FUNKCJONOWANIE MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW NA RYNKU TURYSTYCZNYM
1.1. Definicje małych i średnich przedsiębiorstw
Gwałtowny wzrost zainteresowania sektorem małych i średnich przedsiębiorstw na świecie nastąpił w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Jednak brak było w tym czasie wystandaryzowanych, a nawet łatwo porównywalnych definicji.
W polskiej literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na różnorodność definicji określających małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP). Najczęściej wskazuje się następujące kryteria w definiowaniu tych przedsiębiorstw:
ilościowe,
jakościowe.
Wśród kryteriów ilościowych wymienia się: liczbę zatrudnionych, wartość obrotu w ciągu roku, wartość majątku (aktywów). Natomiast wśród kryteriów jakościowych wymienia się m.in.: jedność własności i zarządzania, niewiele źródeł dochodu, autonomię w podejmowaniu decyzji, osobistą kontrolę działalności firmy przez właściciela lub właścicieli, elastyczność działań i przedsiębiorczość.
W celu standaryzacji definicji, w kwietniu 1996 r. Komisja Europejska przyjęła Rekomendację dotyczącą definicji małych i średnich przedsiębiorstw. Ustalenia dotyczyły definicji prawnych lub wykorzystywanych dla celów administracyjnych. Jako główne kryteria wyodrębniania przedsiębiorstw mikro, małych i średnich przyjęto liczbę zatrudnionych. Dla małych i średnich przedsiębiorstw ponadto przyjęto obrót lub sumę bilansową oraz niezależność. Ostatnie kryterium oznacza, że inne przedsiębiorstwo nie będące ani małym, ani średnim, nie może mieć w nim więcej niż 25% udziału w kapitale lub w prawie głosu.
Podobne kryteria w stosunku do definicji prawnych i wykorzystywanych dla celów administracyjnych zostały zastosowane w nowej Rekomendacji Komisji Europejskiej z maja 2003 roku, która obowiązuje od stycznia 2005 roku.
W Polsce, Rekomendacja Komisji Europejskiej została uwzględniona w Ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, obowiązującej od 1 stycznia 2005 roku. Według definicji zawartej w Ustawie:
Za mikroprzedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz
osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 2 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 2 milionów euro.
Za małego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
zatrudniał średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz
osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 10 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 10 milionów euro.
Za średniego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
zatrudniał średniorocznie mniej niż 250 pracowników oraz
osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 50 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 43 milionów euro.
Nie uważa się odpowiednio za mikroprzedsiębiorcę, małego lub średniego, przedsiębiorcy, w którym inni przedsiębiorcy, Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego posiadają:
25% i więcej wkładów, udziałów lub akcji,
prawa do 25% i więcej udziału w zysku,
25% i więcej głosów w zgromadzeniu wspólników, walnym zgromadzeniu akcjonariuszy albo walnym zgromadzeniu spółdzielni.
(Zamieszczona w Ustawie definicja mikro, małego i średniego przedsiębiorcy jest obowiązująca w przypadku ubiegania się przedsiębiorców o pomoc publiczną).
W polskiej statystyce natomiast od 1999 roku GUS zastosował podział sektora przedsiębiorstw według liczby zatrudnienia na cztery następujące grupy:
zatrudniające do 9 osób,
zatrudniające od 10 do 49 osób,
zatrudniające od 50 do 249 osób,
jednostki zatrudniające powyżej 249 osób.
(Grupom tym odpowiadają publikacje dotyczące badań statystycznych).
1.2. Ogólna charakterystyka roli małych i średnich przedsiębiorstw
Do końca lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku w Europie i USA dominowała tendencja do tworzenia wielkich korporacji. Począwszy od lat siedemdziesiątych tendencja ta uległa odwróceniu. Przyczyny zwiększenia roli małych i średnich firm tkwią między innymi w:
zmianach techniki wytwarzania,
znaczącym postępie w zakresie procesów technologicznych,
postępie w zakresie technologii informacyjnych,
rozwoju sektora usług,
spadku międzynarodowej konkurencyjności dużych firm (spowodowanej w szczególności zmianami w otoczeniu rynku, takimi jak wzrost ryzyka i niepewności na wielu rynkach, rosnącą konkurencją zagraniczną zmianami w kursach walut),
racjonalizacji kosztów,
istnieniu przewagi MSP nad dużymi firmami w zakresie szybkości reakcji na zmiany w otoczeniu, elastyczności w działaniu oraz szybkiego dostosowywania się do zmian w otoczeniu,
wzroście cen energii i spadku światowego popytu.
Z rynkowego punktu widzenia małe i średnie firmy mogą mieć przewagę nad dużymi w zakresie zwłaszcza takich czynników, jak:
szybka reakcja na zmieniające się wymagania rynku, niezbiurokratyzowane struktury zarządzania,
wykorzystanie okazji gospodarczych przez przedsiębiorczych kierowników, którzy umieją zdobyć i wykorzystać przewagę konkurencyjną na rynku i są skłonni do podjęcia ryzyka,
racjonalny przepływ informacji wewnątrz firmy, służący do rozwiązywania problemów wewnętrznych oraz dostosowywania się do zmian zewnętrznych,
lepsze wykorzystanie specjalistów o szerszym zakresie wiedzy dotyczącej między innymi rynku i konkurentów,
otwarcie na szybkie wykorzystanie innowacji,
wykorzystanie uprzywilejowanych warunków w uzyskiwaniu środków finansowych ze źródeł specjalnie uruchamianych dla wspierania rozwoju gospodarki lokalnej.
Doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych pokazują, że małe przedsiębiorstwa wpływają korzystnie na rozwój gospodarki, pozwalają zmniejszać bezrobocie, uzupełniają rynek w zakresie towarów i usług, ożywiają gospodarkę lokalną. Stanowią one ważną i efektywną formę gospodarki.
Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się dynamicznym podejściem do otoczenia. Firmy te są w stanie najszybciej reagować na powstające potrzeby i preferencje potencjalnych klientów. Są w stanie również indywidualizować obsługę klientów aktualnych. Ma to znaczenie na rynku usług, w tym na rynku turystycznym.
1.3. Wybrane zagadnienia rynku turystycznego
W ogólnym ujęciu „... rynek może być określony jako ogół stosunków zachodzących między podmiotami uczestniczącymi w procesach wymiany. Tymi podmiotami są sprzedawcy i nabywcy, którzy reprezentują oraz kształtują podaż i popyt, a także wzajemne relacje między nimi”.
Rynek turystyczny rządzi się ogólnymi prawami rynku, a w stosunku do rynku dóbr materialnych wykazuje wiele cech specyficznych. Wynikają one z cech popytu turystycznego oraz właściwości przedmiotu wymiany, określanego mianem produktu turystycznego. „Rynek turystyczny jest definiowany przez odniesienie do produktu turystycznego, jego dostawców oraz turystów”.
Produkt turystyczny jest w literaturze naukowej różnie określany. Zdaniem W.W. Gaworeckiego, wypełnia on treść podaży turystycznej, obejmującej dobra i usługi turystyczne. W szerszym ujęciu podaż turystyczną, czyli ogólny produkt turystyczny, tworzy układ następujących czynników:
atrakcje i środowisko miejsca docelowego,
infrastruktura i usługi miejsca docelowego,
dostępność miejsca docelowego,
wizerunki miejsca docelowego,
cena płacona przez konsumenta.
Według W.W. Gaworeckiego dobro turystyczne to „...dobro lub zespół dóbr danych przez naturę, historię lub wytworzonych przez działalność ludzką, na które występuje popyt turystyczny”.
Dobra turystyczne są w literaturze dzielone na:
podstawowe dobra turystyczne (walory turystyczne), do których zaliczane są:
dobra naturalne, np. atmosfera, hydrosfera, litosfera, szata roślinna, świat zwierzęcy, krajobraz naturalny,
produkty pracy ludzkiej:
historyczne, np. dzieła architektury, urbanistyki, zbiory muzealne,
współczesne, np. wybitne dzieła architektury miejskiej, interesujące obiekty współczesnej kultury, wielkie centra handlowe, ośrodki rozrywkowe,
komplementarne dobra turystyczne (infrastruktura turystyczna), w skład których wchodzi:
infrastruktura techniczna np. drogi, szlaki turystyczne, żegluga turystyczna, sieć hotelowa, sieć zakładów gastronomicznych,
infrastruktura społeczna np. biura turystyczne, obiekty sportowe, urządzenia rozrywkowe, informacja turystyczna.
Walory turystyczne i infrastruktura turystyczna są względem siebie komplementarne. Rozmiar i elementy infrastruktury turystycznej warunkują użyteczność walorów. Uzupełnieniem infrastruktury turystycznej jest infrastruktura ogólna (paraturystyczna), której elementy nie zależą od rozwoju turystyki. Zalicza się do niej np. środki komunikacji danego obszaru, jego podstawowe urządzenia administracyjno-usługowe, kulturalne, socjalne.
Należy zaznaczyć, że komplementarne dobra turystyczne (urządzenia i instytucje infrastruktury turystycznej) oferują określone usługi turystyczne. Należy przez nie rozumieć „... wszystkie społecznie pożyteczne czynności służące zaspokojeniu potrzeb turystycznych materialnych (np. komunikacyjnych, noclegowych) i niematerialnych, czyli duchowych (np. kulturalno-rozrywkowych) człowieka”.
W strukturze usług turystycznych występuje wiele rodzajów działalności usługowej, które mają związek z urządzeniami i instytucjami infrastruktury nieturystycznej (np. usługi komunalne). Działalność ta jest związana z eksploatacją walorów turystycznych. W.W. Gaworecki wyodrębnia następujące usługi:
transportowe, np. transport kolejowy, autobusowy, autokarowy, motoryzacja indywidualna, lotnictwo cywilne, transport morski,
hotelarskie - oferowane przez np. hotele, motele, pensjonaty, schroniska,
informacyjne - świadczone przez np. instytucje pośredniczące w organizowaniu podróży, punkty informacji turystycznej, rozwijane przez najnowsze narzędzia techniki informacyjnej,
gastronomiczne - realizowane przez restauracje, bary, kawiarnie, cukiernie, smażalnie itd.,
bankowe - realizowane przez sieci bankowe w zakresie zwłaszcza obrotu bezgotówkowego,
pośrednictwa i organizacji - oferowane przez biura podróży i poprzez Internet,
przewodnickie i pilotaż wycieczek - wykonywane są przez przewodników turystycznych, pilotów wycieczek, pilotów-rezydentów,
wypoczynkowe i w zakresie kultury fizycznej - są udostępniane przez podmioty dysponujące obiektami oraz urządzeniami technicznymi, takimi jak np. baseny, sauny, kręgielnie, boiska, korty tenisowe,
w zakresie infrastruktury lokalnej - świadczone przez podmioty prywatne i publiczne i dotyczą np. oczyszczania miast, zaopatrzenia w wodę i gaz, prąd, usługi komunikacji miejskiej, oświatowo-kulturalne, służby zdrowia,
handlowe - oferowane przez firmy detaliczne w zakresie sprzedaży towarów o praktycznym znaczeniu dla turysty,
rzemieślnicze - realizowane przez podmioty w zakresie usług: fryzjerskich i kosmetycznych, szewskich, krawieckich, pralniczych, fotograficznych, motoryzacyjnych, naprawy sprzętu turystycznego,
ubezpieczeniowe - firmy ubezpieczeniowe oferują ubezpieczenia podróżne, chroniące majątek turystów, usług turystycznych.
Jeśli chodzi o przedsiębiorstwa turystyczne, to z punktu widzenia prze miotu działalności usługowej można je podzielić na:
przedsiębiorstwa transportu turystycznego - zajmujące się przemieszczaniem turystów do miejsc ich pobytu turystycznego i z powrotem, a także w ramach obszaru recepcji turystycznej,
przedsiębiorstwa prowadzące zakłady hotelarskie i gastronomiczne,
biura podróży - występujące w roli pośrednika między podmiotami oferującymi usługi i turystami, organizatora imprez turystycznych lub jednostki świadczącej własne usługi,
przedsiębiorstwa usług sportowo-rekreacyjnych, które służą nie tylko turystom,
przedsiębiorstwa uzdrowiskowe,
jednostki zajmujące się informacją i promocją turystyczną.
1.5. Bariery funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw
Bariery w funkcjonowaniu MSP można podzielić na:
prawne,
ekonomiczne,
zarządzania,
edukacyjne,
społeczne.
Bariery prawne są związane głównie ze skomplikowanymi i jednocześnie niestabilnymi przepisami prawa. Niestabilność prawa powoduje powstrzymywanie się przed zakładaniem przedsiębiorstw. Nowo wprowadzane ustawy zawierają błędy i wiele sprzeczności, co powoduje szybkie wprowadzanie kolejnych nowelizacji. Nie podaje się też w stosownych terminach przepisów wykonawczych do wielu ustaw. Zaczęły pojawiać się także bariery dotyczące wykonywania prawa, tj. przewlekłość postępowań sądowych w sprawach gospodarczych, cywilnych i rejestrowych oraz wysokie koszty utrudniające korzystanie z ochrony prawnej.
Bariery ekonomiczne funkcjonowania przedsiębiorstw związane są przede wszystkim z brakiem spójnej i skutecznej polityki państwa w stosunku do MSP. Bariery ograniczające dostęp MSP do zewnętrznych źródeł finansowania są następujące:
niski poziom zdolności akumulacyjnych przedsiębiorstw, nie dający zwrotu zainwestowanych kapitałów,
wysokie koszty funkcjonowania firm,
ograniczenia związane ze specyficzną gospodarką finansową przedsiębiorstw,
trudności w dokonaniu obiektywnej oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstw,
wysokie koszty pozyskiwania kapitałów z sektora bankowego oraz z innych źródeł (skromny kapitał własny, a więc i niska zdolność kredytowa),
skomplikowane i czasochłonne procedury dotyczące pozyskiwania kapitałów z różnych źródeł,
ograniczenia związane z formą prawną działalności gospodarczej,
niski poziom środków publicznych przeznaczonych na wsparcie rozwoju MSP w stosunku do ich potrzeb.
Istotnym elementem barier ekonomicznych w funkcjonowaniu sektora MSP jest polityka fiskalna. Wysokość opłat i podatków przewidzianych prawem by uznana w 2002 roku przez przedsiębiorców jako jedno z trzech dominujących zagrożeń w prowadzeniu działalności gospodarczej.
Barierą w zatrudnianiu nowych pracowników są wysokie składki na ubezpieczenia społeczne.
Do barier zarządzania w funkcjonowaniu MSP można zaliczyć oczekiwania przedsiębiorców dotyczące zapewnienia przez państwo popytu na ich wyroby i usługi. Oznaczać to może, że część przedsiębiorców nie potrafi nadal zaadaptować się do zmian zachodzących na rynku. Poza tym można sądzić, właściciele mają nadal niewielką wiedzę z zakresu zarządzania i marketingu. W związku z tym oczekują pomocy państwa związanej z funkcjonowaniem firmy.
Bariera edukacyjna wynika z nieadekwatnych programów nauczania w szkołach. Powoduje to brak umiejętności wykorzystania informacji płynących z otoczenia oraz brak chęci do ciągłego kształcenia się. System gromadzenia informacji gospodarczych i dostęp do nich jest mało efektywny.
Bariera społeczna znajduje wyraz w nierównomiernej infrastrukturze przedsiębiorczości, raczej negatywnym wizerunku przedsiębiorcy oraz braku akceptacji pracy na własny rachunek. Potwierdzeniem tego są np. badania Instytutu Spraw Publicznych. Wynika z nich, przeważają negatywne opinie o przedsiębiorcach. Przedsiębiorca, według badań, to osoba: bogata (73% badanych), wykształcona (53%), obnosząca się swoim statusem materialnym (44%). Ponadto jest utożsamiany z osobą nie przestrzegającą prawa (48%) i niepracującą więcej niż inni (53%).
W01 Ekonomika THG
1