Zadania rehabilitacji społecznej na przykładzie wybranej instytucji.

Rehabilitacja społeczna ma na celu umożliwienie osobom niepełnosprawnym uczestnictwa w życiu społecznym poprzez wyrabianie zaradności osobistej i pobudzanie aktywności społecznej osób niepełnosprawnych, wyrabianie umiejętności samodzielnego wypełniania ról społecznych, likwidacja barier, w szczególności architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, technicznych, w komunikowaniu się i dostępu do informacji oraz kształtowanie w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań sprzyjających integracji z osobami niepełnosprawnymi. Takie zadania przed rehabilitacją społeczną stawia prawodawca.

Sprawdziłem w jaki sposób zadania te realizowane są w instytucji, która jest do tego powołana. W pracy zajmowałem się Środowiskowym Domem Pomocy w Ostrołęce , która to instytucja powstała w 1995 roku.. Zajęcia w tej placówce prowadzone są w oparciu o ramowy plan pracy. Harmonogram zajęć uwzględnia zarówno aktywność podopiecznych w pracy samorządu i kół zainteresowań jak i działalność wychowawczo- terapeutyczną, opiekuńczą oraz współpracę ośrodka ze środowiskiem lokalnym.

Istotnym zadaniem opiekuna w środowiskowym domu samopomocy jest kształtowanie u podopiecznych odpowiednich postawę pozwalających na pełnienie w prawidłowy sposób wyznaczonych im przez życie ról społecznych.

Dotyczy to głównie kształtowania i w razie potrzeby korektury postaw obowiązku wobec siebie i wobec drugiej osoby. W tym celu opiekunowie starają oddziaływać na podopiecznych metodami opartymi na wpływie osobistym. Pomagają im w dokonywaniu właściwych wyborów, poprzez rady i sugestie.

Działalność wychowawczo-terapeutyczna w badanej placówce przebiega kilkoma torami. Jest ona zróżnicowana, tak jak zróżnicowane są grupy podopiecznych. Programy tworzone są dla każdej z grup oddzielnie i posiadają odmienne cele i założenia. Praca z dziećmi z rodzin dys funkcyjnych wygląda zupełnie inaczej niż z grupą osób niepełnosprawnych czy seniorów. Najbardziej specyficzny charakter ma praca z osobami z zaburzeniami psychicznymi. Ważne jest, że w przypadku dzieci niezbędnym warunkiem do zadań wychowawczo -terapeutycznych jest zabezpieczenie dzieciom warunków do prawidłowego rozwoju fizycznego, a więc odżywiania, wypoczynku i zabaw.

Z obserwacji wynika, że personel ośrodka stara wpłynąć na eliminowanie u podopiecznych zachowań negatywnych. Źródła zaburzeń zachowania tkwią w środowisku rodzinnym z którego dziecko pochodzi, jak i w środowisku pozarodzinnym dziecka.

Świetlica w środowiskowym domu samopomocy jest placówka pośrednią między domem rodzinnym, a placówkami opieki całkowitej, przeznaczoną dla dzieci i młodzieży zagrożonej niedostosowaniem społecznym. Dzieci uczęszczające na zajęcia pochodzą z różnych środowisk i są w różnym wieku.

Formą działalności wychowawczo - terapeutycznej prowadzonej przez ośrodek jest sam pobyt dziecka, oddziaływanie opiekunów, pedagogów poprze rozmowy z podopiecznymi, pomoc w problemach szkolnych (odrabianie lekcji) i domowych.

Od września 1999 roku program zajęć został wzbogacony o elementy socjoterapii i psychoterapii. Zajęcia te wpływają na korektę występujących u dzieci zaburzeń. Kształtowanie obrazu własnego ja, rozwijają potrzeby

rozumienia swoich zachowań, motywów, postaw i uczuć. Zajęcia te zmierzają do kształtowania prawidłowych postaw w relacjach z dorosłymi.

Profilaktyczne spotkania z przedstawicielami policji straży miejskiej odbywające się w ośrodku raz na trzy miesiące wpływaj ą pozytywnie na stosunek podopiecznych do cudzej własności oraz daj ą jasny obraz postępowania w stosunku do osób nieletnich.

Wspólne dyskusje i doradztwo grupowe ma na celu poprawę stosunków interpersonalnych między podopiecznymi. W placówce w stosunku do dzieci stosuje się system punktowy. Kilkakrotnie zmieniały się jego zasady. Obecnie obowiązujący system został zaakceptowany przez podopiecznych. Ocenie podlegają zachowanie i frekwencje na zajęciach, wyniki w szkole i aktywność społeczna. Rejestracja punktów następuje z końcem każdego miesiąca. Za uzyskane punkty dzieci są premiowane. System ten ma charakter współzawodnictwa. Z końcem roku zostają wyłonieni najlepsi. Obowiązujący system nie przynosi wszystkim uczestnikom nagrody za pozytywne zachowanie. Preferuje on jedynie najlepszych. Nagrodę zapowiada się w dalekiej perspektywie przez co słabnie jego siła wzmacniająca (podobnym systemem prowadzony jest Środowiskowy Dom Samopomocy w Kartuzach).

W codziennej praktyce kadra realizuje proces wychowawczo -terapeutyczny poprze naukę, terapię i reakcję. Z uwagi na to, że wszyscy wychowankowie placówki borykają się z trudnościami w nauce, wiodącą rolę w działalności ośrodka jest blok zajęć edukacyjnych. Wszyscy opiekunowie zajmujący się grupą dzieci za podstawowe zadanie domu wymienili pomoc w nauce, prowadzenie zajęć wyrównawczych i kontrolowanie zadań domowych. Obserwacje potwierdzają, że opiekunowie wręcz rygorystycznie realizują te zadania.

Wtedy niejednokrotnie stosują wobec podopiecznych przymus i nacisk zewnętrzny. Z materiałów udostępnionych przez kadrę opiekuńczą wynika, iż w roku szkolnym 2000/01 20% dzieci nie otrzymało promocji do klas następnych. W tej niekorzystnej sytuacji nie trudno o negatywne nastawienie dzieci do wszystkiego co wiąże się ze szkołą. W całym procesie terapeutyczne -wychowawczym szkoła stawiana jest na pierwszym miejscu. Ważną rolę odgrywają też zajęcia rekreacyjne. Rozbudzanie u dzieci zainteresowań jest ważnym elementem wychowawczym. Uczy pożądanego społecznie spędzania wolnego czasu. Z wywiadów z opiekunami i samymi podopiecznymi wynika, że 60% dzieci przebywających w placówce nie posiada konkretnych zainteresowań. W wyniku zaniedbań wychowawczych ich zachowania wolnoczasowe nierzadko maj ą charakter destruktywny.

Z przeprowadzonej analizy dotyczącej działalności wychowawczo -terapeutycznej w stosunku do dzieci wynika, że do najważniejszych zadań placówki należy udzielanie pomocy w nauce i organizacja czasu wolnego. Działalność ośrodka zbliżona jest w swym charakterze do świetlic środowiskowych i klubów młodzieżowych. W niewielkim stopniu zmierza do autentycznej korekty postaw podopiecznych. Zmiany w zachowaniu podopiecznych są nietrwałe i maja charakter wymuszony. Stosowane prze opiekunów metody nie wdrażają podopiecznych ośrodka do autorefleksji, autodyscypliny i samowychowywania, a więc terapia jest procesem pozornym.

Jak Już wspomniano - postawą funkcjonowania środowiskowego domu samopomocy oprócz funkcji opiekuńczej jest stosowanie wszelkich działań wychowawczych zarówno do dzieci z rodzin dys funkcyjnych jak i młodzieży niepełnosprawnej. Wychowanie niepełnosprawnych jest trudnym procesem zarówno dla ich rodzin jak i opiekunów. Dlatego przydatne jest określenie uwarunkowań koniecznych w tym procesie oraz granic, poza które nie trzeba lub nie można wychodzić.

Przedstawiając działalność wychowawczą uprawnioną prze placówkę mam na uwadze tylko osoby niepełnosprawne umysłowo, gdyż niepełnosprawni psychicznie stanowią mniejszość i wobec nich nie stosuje się tego typu działań.

Można jednoznacznie stwierdzić, że wychowanie niepełnosprawnych jest możliwe. Wychowanie to opiekunowie określają jako czynność przygotowującą do reagowania na działania osób je otaczających, na przyjęcie tych działań, zrozumienie i reakcję, która zostaje wyartykułowania

Wymagana od człowieka interakcja wobec partnera jest możliwa również u osoby niepełnosprawnej, ale po relatywnie długim czasie uczenia.

Opiekunowie osób niepełnosprawnych w badanym ośrodku za podstawowe cele wychowania niepełnosprawnych uważają:

• doświadczenie własnej osoby

• znalezienie swojego miejsca w najbliższym środowisku i adekwatne przeżywanie tego środowiska,

• poznawanie i rozróżnianie rzeczy z najbliższego otoczenia oraz ich celowe zastosowanie,

• samodzielne zaspokajanie podstawowych potrzeb wynikających z życia codziennego,

• wkład w troskę o własne życie,

• orientacja w formie społecznej, w której się przebywa oraz współpraca w jej działaniach.

W ośrodku nie ma możliwości przygotowania tej grupy osób do pracy w warsztatach pracy chronionej, gdzie praktyczne umiejętności służą również tworzenie się porządnych struktur psychicznych (przyjęcie informacji, przepracowanie ich, wykonanie pracy). Warsztat pracy chronionej stwarza ponadto możliwości rehabilitacji i socjalizacji niepełnosprawnego.

Z wywiadów przeprowadzonych z opiekunami wynika, że nie tylko działania wychowawcze stanowią istotę.

Bardzo ważnym elementem działania terapeutycznego prowadzonego w stosunku do niepełnosprawnych i seniorów domu jest terapia zajęciowa, czyli czynności i zajęcia, które mogą służyć jako środek leczniczy. Zdaniem opiekunów terapia zajęciowa z punktu widzenia potrzeb chorego może spełniać następujące zadania:

• usprawnić fizycznie

• usprawniać psychicznie, dać wytyczne co do wyboru zawodu.

Wiele pracy trzeba włożyć, aby poszukiwania rozwiązań, które wprowadzą osoby starsze i niepełnosprawne na drogę aktywności w poszukiwaniu szansy na zaakceptowanie własnej sytuacji były skuteczne.

Pensjonariusze chętnie uczestniczą w tego typu zajęciach, w ten sposób zaspokajają się ich potrzeby rozwoju i twórczości.

Terapia zajęciowa jest stałym elementem procesu terapeutycznego i zajmuje najwięcej czasu. Osoby niepełnosprawne w specjalnej niewielkiej wprawdzie pracowni uczą się podstawowych prac z zakresu szycia, wyszywania, podstaw stolarstwa i malarstwa. Wszystkie wykonane prze nich dzieła stanowią element dekoracyjny placówki.

Pensjonariusze domu są indywidualistami i każdy z nich specjalizuje się w czymś innym. Około 40% młodzieży - głownie dziewczęta specjalizuje się w malarstwie na szkle. Natomiast 30% -chłopców zajmuje się stolarstwem.

W ostatnim roku opiekunowie grup wraz z terapeutą zajęciowym wprowadzili eksperymentalne połączenie terapii zajęciowej z rozrywką. Chodziło o to, aby każde zajęcie było wykonywanie chętnie, z przyjemnością. Nie bez znaczenia wydaje się nastrój panujący wśród podopiecznych. Właśnie dlatego, aby nastąpiło pewne uwolnienie od skrępowania w wzajemnych kontaktach, każde zajęcie rozpoczyna się od wypicia kawy, herbaty wraz z ciastem - ofiarowanym prze podopiecznych świętujących swój dzień imienin, lub urodzin. Formę tę osiągano stopniowo. Wprowadzany podkład muzyczny doskonale podkreślał uroczystą atmosferę spotkań, a innym razem jest motywem, który towarzyszył zwyczajnym codziennym zajęciom.

Osoby starsze uczęszczające do środowiskowego domu niezbyt chętnie korzy stają z proponowanych im form spędzania czasu. Propozycje opiekunów często zostają odrzucane. Seniorzy traktują pobyt w placówce jako spotkania klubowe. Ich aktywność uwidacznia się w uroczystościach kulturalno - rozrywkowych, a efektem terapii zajęciowej jest zrobienie dzieciom prezentów w postaci kapci i rękawic.

Ważnym elementem całościowego procesu terapeutycznego jest prowadzenie w badanej placówce rehabilitacji dla osób starszych. Z obserwacji i wywiadów wynika, że rehabilitacja będąca elementem szeroko rozumianej terapii przebiega kilkutorowo. Prowadzi się Ja w trzech strefach: psychicznej, fizycznej i społecznej. Funkcja opiekuńcza realizowana jest w miarę dobrze. Wpływa to pozytywnie na psychikę i samopoczucie pensjonariuszy. Jest to bardzo ważne, aby czuli się oni dobrze w placówce, w której spędzają większość czasu. Atrakcyjność proponowanych zajęć, odpowiedni poziom rehabilitacji, szerokie kontakty z ludźmi, pomagają zapomnieć o codziennych kłopotach. Z wywiadów z opiekunami wynika, że odpowiednio prowadzona rehabilitacja może w znacznym stopniu ułatwić adaptację i akceptację stanu faktycznego.

W badanej placówce rehabilitację uprawia się w miarę możliwości i dostosowuje się ją do określonych potrzeb pensjonariuszy. Z uwagi na to, iż w placówce nie przebywają osoby, które całkowicie są niepełnosprawne fizycznie, nie stosuję się kinezyterapii czyli leczniczego oddziaływania ruchu w celu zwiększenia zakresu ruchów kończyn i tułowia powodującego zwiększenie siły określonej grupy mięśni. Stosowane jest natomiast usprawnianie seniorów. W tym celu pod okiem rehabilitanta odbywa się gimnastyka, nie jest ona męcząca, a tempo dla każdego pensjonariusza jest inne.

W badanej placówce obok gimnastyki ważnym elementem terapeutycznym są gry zespołowe, których celem między innymi jest spowodowanie akcji i reakcji ze strony podopiecznych, a w samej grze leże również przyjemność.

Za nadrzędny cel właściwego procesu wychowawczego i terapeutycznego 60% badanych osób uznało organizowanie wycieczek, wyjazdów, turnusów rehabilitacyjnych oraz innych imprez rekreacyjnych. Przedsięwzięcia te motywują podopiecznych do dbania o siebie, o swój wygląd. Jest to pewnego rodzaju działanie mające na celu podniesienie ogólnej samooceny uczestników zajęć.

Działalność wychowawczo - terapeutyczna prowadzona w środowiskowym domu samopomocy ze względu na specyfikę placówki i różnorodność grup przebiega kilkutorowo. Tak jak dla dzieci z rodzin dys funkcyjnych skupia się przed wszystkim w obrębie wychowania i opieki, to dla osób niepełnosprawnych ukierunkowana jest na nabycie podstawowych czynności życiowych spraw związanych z higieną osobistą, planowaniem czasu wolnego, kształtowaniem podstawowych umiejętności społecznych (terapia zajęciowa), umiejętności komunikowania się i wyrażania swoich potrzeb i emocji.

Podsumowując proces wychowawczo terapeutyczny w odniesieniu do poszczególnych grup podopiecznych placówki należy wyróżnić te sfery „życia" Domu, które dla wszystkich podopiecznych stanowa nadrzędną wartość. Z informacji uzyskanych od opiekunów największym zainteresowaniem cieszy się udział podopiecznych w kołach zainteresowań i terapii zajęciowej. Jednak nadal spora liczba podopiecznych nie przejawia zainteresowania w żadnej dziedzinie. Osiąganie efektów wychowawczych i terapeutycznych w wyniku zewnętrznej ukierunkowanej aktywności wolnoczasowej Jest możliwe, zdaniem S. Górskiego, przy zachowaniu następujących zasad:

dobrowolności działań, realizowania własnych motywów, dążeń do osiągnięcia satysfakcji i kreatywności czynności.

Nie bez znaczenia jest zatem sposób kierowania aktywności podopiecznych. Z przeprowadzonych badań wynika, że nie zawsze sposoby te były przemyślane.

Niejednokrotnie podopieczni spędzają czas w placówce według propozycji kadru opiekuńczej. Proponowane zajęcia zależą częściowo od zainteresowań i zdolności opiekunów. Nie ma możliwości na zajęcia indywidualne według zainteresowań i motywów.

W środowiskowym domu zajęcia rekreacyjne pełnia funkcję zarówno wychowawczą jak i terapeutyczną. Stwarzają szansę na kształtowanie u podopiecznych wytrwałości, obowiązkowości, samodyscypliny i umiejętności życia w grupie. Aktywność ruchowa ma również walory terapeutyczne. Umożliwia między innymi rozładowanie napięcia emocjonalnego bardzo często towarzyszącego podopiecznym.

Według oceny pensjonariuszy do najbardziej atrakcyjnych zajęć w ośrodku należ właśnie zajęcia rekreacyjne, wyjazdy i wycieczki.

Niemniej ważnym elementem procesu wychowawczo -terapeutycznego jest kształtowanie postawy poszanowania dla cudzej własności. W ocenie opiekunów podopieczni wykazują poprawny stosunek do mienia społecznego. Również ważnym zadaniem jest kształtowanie u podopiecznych właściwej postawy wobec siebie, wobec rówieśników i właściwego stosunku wobec osób dorosłych. W opinii opiekunów 60% podopiecznych ujawnia życzliwy stosunek do drugich osób, a pozostali wykazują mniej lub bardziej nasilone objawy egoizmu, złośliwości i agresji. Pozytywny stosunek ujawnia się podczas zajęć grupowych, natomiast postawy egoistyczne i agresywne częściej uwidaczniają się w toku zwykłych zajęć.

Działalność wychowawczo - terapeutyczna stosowana w badanej placówce całkowicie nie odpowiada normom, jest raczej pozorna aczkolwiek częściowo „trafia" w potrzeby podopiecznych.

Analiza działalności ośrodka pozwala stwierdzić, że placówka realizuje przed wszystkim zadania opiekuńcze. Otacza opieką osoby niepełnosprawne, o zaburzonej osobowości, osoby starze i dzieci z rodzin niewydolnych wychowawczo.

Rekreacja i wychowanie stanowią niewielki element całościowego procesu. Zadania terapeutyczne podejmowane są okazjonalnie. W ich efekcie nie następuje pożądany rezultat.

W Środowiskowym Domie Samopomocy w Ostrołęce działalność terapeutyczna jest procesem pozornym. Placówka nie spełnia funkcji terapeutycznej. Jej rola głównie sprowadza się do funkcji opiekuńczej, a częściowo do funkcji wychowawczej. Główne zadania jakie realizuje to, w stosunku do dzieci pomoc w nauce, a dla wszystkich użytkowników domu organizacja czasu wolnego. Do czynników negatywnych wpływających na efektywność terapeutyczną ośrodka należą:

• niedostateczna baza lokalowa, brak sali terapeutycznej i niewystarczające zabezpieczenie materialne

• brak profesjonalnej kadry do pracy z osobami niepełnosprawnymi

• brak należytej współpracy i integracji oddziaływań ośrodka, rodzinny i instytucji noszących pomoc.

Niemniej badana placówka ma istotne znaczenie społeczne jako placówka opiekuńcza. W środowisku lokalnym uzyskała trwałe miejsce jako jedyna placówka dla osób niepełnosprawnych i starszych wymagających opieki. Ośrodek jest formą opieki częściowej i dla większości podopiecznych stanowi alternatywę wobec domów opieki całkowitej. Zważywszy społeczne zapotrzebowanie na tego typu formę opieki i brak placówek o podobnym profilu, uważa się, że działalność ośrodka powinna być wspierana przez środowisko lokalne. Konieczne jest przede wszystkim podejmowanie nowych decyzji - przedsięwzięć w kierunku stworzenia placówki typowo terapeutycznej dla osób niepełnosprawnych.

2

---