym założeniem było traktowanie występujących w działalności podmiotu zjawisk gospodarczych jako uosobienia zmian między osobami-kontami, gdzie jedna osoba-konto otrzymuje, a druga oddaje. W zależności od okresu i rejonu Europy, z którego się wywodziła, wykorzystywała jedno, dwa lub trzy, a nawet cztery rodzaje kont W pierwszym przypadku były to konta osobowe o wewnętrznym lub zewnętrznym charakterze. Teoria, której podstawy stanowiły dwa, ewentualnie trzy konta, obejmowała konta osobowe - właściciela, zewnętrzne oraz konta prowadzących poszczególne księgi. Natomiast teoria oparta na czterech rodzajach kont wyróżniała konta właściciela, korespondentów, nieosobowe konta aktywów i konta prowadzącego księgi.

Największą zasługą teorii personifikacji jest sformułowanie, wykorzystywanych do dziś, takich pojęć, jak konto, kapitał oraz zasada podwójnego zapisu.

Teoria cykli wartościowych, której rozwój rozpoczął się pod koniec XIX w., interpretuje zdarzenia gospodarcze zachodzące w podmiocie gospodarczym od strony rzeczowej. Przedmiotem ewidencji jest w tym przypadku cykl obrotu kapitału. Częściami tego cyklu są: 1) strumień zakupywanych dóbr materialnych i usług; 2) ekwiwalentne przemieszczenia i zmiana formy szeroko pojętego kapitału wewnątrz podmiotu; 3) strumień otrzymywanych środków pieniężnych za świadczenia podmiotu na zewnątrz. Ponieważ wszystkie zdarzenia na wejściu obciążają konta, a zdarzenia na wyjściu je uznają, w teorii tej występuje pełna zgodność między stronami wszystkich kont.

Odmianą teorii cykli wartościowych jest teoria ekwiwalentności. Jej przedstawicielami byli H. Biedermann, W. Rieger oraz L. Gomberg.

Teoria własnościowa traktowała księgowość jako źródło informacji o stanie i zmianach majątku podmiotu, a także o strukturze własności poszczególnych części tego majątku. Bazowała ona na równaniu bilansu zrównoważonego:

aktywa - zobowiązania = czysta własność

Zapis zdarzeń gospodarczych zwiększających majątek wyglądał zawsze jako: Dt (Debet) -lewa strona, Ct (Credit) - prawa strona równania. Wszelkie zmniejszenia stanu interpretowane były w odwrotny sposób.

Teoria jednostkowa zaczęła traktować jednostkę gospodarczą jako odrębną jednostkę, wydzieloną majątkowo od jej właściciela. Księgowość tej jednostki zaczęła odzwierciedlać powiązania gospodarcze z innymi podmiotami, a także z jej właścicielem. Podstawowym równaniem tej teorii jest równanie: A (Aktywa) = P (Pasywa). Uzasadnieniem takiego spojrzenia na rachunkowość było twierdzenie, że kapitał właściciela na równi z zobowiązaniami wobec pozostałych podmiotów wyraża wysokość