Poetyka utworów realistycznych
Obmyślana w wypowiedziach programowych i rozważaniach teoretycznych, a jednocześnie stosowana w powieściopisarstwie i nowelistyce pozytywistów poetyka realistyczna uwzględniała szereg charakterystycznych wymogów.
1) Faworyzowała narrację w trzeciej osobie. Od dawna uważano ją za sposób opowiadania i opisywania stosowny dla epiki (a powieść zaliczano przecież do rodzaju epickiego i nazywano spadkobierczynią epopei), dodatkowym zaś motywem przemawiającym za trzecią osobą było przekonanie o podobieństwie zadań nauki i literatury. Proza naukowa - jak wiadomo -posługuje się wykładem w trzeciej osobie. Mówi o faktach i prawach, a nie
0 wrażeniach czy nastrojach badacza. Narrację w pierwszej osobie, a więc
narrację w formie pamiętnika, dziennika czy listu, w czasach pozytywizmu
uznawano za staroświecką - tak się kiedyś pisywało romanse, w których
kochankowie zajmowali się głównie własnymi uczuciami. Dopuszczano na
tomiast wtręty epistolarne (czyli w formie listów) lub pamiętnikarskie na
zasadzie realistycznej ilustracji tego, co robi któraś z postaci (na przykład
bohaterka - powiada się w narracji trzecioosobowej - pisze list, zawierający takie to a takie treści; albo: bohater otrzymał korespondencję z takimi to
a takimi wiadomościami).
2) Była to narracja „przedmiotowa", czyli taka, która skupia uwagę czytelnika na rzeczywistości przedstawianej, a skrywa osobiste nastawienia i oceny autora. Narrator, niewidoczny w utworze, mówi tak, jakby był obserwatorem i „podsłuchiwaczem" ludzi i zdarzeń. W istocie ma on wiedzę
nieograniczoną i wszechmocne możliwości przenikania murów, dokonywa
nia przeskoków w czasie, wdzierania się do wnętrza psychiki bohaterów itd.
Czasem pozycja narratora jest bliska stanowisku obserwacyjnemu bohatera:
narracja przedstawia wówczas to, co dostrzega bohater. Częściej jednak
mamy w powieści realistycznej do czynienia z narratorem, który zajmuje
pozycję niezależną od usytuowania postaci.
Ponieważ utwór realistyczny ma stwarzać iluzję rzeczywistości, czyli
dawać czytelnikowi złudzenie czy wrażenie, że oto wypadki rozwijają się
na jego oczach, ogromną rolę pełnią dialogi. One bardziej niż narracja do-
zwalają czytelnikowi czuć się widzem rzeczywistości przedstawianej, być
blisko niej, doznawać jej „prawdziwości" - toteż powieści realistyczne za
zwyczaj zawierają więcej dialogów niż narracji. W dialogach pożądane jest
indywidualizowanie stylu wypowiedzi postaci, używanie gwar, żargonów
i cudzoziemskich zniekształceń języka - w narracji obowiązuje szkolna polszczyzna literacka.
Z zamiaru unaoczniania życia, pokazywania go z bliska i dokładnie -
brała się skłonność do skracania czasu akcji (nie kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt lat, jak bywało w dawnych romansach, lecz najwyżej kilka lat,
a nierzadko i kilka miesięcy) oraz do skupienia geograficznego miejsca akcji (nie wędrówka przez wiele krain, lecz raczej opisanie dokładne topografii i środowiska społecznego w jednej miejscowości). Zarówno miejsce, jak
i czas winny mieć oparcie w rzeczywistości. Czytelnik winien wiedzieć,
w jakim mniej więcej okresie dziejowym rozgrywają się zdarzenia (najlepiej: w którym roku) i w jakiej okolicy (najlepiej: sprawdzalnej na mapie).
W portrecie postaci ideałem ujęcia realistycznego jest wyposażenie
głównych bohaterów w cechy typowe i w rysy indywidualne. Najlepiej, gdy
jedne i drugie występują w podobnych „dawkach". Pożądany jest stan ich
równowagi. Cechy indywidualizujące mają zapobiegać szablonowi, cechy typowe - dowolnościom i wymyślnościom fantazji.
Budowa akcji opiera się na porządku przyczynowo-skutkowym, zgodnym z doświadczeniem potocznym i ze zdrowym rozsądkiem. Fantastyka
i cudowność nie należą do repertuaru realistycznego. Prawdopodobieństwo
i tutaj - podobnie jak przy charakteryzowaniu postaci, czasu i miejsca -jest
wymogiem fundamentalnym.