Religia, którą nazywamy hinduizmem jest właściwie bez nazwy. Uczy ona, że prawda istnieje poza nazwą i formą a wszystkie drogi, które prowadzą do boga są dobre. Jako najstarsza religia, matka wszystkich religii, uznaje wszystkie religie. W swej długiej historii widziała wiele religii, które przychodziły i odchodziły. Była świadkiem powstania i upadku religii Egiptu i Persji. Sama zrodziła wiele religii, jak na przykład: buddyzm, dżinizm, czy sikkhizm. Wywarła wpływ na islam, chrześcijaństwo i taoizm. Podwaliny pod judaizm położył Mojżesz pod koniec II tysiąclecia przed Chr. Buddyzm został założony przez Siddharthę Gautamę w połowie I tysiąclecia przed Chr. Chrześcijaństwo powstało na przełomie er jako wynik nauki Jezusa. Wreszcie islam pojawił się za pośrednictwem proroka Mahometa. Nie wiemy jednak, kto stworzył sanatana dharmę, czyli odwieczne prawo, religię hinduistów. Tradycja wspomina o siedmiu riszich twórcach wed lub wg innej wersji o czternastu, lub o jeszcze większej liczbie; mówi się nawet, że było ich sto tysięcy. Sami hindusi księgi wedyjskie określają terminem śruti , czyli objawieniem. Przyjąć zatem można, że hinduizm jest religią objawioną, która nie ma swego założyciela, tak jak uprzednio wymienione. Od religii założonych, z wyjątkiem judaizmu, różni się ona jednak tym, że nie jest religią uniwersalną, tzn. hinduizm przeznaczony jest jedynie dla ograniczonego kręgu wyznawców, w tym wypadku obejmuje tylko cztery warny społeczeństwa hinduskiego. Takie jest na ogół powszechne mniemanie. Jednakże musimy wziąć pod uwagę, że właściwie nikt nie zabrania wierzyć i stosować się do prawa odwiecznego, czyli wyznawać hinduizm. Mogą jego wyznawcami być ludzie spoza kast, jak również mogą być jego wyznawcami Europejczycy i Amerykanie. Przykładem tego jest tzw. misja Czajtanii i wspólnoty krisznaitów, powstałe pod wpływem Towarzystwa Świadomości Boga Kriszny. Jednak muszą się oni dostosować do obowiązujących praw, tj. nie wolno im wchodzić do niektórych sanktuariów, nie wolno im powtarzać pewnych mantr i wykonywać zakazanych rytuałów. W tak rozszerzonym sensie hinduizm też jest religią uniwersalną i patrząc z tego punktu widzenia, nawet chrześcijaństwo ani islam nie są religiami uniwersalnymi, gdyż większa część społeczeństwa, czyli kobiety są w podobny sposób dyskryminowane, ponieważ np. nie mogą pełnić funkcji kapłańskich. Uczeni historycy przyjmują, że hymny Rigwedy powstały w okresie od X-XIII wieku przed Chr., tzn. około trzy i pół tysiąca lat temu. Oczywiście w tak długim przedziale czasu musiało się dużo zmienić w wierzeniach i obrzędach, zwłaszcza, że prawa religijne nie są i nie były nigdy tak skodyfikowane i zdogmatyzowane jak w innych religiach. Religia hindusów nieustannie fermentowała i owocowała nowymi poglądami. Same wedy nie są jednorodne. Inna jest filozofia samhit a inna upaniszad . Na ogół zgodnie się przyjmuje, że poglądy istniejące po powstaniu tych ostatnich, tak bardzo się różniły od pierwotnej religii Wed, że zaczęto nadawać nowemu prądowi nową nazwę - braminizmu, aby odróżnić go od pierwotnych wierzeń, czyli wedyzmu. Gdy z kolei braminizm zaczął ulegać erozji pod wpływem nowych poglądów buddyjskich i innych heterodoksyjnych szkół, wynik tych wpływów objawił się jako nowa religia, zwana dzisiaj hinduizmem. Oczywiście poza Indiami, gdyż w samych Indiach religia ta nie ma żadnej nazwy. Po prostu jest to odwieczne prawo - sanatana dharma.
Hinduizm, zatem ma dwa znaczenia. Pierwsze, szersze znaczenie to religia obejmująca wedyzm, braminizm i hinduizm w węższym znaczeniu, który obejmuje wierzenia od II wieku do czasów dzisiejszych. Generalnie hinduizm uznaje, że każda wiara, która prowadzi do Boga, jest dobra. W hinduizmie istnieje wiara w bóstwa - dewy (bóstwa męskie) i dewi (bóstwa żeńskie), które są zwykle traktowane albo jako emanacje jedynego Boga lub (rzadziej) jako istoty niższe (odpowiedniki aniołów w religiach abrahamowych).
Hinduizm ma ogromny zbiór świętych pism. Dzieli się je na śruti - literaturę wedyjską - Wedy oraz smriti - literaturę początkowo niekanoniczną, w skład, której wchodzą eposy: Ramajana i Mahabharata Ok. 1830 r. Brytyjczycy przez dołączenie do słowa Hindu przyrostka ism i utworzyli używaną dziś nazwa hinduizm (w angielskiej formie jako Hinduism). W pierwszej połowie XIX wieku rozpowszechnił się on w Europie dla przeciwstawienia religii indyjskich buddyzmowi i dżinizmowi. Sami wyznawcy na określenie swojej religii używają nazwy sanātanadharma, czyli odwieczny porządek. Najpowszechniejszy jest kult Wisznu (w tym jego Awatarów) i Śiwy oraz Dewi. Hinduiści wierzą, że Bóg lub bogowie zstępują na Ziemię co kilka tysięcy lat jako awatara, aby wypełnić ważną misję - uratować świat przed upadkiem moralnym (np. Rama lub Kryszna). W przypadku niektórych awatarów (tu chodzi głównie o Buddę) nie ma jasności, co do dokładnej misji, jaką mieli wypełnić.
- Kryszna - pod postacią człowieka, urodzonego w rodzinie pasterzy krów, który w przyszłości zostaje władcą
- Budda - pod postacią człowieka, jednak część hinduistów uważa, że dziewiątym Awatarem był Balarama ( który zstąpił na Ziemię razem z Kryszną )
- Kalkin - pod postacią jeźdźca (na białym koniu), którego przyjście ma zwiastować koniec obecnej Kali jugi; większość hinduistów oczekuje na jego przybycie, jednak niektóre odłamy hinduistyczne uważają, że ono już nastąpiło.
Według hinduizmu dusza jest nieśmiertelna. Dotyczy to zarówno ludzi jak i zwierząt, roślin i przedmiotów. Przechodzi ona serię wcieleń aż do osiągnięcia mokszy.
W hinduizmie powszechna jest wiara w reinkarnację. Według hinduistów dusza przechodzi przez coraz wyższe postacie - od przedmiotu, przez postać rośliny, zwierzęcia, człowieka (i jeszcze parę wyższych) po zjednoczenie i stopienie się z Brahmanem (Bogiem, Absolutem) raz na zawsze. W skrajnych przypadkach (za karę za popełnienie poważnych zbrodni) dusza może przybrać postać niższą. Losy duszy (w tym postać, którą przybierze w następnym życiu) warunkowane są przez czyny - poprzez każdy czyn dusza zbiera określoną (dobrą lub złą, zależnie od czynów) karmę, której rezultatem są sukcesy i szczęście lub cierpienia. Gdy te nastąpią, wtedy karma się spala. Wędrówka dusz, w którą wierzą hinduiści, nazywa się sansarą. Hinduiści dążą do jej zakończenia i zjednoczenia się na zawsze z Bogiem (Brahmanem), co jest możliwe poprzez jedną z trzech dróg - bhakti jogę (miłość i oddanie), dźńana jogę (zdobywanie mądrości duchowej) lub karma jogę (bezinteresowne działanie). Według większości hinduistów obecną erą jest Kali juga
Z założeń tych wynika etyka hinduistyczna, która również jest wspólna dla wszystkich kultów hinduistycznych. Etyka ta nazywana jest Dharmą i obejmuje ona swym zasięgiem nie tylko ludzi, ale także wszelkie istoty żywe. Jej podstawą są wartości takie jak miłość, współczucie i spokój, a także pokonanie pragnień i przywiązań, oddanie Bogu (bhakti). Wspólny dla wszystkich hinduistów jest też szacunek dla świętych krów.
Święte księgi hinduizmu - Wedy - spisane zostały w sanskrycie. Składają się z czterech sanhit: Rygwedy (hymny do dewów) - powstałej najwcześniej, Samawedy (pieśni liturgiczne), Jadźurwedy, (formuły przy składaniu ofiar) i Atharwawedy (pieśni czarodziejskie, wiedza zaklęć) - powstałej najpóźniej. Każda z sanhit ma jeszcze dwa teksty: Brahmany (traktaty rytualno-teologiczne) i Upaniszady (traktaty filozoficzne). Oprócz nich (Brahmanów i Upaniszad) wyróżnia się jeszcze Aranjaki, o treści mistyczno-alegorycznej, przeznaczone dla leśnych ascetów. Większość hinduistów kieruje się świętą tradycją (smriti) przekazaną w dwóch eposach: Mahabharacie i Ramajanie. Pierwszy zawiera księgę dydaktyczną - Bhagawad Gitę, stanowiącą jedną z podstawowych elementów kultury indyjskiej. Ramajana to żywot Ramy - siódmego Awatary Wisznu i bohaterskiego królewicza. Oprócz tego istnieją jeszcze Purany, poruszające tematy takie jak mitologia, historia, tradycja, a także np. stworzenie świata. Ponadto, do smriti należy także księga Manusmryti spisana przez Manu. Do smriti zalicza się również sutry.
Historia: Hinduizm wyewoluował z braminizmu, który z kolei wyewoluował z wedyzmu. Wedyzm został przyniesiony do Indii przez Ariów (którzy już go wcześniej rozwinęli); był z początku religią politeistyczną, który przekształcił się później w henoteizm. W okresie braminizmu natomiast ukształtował się wyraźny podział społeczeństwa na cztery warny. Gdy powstawał hinduizm wówczas na sam przód panteonu wysunięto Wisznu i Śiwę, a dawniejsze bóstwa wedyjskie (Agni, Indra, Waruna, a także Brahma) spadły albo do roli bóstw pomniejszych lub całkowicie zanikły. Hinduiści byli w zasadzie podzieleni na wisznuitów (czczących Wisznu i jego Awatary) oraz śiwaitów (czczących Śiwę). Członkowie każdego z tych odłamów uważali ich bóstwo za Boga jedynego, zatem hinduizm był monoteistyczny.
W VI wieku p.n.e. od hinduizmu zaczęły się wyodrębniać: buddyzm (założony przez Buddę) i dżinizm (założony przez Mahawirę), a także adźiwikowie. Z początku miały one zasięg wyłącznie lokalny (rejon Biharu) jednak wkrótce się rozpowszechniły na inne obszary, a nawet w przypadku buddyzmu - na całe Indie. Dżinizm natomiast pozostał do czasu popularny w Indiach południowych.
Jako, że dotychczas hinduizm był główną, największą religią Indii, duża zmiana nastąpiła za panowania króla Aśoki - buddysty (żyjącego w III wieku p.n.e.), rządzącego dużą częścią subkontynentu indyjskiego, który sprawił, że oficjalną religią jego państwa stał się buddyzm.
-Wisznuizm - wisznuici są czcicielami Boga osobowego Wisznu. Charakterystyczne dla wisznuizmu jest bhakti, czyli oddanie Bogu. Wśród wisznuitów liczną grupę stanowią krysznaici, czczący Krysznę. Wisznuizm podzielił się na cztery główne sampradaje: Śri sampradaja, Rudra sampradaja, Brahma Sampradaja, Kumara sampradaja. Powstały też inne nurty wewnątrz tych sampradaji stanowiących ich odnogi traktowane czasem jako osobne nurty. Przykładem może być gaudija wisznuizm założony przez Ćajtanję Mahaprabhu wewnątrz Brahma sampradaji.
-Śiwaizm - śiwaici czczą Boga Śiwę. Dla nich ważne są praktyki takie jak: joga, medytacja, asceza, a także różne rytuały. Wyróżnia się trzy rodzaje śiwaizmu: śiwaizm kaszmirski (z wyraźnymi elementami monizmu) i śiwaizm tamilski (w tym drugim silne są wpływy bhaktyzmu, podobnie jak w wisznuizmie); inną ważną grupą śiwaicką jest radykalne sampradaja - lingajaci, przykładające bardzo dużo wagi do postaci Śiwy jako lingam.
-Śaktyzm' - śaktowie skupiają się na oddawaniu czci żeńskiemu aspektowi Boga - twórczej energii Śakti, personifikowanej pod postacią Bogiń - małżonek Bogów. Świętymi pismami śaktyzmu są tantry. Charakterystyczne dla śaktyzmu jest też uznanie dla kobiety.
-Smartyzm - odłam uniwersalistyczny i monistyczny, oparty ściśle na naukach Adi Śankary. Uznają sześć bóstw: Surja, Wisznu, Śiwa, Śakti, Ganeśa i Kumaran, traktując je jako Sagun Brahman (reprezentację bezpostaciowego Brahmana.
Już od czasów wedyjskich w Indiach istniał podział społeczeństwa na klasy i grupy, który wynikał z faktu, że ludność Indii dzieliła się na przybyszów aryjskich oraz autochtonów pochodzenia drawidyjskiego i negroidalnego. Zakaz mieszania się miał zapobiec przed zanikiem szczupłej liczebnie ludności aryjskiej w rzeszach krajowców. Warny indyiskie rozwinęły się z podziałów klasowych, które od czasów wedyjskich istniały w społeczeństwie aryjskim. Podobne rozwarstwienie istniało w Iranie, gdzie egzystowały cztery pisztry. Wszyscy Ariowie należeli do jakiejś klasy z wyjątkiem dzieci, wdów i sadhu (ascetów). Istniała granica między trzema górnymi warnami a czwartą klasą siudrów. Członkowie wyższych klas uważani byli za podwójnie urodzonych. Nosili po inicjacji święty sznur. Wprawdzie nie wszyscy przestrzegali tego, ale wśród braminów był to obowiązek. Tylko siudra nie dopełniał obowiązku inicjacji i czasem w ogóle nie był traktowany jako Aria.
Warny były przeważnie związane z zawodem wykonywanym przez członków warny. Księga Manu stwierdza: "....obowiązkiem bramina jest studiowanie, nauczanie, składanie ofiar i przyjmowanie darów; kszatrija powinien bronić narodu, składać ofiary i studiować; głównym obowiązkiem wajśji jest uprawianie roli, hodowla bydła i handel. Siudra zaś ma służyć trzem wyższym klasom.
Bramin był uważany za bóstwo. Był tak potężny, że potrafił zniszczyć króla i armię. Żądał dla siebie wielkich praw i domagał się bezwzględnego pierwszeństwa. Nie zawsze jednak inne warny uznawały ich pierwszeństwo. W buddyzmie np. uważano, że pierwszeństwo należy się kszatrijom. Jak wiadomo Budda pochodził z kszatrijów i wystąpienie jego można traktować jako bunt przeciwko braminizmowi.
Kapłani bramińscy dzielili się na kategorie zależnie od pełnionych funkcji: był więc wzywający bogów hotar, kantor udgatar, i składający ofiary adhawarju.
Kszatrijowie
Była to druga klasa (wg tradycji bramińskiej) spełniająca funkcje rządzące. W okresie wedyzmu nazywano ją radżanija a dopiero później kszatrija. Celem jej było bronienie granic i sprawowanie rządów w okresie pokoju.
Wajśjowie
Według księgi Manu głównym obowiązkiem ludzi z trzeciej warny była hodowla bydła, powierzonego jego pieczy. Później wajśjowie zajmowali się także handlem, rolnictwem, intratnym rzemiosłem, jak jubilerstwem i złotnictwem.
W brahmanach występuje wajśja jako ten, który płaci daniny, ten, z którego żyje inny i ten, którego można dowoli prześladować i ciemiężyć. Posiada skąpe prawa i niską pozycję społeczną. Gdy zaczęły powstawać odłamy heterodoksyjne jak buddyzm i dżinizm, wajśjowie byli zwolennikami tych prądów i popierali ich rozwój.
Siudrowie
Siudra to sługa innych ludzi. Można go wygnać, zabić i prześladować. Nie należy do podwójnie urodzonych i nie poddaje się go inicjacji. Zajęciem ich było rolnictwo i rzemiosło. Dzielili się na czystych i nieczystych. Obowiązkiem czystego siudry było służenie trzem wyższym klasom. Siudrowie, zaś nieczyści prawie nie różnili się statusem od niedotykalnych. Siudrom nie wolno było gromadzić bogactw, gdyż "...siudra. który jest bogaty sprawia udrękę braminom." Jeżeli bramin zabił siudrę, podlegał takiej karze jak za zabicie kota lub psa.
Niedotykalni
Poniżej warny siudrów stoją tzw. niedotykalni, którzy praktycznie są poza kastami a przez członków innych warn uważani są za nieczystych. Niektórzy z nich muszą trzymać się z dala od innych i pracować nocą. Nazywani są dlatego niewidzialnymi. Wśród niedotykalnych dużą grupę stanowią czandalowie. Nie wolno im było mieszkać we wsiach aryjskich. Głównym ich zajęciem było wynoszenie i palenie zwłok. Pełnili również funkcje katów przy egzekucjach skazańców. Zgodnie z nakazami mieli ubierać się w odzież po umarłych, jeść pożywienie w rozbitych naczyniach i nosić tylko żelazne ozdoby. Gdy wchodzili do miasta musieli używać kołatek jak trędowaci, aby ostrzegać członków wyższych warn.