SPÓŁKA CYWILNA
Pojęcie spółki cywilnej
Spółką w rozumieniu art. 860, a więc „spółką cywilną” lub „spółką prawa cywilnego” jest stosunek obligacyjny oparty na umowie, w której wspólnicy zobowiązują się do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów.
Cel spółki cywilnej
Najistotniejszą cechą spółki jest przyjęcie przez wszystkich wspólników zobowiązania do działania zmierzającego do osiągnięcia celu gospodarczego; brak takiego zobowiązania lub też przyjęcie go tylko przez niektórych kontrahentów, wyklucza możliwość uznania zawartej umowy za spółkę cywilną. Cel gospodarczy należy jednak pojmować szeroko, a więc jako wszelkie dążenie do uzyskania korzyści materialnych w postaci zysku albo do osiągnięcia najwyższego - przy danym nakładzie środków - stopnia realizacji wyznaczonego zadania o charakterze majątkowym. Nie można zatem utożsamiać celu gospodarczego tylko z celem zarobkowym, lecz raczej z ogólnie rozumianym motywem racjonalnego gospodarowania we wspólnocie, oznaczającym otrzymanie najlepszego efektu przy maksymalnej oszczędności środków. Nie zawsze realizacja wspólnego celu gospodarczego będzie równoznaczna z prowadzeniem działalności gospodarczej rozumianej jako zawodowa, podporządkowana regułom opłacalności i zysku, charakteryzująca się powtarzalnością podejmowanych działań oraz stałym uczestnictwem w obrocie gospodarczym (art. 2 ust. 1 ustawy - Prawo działalności gospodarczej, a także uzasadnienie uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 18 czerwca 1991 r.).
Zarówno cel gospodarczy, jak i sposób działania mającego ten cel urzeczywistnić muszą być w umowie spółki określone. Cel gospodarczy i sposób działania wspólników mogą być opisane w sposób ramowy albo bardziej szczegółowo, np. przez określenie przedsiębiorstwa, które ma być wspólnie prowadzone, lub przez dokładną charakterystykę podejmowanej działalności gospodarczej.
Wspólnicy
Wspólnikami mogą być - w dowolnych konfiguracjach - osoby fizyczne i osoby prawne. Z natury spółki jako węzła obligacyjnego wynika, że może być utworzona co najmniej przez dwóch kontrahentów. Byt co najmniej dwóch wspólników jest również warunkiem istnienia spółki; spółka cywilna jednoosobowa nie istnieje, a jeden wspólnik oznacza brak spółki. Rzecz jasna, liczba wspólników nie jest ograniczona, w praktyce jednak spółki cywilne - z uwagi na ich przydatność tylko do niektórych przedsięwzięć gospodarczych - nie grupują zbyt dużej liczby wspólników. Najczęściej w formie spółki cywilnej prowadzone są kancelarie notarialne i adwokackie, biura radców prawnych, przedsiębiorstwa maklerskie, przychodnie lekarskie, warsztaty plastyczne, spółki autorskie, niewielkie przedsiębiorstwa handlowe, zakłady usługowe itp., choć praktyka notuje również przedsięwzięcia gospodarcze w większym rozmiarze.
Zgodnie z art. 26 k.s.h. spółka cywilna, której przychody netto ze sprzedaży towarów lub świadczenia usług w każdym z dwóch kolejnych lat obrotowych osiągnęły równowartość w walucie polskiej co najmniej 400 000 EURO, a więc spółka prowadząca „przedsiębiorstwo większych rozmiarów”, podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorców. Z chwilą wpisu do rejestru spółka cywilna staje się spółką jawną. Rozwiązanie to stanowi powrót do unormowań kodeksu.
Forma umowy
Umowa spółki powinna być - dla celów dowodowych (ad probationem) - sporządzona w formie pisemnej. Dla tych samych celów formy pisemnej wymaga zmiana umowy spółki, w tym wstąpienie do spółki lub wystąpienie z niej przez któregokolwiek ze wspólników.
Treść umowy
Umowa spółki, oprócz postanowień przedmiotowo istotnych, tzn. wskazania wspólników oraz określenia celu gospodarczego, rodzaju działalności i wniesionych wkładów, może regulować wiele kwestii pozostających w zakresie swobody kontraktowania. Trzeba przy tym zaznaczyć, że większość przepisów o spółce ma charakter norm iuris dispositivi. Tak więc np. strony mogą dowolnie określić wartość wkładów, czas obowiązywania umowy spółki, zakres umocowania wspólników do reprezentacji spółki, sposób i zakres udziału wspólników w zyskach oraz uczestniczenia w stratach, a także zastrzec, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce.
Spółka cywilna należy do spółek osobowych o stałym w zasadzie składzie wspólników. Od spółek kapitałowych odróżnia ją przede wszystkim fakt, że ekonomiczną podstawą jej działalności może być nie tylko kapitał, ale także „świadczenie usług”, a więc osobiste wykonywanie przez wspólników pracy na rzecz spółki.
Spółka cywilna jako przedsiębiorca
Jakkolwiek spółka cywilna jest przede wszystkim stosunkiem prawnym (zobowiązaniowym) skutkującym między stronami (wspólnikami), a więc „wewnątrz spółki”, to jednak pozostaje także jednostką organizacyjną (o wyższym lub niższym stopniu zorganizowania). W tej właśnie formie, ze względu na swe funkcje w obrocie cywilnoprawnym i gospodarczym, spółka występuje również wobec osób trzecich, a więc „na zewnątrz”. W związku z tym w doktrynie i orzecznictwie występują spółki o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. W wyniku tego podziału piśmiennictwo wyróżnia:
a) spółkę wewnętrzną (w szerszym znaczeniu), która nie występuje w obrocie samodzielnie, gdyż wszelkie czynności na zewnątrz podejmuje wspólnik prowadzący interesy spółki, czyniący to jednak we własnym imieniu; taka spółka jednak może mieć majątek będący przedmiotem wspólności łącznej;
b) spółkę zewnętrzną (tradycyjną), która występuje w obrocie jako wielość wspólników ujęta w organizacyjne ramy spółki; czynności na zewnątrz podejmuje wspólnik działający na rzecz wszystkich wspólników jako majątkowej i organizacyjnej spójni;
Spółka cywilna kwalifikowana jako spółka zewnętrzna, mogłaby być uznana za przedsiębiorcę. Jednakże z dniem 1 stycznia 2001 r. spółka cywilna utraciła przymiot przedsiębiorcy - przedsiębiorcami są wyłącznie wspólnicy (art. 71 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, w zw. z art. 1 ustawy - przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz art. 2 ust. 3 ustawy - Prawo działalności gospodarczej).
Zdolność prawna, sądowa, wekslowa, upadłościowa i układowa spółki cywilnej
Spółka cywilna - w którejkolwiek z form - nie ma osobowości prawnej ani zdolności wekslowej; w doktrynie tylko A. Klein zaproponował uznanie osobowości prawnej spółki cywilnej.
Spółka cywilna miała - jako przedsiębiorca - zdolność sądową w postępowaniu w sprawach gospodarczych oraz - jako zakład pracy (pracodawca) - w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, a ponadto zdolność upadłościową i układową.
Należy jednak mieć na względzie, że z dniem 1 stycznia 2001 r., tj. z dniem wejścia w życie ustawy - Prawo działalności gospodarczej, zdolność sądowa spółek cywilnych ustała w związku z utratą przez spółki przymiotu przedsiębiorcy; od tego dnia przedsiębiorcami są wspólnicy, w zakresie wykonywania przez nich działalności gospodarczej.
Umowy o wspólne przedsięwzięcie
Art. 860 - a zwłaszcza zawarta w nim pojemna definicja spółki - oraz względnie obowiązujący charakter prawie wszystkich dalszych przepisów o spółce pozwala, przy uwzględnieniu treści art. 3531, na powoływanie wszelkiego rodzaju spółek nie uregulowanych w przepisach szczególnych. Chodzi tu głównie o możność zawierania umów o wspólne przedsięwzięcie (np. konsorcjum, kartel, syndykat, pool i tzw. umowy joint venture), jak też o możliwość powołania spółki ad hoc, spółki cichej oraz tzw. podspółki. W judykaturze zastosowano przepisy o spółce cywilnej do wykonywania usług adwokackich, uczestnictwa w grach losowych, wspólnego użytkowania łąk, do komitetu elektryfikacyjnego wsi, prywatnego zrzeszenia artystów teatralnych oraz do umowy o utworzenie zespołu rolników indywidualnych. Podejmowane są także próby wykorzystania uregulowań spółki cywilnej do rozliczeń majątkowych między konkubentami, a nawet między małżonkami.
Wkład wspólnika
Pojęcie wkładu, który może mieć charakter pieniężny (gotówkowy) albo niepieniężny, należy interpretować szeroko. Przedmiotem wkładu pieniężnego są pieniądze (także waluta obca) mające obieg prawny, natomiast przedmiotem wkładu niepieniężnego może być każde dobro przedstawiające jakąkolwiek wartość majątkową, jeżeli jest zbywalne i może stać się ekonomicznym podłożem działalności spółki.
Wkład w postaci świadczenia usług oznacza zobowiązanie się wspólnika do wykonywania w zasadzie stałych, ale - niewykluczone - także jednorazowych lub podejmowanych okazjonalnie, stosownie do potrzeb i woli wspólników, czynności na rzecz spółki. Chodzi o wszelkie działanie - odpłatne lub nieodpłatne - przysparzające korzyści spółce lub pozwalające zaoszczędzić jej ekspensy, np. świadczenie pracy, doradztwo, pośrednictwo, marketing.
Jeśli umowa spółki nie postanawia inaczej, wkłady wspólników mają jednakową wartość. Także w razie wątpliwości domniemywa się równość wkładów. Dopuszczalne jest podwyższenie wkładów w trakcie obowiązywania umowy. W takiej sytuacji konieczna jest zmiana umowy spółki, co może nastąpić w drodze jednogłośnej uchwały wspólników, stwierdzonej na piśmie. Nie jest także wyłączone podwyższenie wkładów w drodze stosownej klauzuli - przewidującej tę możliwość - ujętej w umowie spółki.
Udział wspólnika
Wkłady wniesione do spółki w następstwie zawartej umowy oraz ich pożytki i surogaty - nie wyłączając wkładów w postaci świadczenia usług oraz roszczeń o ich wniesienie - jak też inne składniki majątkowe nabyte (wytworzone) w czasie obowiązywania spółki stanowią, z pominięciem długów, wspólny majątek wspólników.
Majątek spółki jest odrębny od majątku osobistego każdego ze wspólników i ma charakter wspólności łącznej. Wspólność łączna oznacza niepodzielność majątku oraz brak określenia wysokości udziałów przysługujących poszczególnym wspólnikom. Każdy wspólnik jest zatem współwłaścicielem majątku jako całości, jak też każdej rzeczy i prawa tworzących tę całość (wspólność do niepodzielnej ręki). W odniesieniu do wierzytelności mogą znaleźć odpowiednie zastosowanie reguły konstrukcyjne zobowiązań solidarnych i niepodzielnych. Ustanie zasady niepodzielności oraz nieoznaczenia wysokości wkładów następuje - w odniesieniu do konkretnego wspólnika - z chwilą jego wystąpienia ze spółki oraz - w stosunku do wszystkich wspólników - z chwilą rozwiązania spółki.
Oczywistą konsekwencją niepodzielności majątku wspólnego jest jego nienaruszalność, co oznacza, że wspólnik nie może rozporządzać (zbywać, obciążać) ani udziałem w tym majątku, ani udziałem w poszczególnych jego składnikach. Korelatem tego zakazu jest niemożność żądania przez wierzyciela wspólnika zaspokojenia - w jakiejkolwiek formie - z jego udziału w majątku wspólnym (w poszczególnych składnikach). Ponadto wspólnik nie może - w czasie trwania spółki - żądać podziału majątku wspólnego.
Art. 863 ma charakter imperatywny, w związku z czym wspólnicy nie mogą klauzulami umownymi kreować swobody rozporządzania udziałem. A zatem zmiana wspólnika lub przystąpienie do spółki nowego wspólnika może nastąpić tylko przez zmianę lub zawarcie nowej umowy spółki. W tej kwestii jednak nie ma zgodności w doktrynie.
Jest również wyrażany pogląd, że w wypadku spółek zewnętrznych możliwe jest zbycie członkostwa w spółce bez zmiany umowy spółki, tzn. w drodze umowy między dotychczasowym a nowym wspólnikiem, jeżeli wyrażą na to zgodę pozostali wspólnicy. Natomiast w spółkach o charakterze wewnętrznym wszelkie zmiany w składzie wspólników mogą następować jedynie przez zawarcie umowy między nowym wspólnikiem a pozostałymi wspólnikami, przy czym nowy wspólnik musi także zawrzeć z ustępującym wspólnikiem umowę nabycia członkostwa.
Drugi z powyższych poglądów zaaprobował Sąd Najwyższy, stwierdzając, że wstąpienie do spółki cywilnej nowego wspólnika i przejęcie przez niego dotychczasowych zobowiązań i uprawnień za zgodą pozostałych wspólników, w tym i jednocześnie ustępujących z tej spółki, jest dopuszczalne (uchwała SN z dnia 21 listopada 1995 r.).
Solidarna odpowiedzialność wspólników
Solidarność wspólników polega na tym, że wierzyciel spółki może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich wspólników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, przy czym zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek ze wspólników zwalnia pozostałych. Tak więc każdy wspólnik odpowiada za całość zobowiązań spółki do pełnej wysokości, całym swoim majątkiem, a więc także swoim majątkiem osobistym, odrębnym od majątku spółki. W piśmiennictwie występuje teza, że odpowiedzialność solidarna dotyczy tylko majątków odrębnych wspólników, natomiast odpowiedzialność majątkiem spółki jest odpowiedzialnością łączną.
Art. 864 ma charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że wspólnicy nie mogą - ze skutkiem wobec osób trzecich, uprawnionych z tytułu zobowiązań spółki - zmienić w drodze umowy określonej ustawowo zasady odpowiedzialności solidarnej. Dopuszczalne jest natomiast dowolne ułożenie sposobu wzajemnej między wspólnikami odpowiedzialności regresowej, stanowiącej naturalne uzupełnienie solidarności. Należy przy tym zastrzec, że na odpowiedzialność spółki w stosunku do osób trzecich nie ma żadnego wpływu zwolnienie wspólnika w całości lub w części od udziału w stratach spółki.
Wierzycielowi przysługuje prawo swobodnego wyboru majątku, z którego chce uzyskać zaspokojenie, albowiem żaden przepis nie wymaga, by wierzyciel musiał kierować egzekucję najpierw do majątku spółki, a dopiero wtedy, gdy nie wystarcza on na zaspokojenie wierzytelności, do osobistego majątku wspólników.
Przez zobowiązania spółki należy rozumieć wszelkie zobowiązania powstałe w czasie trwania spółki w związku z działaniami (faktycznymi lub prawnymi) podejmowanymi dla osiągnięcia przez nią określonego w umowie celu gospodarczego.
Wspólnik nie odpowiada majątkiem osobistym za zobowiązania spółki, jeżeli ich źródłem są zdarzenia z okresu, w którym nie był wspólnikiem. Z jednej strony oznacza to, że wspólnik, który wstąpił do spółki już istniejącej, nie odpowiada za jej zobowiązania powstałe wcześniej, a z drugiej, że - mimo wystąpienia ze spółki - w dalszym ciągu odpowiada z pozostałymi wspólnikami za zobowiązania wynikające ze zdarzeń mających miejsce w czasie, gdy był jeszcze wspólnikiem.
Do egzekucji ze wspólnego majątku wspólników konieczny jest tytuł egzekucyjny wydany przeciwko wszystkim wspólnikom (art. 778 k.p.c.). Tytuł egzekucyjny wydany przeciwko spółce nie stanowi podstawy nadania klauzuli wykonalności przeciwko wspólnikowi tej spółki. Należy dodać, że znaczenie art. 778 k.p.c. polega na tym, że pozwala on prowadzić egzekucję ze wspólnego majątku wspólników tylko w celu zaspokojenia „zobowiązań spółki”, a więc wspólnych zobowiązań wszystkich wspólników, odrębnych od ich zobowiązań osobistych.
Reprezentacja spółki
Art. 866 stwarza domniemanie, że każdy wspólnik jest umocowany do jednoosobowego reprezentowania spółki w takich granicach, w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw. Kwestię tę jednak można uregulować odmiennie w umowie spółki albo w podjętej później uchwale wspólników. W konsekwencji uprawnienie do reprezentowania spółki może przysługiwać tylko wybranym wspólnikom, przy czym poszczególne kompetencje mogą być między tymi wspólnikami rozłożone nierównomiernie.
Reprezentowanie spółki, a więc działania dotyczące stosunków zewnętrznych spółki, obejmuje taki zakres kompetencji, który odpowiada uprawnieniu wspólnika do prowadzenia spraw spółki, a więc podejmowania czynności dotyczących jej stosunków wewnętrznych. W praktyce oznacza to, że wspólnik - pomijając nagłe wypadki - może reprezentować spółkę tylko w granicach zwykłego zarządu.
Należy przyjąć, że wspólnik uprawniony do reprezentacji spółki jest w sprawach między nim a spółką - z uwagi na kolizję interesów - wyłączony z działania. Skutki działania wspólnika bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu podlegają ocenie według zasad dotyczących rzekomego pełnomocnika (falsus procurator); ważność umowy zależy od potwierdzenia w wyznaczonym terminie, natomiast jednostronna czynność prawna jest nieważna.
Udział wspólnika w zysku i w stratach
Każdy wspólnik jest uprawniony do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach, bez względu na rodzaj i wartość wkładu. W umowie spółki można inaczej ustalić stosunek udziału wspólników w zyskach i stratach. Można nawet zwolnić niektórych wspólników od udziału w stratach. Natomiast nie można wyłączyć wspólnika od udziału w zyskach. Przepis ten - w części, w której dotyczy zysku - nie ma zastosowania do tych spółek, w których cel gospodarczy nie jest tożsamy z celem zarobkowym, lecz raczej z ogólnie rozumianym motywem racjonalnego gospodarowania we wspólnocie, oznaczającym otrzymanie najlepszego efektu przy maksymalnej oszczędności środków. Jednakże również w wypadku tych spółek może on stanowić właściwą wskazówkę w razie powstania konfliktu co do partycypacji wspólników w uzyskiwanej korzyści gospodarczej.
Zasadą jest równy udział w zysku (i w stratach), niezależnie od zaangażowania poszczególnych wspólników w jego osiągnięciu, przy czym wspólnicy mogą - już w umowie spółki, ewentualnie w późniejszej uchwale - inaczej rozłożyć uprawnienia i powinności w tym zakresie. Możliwe jest więc odwołanie się do wartości wniesionych wkładów, do ich rodzaju, czy też przyjęcie jakiejś innej dowolnej figury arytmetycznej. Nie można także wykluczać takiej formuły umownej, która zakładałaby realizację udziału w zysku w postaci stałej wypłaty określonych kwot na rzecz niektórych wspólników w oznaczonych odstępach czasowych. W żadnym wypadku natomiast nie jest dopuszczalne całkowite wyłączenie wspólnika z udziału w zyskach lub też przeznaczenie mu tylko takiego udziału, który oznaczałby symboliczną, a więc pozorną partycypację w dochodach spółki (tzw. lwia spółka); tego rodzaju działanie - podjęte in fraudem legis - byłoby nieważne z mocy art. 58 § 1; w konkretnych okolicznościach mogłoby być uzasadnione traktowanie zawartej umowy nie jako umowy spółki, lecz np. darowizny.
Należy podkreślić, że zysk w wypadku spółek prawa cywilnego nie musi pochodzić - jak to się zazwyczaj dzieje - z odpłatnych (ekwiwalentnych) świadczeń wzajemnych, realizowanych za pomocą czynności faktycznych i prawnych w dziedzinie obrotu zawodowego; może być także efektem pracy wspólników, podejmowanej dla wspólnego dobra.
Podział i wypłata zysku
K.c. dokonuje rozróżnienia na spółki zawarte na czas dłuższy i na czas krótszy, przy czym w tym ostatnim wypadku wspólnik może żądać podziału i wypłaty z zysków dopiero po rozwiązaniu spółki. Podobnie jak większość przepisów regulujących stosunki wewnętrzne spółki, także art. 868 - w zakresie dotyczącym terminów rozliczeń - ma charakter względnie obowiązujący. Umowa spółki - lub uchwała wspólników - może więc zawierać w tej materii postanowienia odmienne.
Spółką zwartą na czas dłuższy jest spółka mająca trwać dłużej niż jeden rok obrachunkowy, a nie - jak się to niekiedy przyjmuje w piśmiennictwie - co najmniej dwa lata; gdyż „każdy rok obrachunkowy” może oznaczać „jeden rok obrachunkowy”.
Prawo żądania podziału i wypłaty z zysku przysługuje każdemu wspólnikowi. W takim żądaniu zawarte jest implicite żądanie dokonania obrachunku wyliczenia zysku. W razie wątpliwości wspólnik ma prawo wglądu do dokumentów finansowych spółki oraz weryfikacji przedstawionych rozliczeń.
Rozwiązanie spółki - ważne powody
Rozwiązanie spółki może nastąpić z rozmaitych przyczyn i w różnych trybach (np. w drodze umowy między wszystkimi wspólnikami, gdy spełniony został w całości określony w umowie cel gospodarczy, na skutek wystąpienia ze spółki lub śmierci jednego z dwu wspólników, po spełnieniu się przewidzianych w umowie warunków powodujących rozwiązanie spółki). Art. 874 reguluje szczególny wypadek rozwiązania spółki, a mianowicie przez sąd w drodze konstytutywnego orzeczenia wydanego w wyniku uwzględnienia powództwa wspólnika (wspólników) powołującego się na ważne powody podważające podstawy dalszego istnienia spółki.
Interpretacja pojęcia „ważne powody” zależy od okoliczności konkretnego przypadku, w każdym razie chodzi tutaj o inny rodzaj przyczyn niż te, które uzasadniają wypowiedzenie przez wspólnika udziału w spółce bez zachowania terminów wypowiedzenia. Powody rozwiązania spółki muszą być bardziej generalne i dotyczyć bytu spółki jako całości, a nie tylko jednego wspólnika lub grupy wspólników. Jako „ważne powody” wymienia się np. zablokowanie możliwości podejmowania uchwał w ważnych sprawach spółki, nie dające się usunąć konflikty między wspólnikami, utrata dobrego imienia spółki lub poszczególnych wspólników, niegospodarność, wystąpienie niepokonywalnych trudności w działalności spółki, odejście ze spółki osób, na których wiedzy (umiejętnościach, autorytecie) opierała się działalność spółki.
„Ważne powody” muszą powstać w czasie trwania spółki i występować do chwili zamknięcia rozprawy. Ustąpienie tych powodów w czasie trwania procesu spowoduje oddalenie powództwa, podobnie jak utrata przez powoda statusu wspólnika (np. na skutek wypowiedzenia).
Z istoty umowy spółki wynika, że sprawa o jej rozwiązanie musi dotyczyć niepodzielnie wszystkich wspólników. W związku z tym stronę pozwaną stanowią w sporze wszyscy wspólnicy, z pominięciem, rzecz jasna, wspólnika-powoda.
4