POJĘCIA:
ANTYK
klasyczny
«odnoszący się do starożytnej kultury greckiej (zwłaszcza okresu od V do IV w. p.n.e.) i rzymskiej (zwłaszcza od I w. p.n.e. do I w. n.e.); antyczny»
Mitologia klasyczna.
«uznany za wzór, normę: typowy, najczęściej w znaczeniu dodatnim, doskonały»
Klasyczna piękność, uroda.
«uznawany za doskonały w okresie przed nowszymi odkryciami naukowymi; tradycyjny»
‹łac.›
klasycyzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
1. «zespół cech charakterystycznych dla literatury i sztuki starożytnej greckiej i rzymskiej; antyczna twórczość artystyczna»
2. «kierunek występujący w sztuce, literaturze i muzyce w okresie od XVII do początku XIX w., nawiązujący do kultury antycznej, do wzorów antycznych, naśladujący sztukę starożytną grecką i rzymską»
‹łac.›
mit m IV, D. -u, Ms. micie; lm M. -y
1. «fantastyczna historia, opowieść o bogach, demonach, legendarnych bohaterach oraz o nadnaturalnych wydarzeniach z udziałem tych postaci; stanowi próbę wyjaśnienia odwiecznych zagadnień bytu, świata i człowieka, życia i śmierci, dobra i zła»
Mity greckie, słowiańskie.
Mit o Dedalu i Ikarze.
przen. «fałszywe mniemanie o kimś lub o czymś uznawane bez dowodu, ubarwiona wymyślonymi szczegółami historia o jakiejś postaci lub o jakimś fakcie, wydarzeniu; wymysł, legenda, bajka»
Mit narodowy, rodzinny.
2. rel. «u ludów pierwotnych i współczesnych niecywilizowanych: opowieść sakralna wyrażająca, uzasadniająca i kodyfikująca wierzenia religijne związane z magią, kultem, rytuałem»
‹gr.›
fatum n VI; lm M. fata, D. fatów
«przeznaczenie, nieubłagana konieczność, los; fatalność, nieszczęście»
Złowrogie, nieugięte fatum.
Fatum ciąży nad kimś.
‹łac.›
mimesis «kategoria estetyczna rozwinięta przez Arystotelesa, oznaczająca naśladowanie, ale nie kopiowanie rzeczywistości przez sztukę»
‹gr.›
decorum [wym. dekorum]
lit. «zasada właściwego zharmonizowania poszczególnych elementów dzieła literackiego, odpowiedniość jego stylu, słownictwa, składni w stosunku do treści, wobec sytuacji podmiotu mówiącego i społecznej pozycji odbiorcy»
tragizm
1. lit. «nierozwiązywalny konflikt pomiędzy szlachetnymi dążeniami bohatera tragicznego a nieuchronnością katastrofy, jaka go spotyka, będący istotą tragedii antycznej»
2. «splot nieszczęśliwych wydarzeń, okoliczności stwarzających sytuację bez wyjścia»
‹skrótowy neologizm polski: zam. tragicyzm (od łac. tragicus)›
heksametr lit.
a) «w poezji antycznej: sześciostopowy wiersz daktyliczny, stosowany w epice»
b) «w poezji nowożytnej: wiersz sześcioakcentowy sylabotoniczny lub toniczny»
‹gr. heksámetron›
stopa ż IV, CMs. ~pie; lm D. stóp
lit. «jednostka miary wierszowej; w poezji antycznej: najmniejszy powtarzający się układ sylab długich i krótkich; w nowożytnej wersyfikacji sylabotonicznej: najmniejszy powtarzający się układ sylab akcentowanych i nie akcentowanych»
parabola ż I, DCMs. ~li; lm D. ~bol a. ~li
lit. «krótkie alegoryczne opowiadanie o treści moralno-dydaktycznej; przypowieść»
‹gr.›
pieśń - jest gatunkiem liryki; wywodzi się z antyku; utwór wierszowany, podzielony na zwrotki, wyrźny rytm i rym, liczne powtórzenia i refreny.
hymn - szczególna odmiana pieśni wychwalającej Boga lub ojczyznę; ma uroczysty patetyczny nastrój, styl podniosły, pozostałe cechy jak w pieśni
oda ż IV, CMs. odzie; lm D. Od
«uroczysty, patetyczny utwór poetycki opiewający wybitną postać, doniosłe wydarzenie historyczne, wzniosłe idee itp.»
Tworzone przez Horacego (carmina - oda);
‹gr.›
dytyramb
«w starożytnej Grecji: uroczysta pieśń pochwalna ku czci Dionizosa śpiewana przez chór z towarzyszeniem fletu»
‹gr. dithýrambos›
epigramat m IV, D. -u, Ms. ~acie; lm M. -y
1. lit. «krótki, lekki, dowcipny utwór literacki, zwłaszcza poetycki, często o charakterze satyrycznym lub dydaktycznym»
2. hist. «w starożytności: wierszowany napis na pomnikach, grobowcach itp.»
‹gr.›
anakreontyk m III, D. -u, N. ~kiem; lm M. -i
lit. «pogodny utwór liryczny o tematyce miłosnej lub biesiadnej, wzorowany na poezji Anakreonta»
tyrteizm - Jeden z nurtów literatury romantyzmu nawiązujący do poezji tyrtejskiej
poezja tyrtejska - tw. Tyrtajos; motyw walki o ojczyznę, poezja czynu, zagrzewająca do walki, opiewająca bohaterstwo tych, którzy potrafią oddać życie dla swojego kraju
tragizm, konflikt tragiczny, epos homerycki, tragedia, katharsis, ironia tragiczna, horacjanizm, pomnik horacjański (exegi monumentum), stoicyzm, epikureizm, motyw vanitas (Biblia), Arkadia, historia dramatu i teatru greckiego
ŚREDNIOWIECZE
augustynizm, tomizm, franciszkanizm, uniwersalizm średniowieczny, sztuka romańska, gotyk, epos rycerski, romans rycerski, dramat liturgiczny, wiersz średniowieczny, motyw danse macabre, ars moriendi, memento mori
teocentryzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
filoz. «pogląd uznający boga (religię) za najwyższą wartość, czyniący go ośrodkiem dążeń człowieka i społeczeństwa»
‹gr. + łc.›
pareneza lit.
a) «opowiadanie o treści moralizatorskiej»
b) «zwrot, zdanie, przemówienie zawierające myśl umoralniającą»
‹fr. parén‚se, p.-łac. paraenesis, z gr. paraínesis `zachęcanie'›
anonimowość sztuki średniowiecznej - autorzy dzieł często nie ujawniali swego nazwiska; ważna była wartość dzieła, autor natomiast skromnie usuwał się w cień
teologia «nauka o Bogu oparta na dogmatach danej religii, zakładająca prawdziwość jej twierdzeń, podejmująca jej wykład, interpretację i obronę»
‹gr. theología›
scholastyka ż III, CMs. ~yce, blm
1. «główny kierunek średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, charakteryzujący się dążeniem do rozumowego udowodnienia dogmatów religijnych, opieraniem się na autorytetach (Pisma Świętego, ojców kościoła, Arystotelesa) jako głównych źródłach poznania prawdy, abstrakcyjnymi analizami i spekulatywnym dociekaniem bez odwoływania się do doświadczenia»
2. pot. «dogmatyczne filozofowanie, rozstrzyganie sporów przez odwoływanie się do autorytetów; formalistyczne, jałowe dociekania»
‹z gr.›
asceza ż IV, CMs. ~ezie, blm
1. «wyrzekanie się przyjemności, unikanie uciech życiowych, bardzo skromny tryb życia; wstrzemięźliwość»
Kogoś cechuje asceza obyczajowa.
2. rel. «dobrowolne i metodyczne ograniczanie potrzeb życiowych, poddanie się surowej wewnętrznej dyscyplinie, umartwianie się w celu osiągnięcia doskonałości (np. w braminizmie) lub dla zbawienia duszy (np. w chrześcijaństwie)»
‹z gr.›
hagiografia «dział piśmiennictwa kościelnego obejmujący żywoty świętych, zwłaszcza katolickich, oraz legendy o nich»
‹hagio- od gr. hágios `święty' + -grafia›
żywot m IV, D. -a, Ms. ~ocie; lm M. -y
książk. «opis życia, zwłaszcza jakiegoś świętego; biografia, życiorys»
Żywoty świętych, sławnych mężów, filozofów.
historiografia
1. «piśmiennictwo historyczne odtwarzające przeszłość na podstawie źródeł ustnych i pisanych, wykopalisk, zabytków itp.»
2. «ogół prac historycznych odnoszących się do jakiegoś okresu, regionu lub zagadnienia»
‹historia + -grafia›
legenda
«opowieść z życia świętych, bohaterów, przesycona elementami fantazji, często osnuta na wątkach ludowych i apokryficznych, rozpowszechniona w średniowieczu»
kronika
lit. «utwór dziejopisarski o charakterze literackim, typowy dla średniowiecza, zawierający opis wypadków przeszłych lub współczesnych autorowi»
‹niem. Chronik, fr. chronique, z łac. chronica lm, z p.-gr. chroniká lm `roczniki'›
dialog
1. «rozmowa, zwłaszcza dwóch osób»
2. «forma wypowiedzi literackiej w postaci rozmowy dwóch lub więcej osób»
3. «utwór literacki w formie rozmowy»
moralitet m IV, D. -u, Ms. ~ecie; lm M. -y {sztuka dydaktyczna}
lit. «średniowieczny utwór sceniczny o charakterze moralizatorskim, z alegorycznymi postaciami, personifikującymi walkę dobra ze złem; bohater: Everyman»
‹niem. z łc.›
misterium n VI; lm M. ~ria, D. ~riów
«średniowieczny dramat religijno-dydaktyczny o tematyce zaczerpniętej ze Starego albo Nowego Testamentu lub z życia świętych i męczenników»
Misterium pasyjne.
‹łac. z gr.›
kazanie n I
«przemówienie wygłaszane przez duchownego do wiernych, zwykle w czasie nabożeństwa; tekst pisany takiego przemówienia»
Kazanie o miłości bliźniego.
alegoria ż I, DCMs. ~rii; lm D. ~rii (~ryj)
«w sztuce i literaturze: dzieło, utwór lub ich element mające poza znaczeniem dosłownym jednoznacznie określony umowny sens przenośny »
‹gr.›
exemplum «przykład, wzór» - historia o charakterze moralizatorskim
‹łac.›
husytyzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
hist. «ruch religijno-społeczny i narodowościowy, zapoczątkowany w Czechach przez Jana Husa na początku XV w., skierowany przeciwko władzy politycznej papieża, zależności Czech od Niemiec i ustrojowi feudalnemu»
chansons de geste [wym. szasą dë żest] {gesta}«francuskie poematy epickie z XI-XIII w., opiewające bohaterskie czyny rycerzy historycznych lub fikcyjnych (np. Pieśń o Rolandzie)»
‹fr.›
RENESANS
humanizm
1. «prąd umysłowy i kulturalny okresu Odrodzenia, stawiający w centrum zainteresowania człowiekiem; humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, każde odrębne istnienie.»
2. «postawa intelektualna i moralna wyrażająca się w uznawaniu człowieka za najwyższą wartość moralną i źródło wszelkich innych wartości»
‹fr. humanisme (1789 r.), od łac. humanus `ludzki'›
antropocentryzm filoz.
a) «pogląd będący podstawą wielu systemów religijnych i filozoficznych, według którego człowiek jest ośrodkiem i celem, a wszystko w świecie dzieje się ze względu na niego»
b) «interpretacja świata wyłącznie z punktu widzenia doświadczenia ludzkiego»
‹antropo- + centryzm›
reformacja ż I, DCMs. ~cji, blm
hist. «ruch religijny w Europie w XVI w. o, podłożu społeczno-politycznym, zapoczątkowany w Niemczech przez Marcina Lutra, dążący do wprowadzenia reform w kościele katolickim w zakresie doktryny, kultu, organizacji i obyczajów; doprowadził do kolejnego rozłamu w chrześcijaństwie i utworzenia nowych wyznań zwanych protestanckimi»
‹z łac.›
kontrreformacja ż I, DCMs. ~cji, blm
rel. «ruch religijny w kościele katolickim skierowany przeciw reformacji religijnej i różnowiercom, trwający od połowy XVI do końca XVII w.»
mecenat m IV, D. -u, Ms. ~acie; lm M. -y
«opieka nad sztuką, literaturą i nauką oraz nad twórcami w tych dziedzinach, sprawowana przez państwo, instytucję lub jednostkę; patronat»
publicystyka «piśmiennictwo omawiające aktualne problemy życia społecznego, politycznego, kulturalnego itp., obejmujące małe formy pisarskie, jak artykuły, reportaże, felietony, korespondencję»
‹niem. Publizistik›
irenizm rel. «kierunek w teologii chrześcijańskiej dążący do zgody między wyznaniami, do usunięcia rozbicia chrześcijaństwa za cenę wzajemnych ustępstw doktrynalnych»
‹od gr. eirene `pokój, zgoda'›
sonet lit. «samodzielny utwór poetycki składający się z dwóch strof czterowersowych, zwykle opisowo-narracyjnych, oraz z dwóch trzywersowych o charakterze liryczno-refleksyjnym»
‹wł. sonetto›
sielanka ż III, CMs. ~nce
1. blm
«niczym nie zmącone, pogodne, spokojne, beztroskie życie; otoczenie pozwalające na takie życie; niczym nie zmącona, szczęśliwa miłość»
Sielanka małżeńska, rodzinna, narzeczeńska.
Życie tutaj to sielanka.
2. lm D. ~nek
lit. «utwór poetycki, zwykle o charakterze liryczno-opisowym, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego, często o tematyce miłosnej; bukolika, idylla, pastorałka»
Sielanka grecka, rzymska, staropolska.
Sielanka dworska, sentymentalna.
wiersz sylabiczny - równa ilość sylab w każdym wersie, stały akcent, średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe
teoria imitacji - konieczność posiadania wzorca
klasycyzm renesansowy - kierunek występujący w sztuce, literaturze nawiązujący do kultury antycznej, do wzorów antycznych, naśladujący sztukę starożytną grecką i rzymską
fraszka, pieśń, tren, tragedia, horacjanizm, stoicyzm, epikureizm
BAROK
Sarmatyzm głosił, że Polacy pochodzą od słowiańskiego plemienia Sarmatów. Ich potomkami miałaby być szlachta. Ideał szlachcica-sarmaty to człowiek prawy, uczciwy, dobroduszny, odważny, patriota. Powinien dbać o równość wewnętrzną stanu, być chrześcijaninem. Nie musi być wszechstronnie wykształcony, ale dbać o wolności szlacheckie, mówić o szkolnictwie.
Polska była na pograniczu chrześcijaństwa i religii orientalnych. Polacy byli narodem wybranym do obrony chrześcijaństwa, z tego rodziła się nietolerancja religijna. Hasło obrony przed nawałnicą turecką - skutkiem tego była izolacja kulturowa, pojawia się niechęć do wszystkiego co nie było rdzennie polskie (przestano wysyłać młodzież na zagraniczne uniwersytety). Z idealnego wzorca sarmacja stała się pojęciem negatywnym, ze szlacheckiego umiłowania wolności rodzi się anarchia, niechęć do pracy.
Następnie obniżenie kultury umysłowej i obyczajowej w wyniku przekonania szlachty o jej rzekomej wyższości nad innymi narodami. Miejsce cnót szlacheckich zajmują obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. To w dużym stopniu powoduje, że II połowa XVII w. jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu.
Marinizm - (konceptyzm) Nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino;
marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między
treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających
konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące
środki artystyczne:
- inwersja, czyli szyk przestawny;
- paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w błyskotliwą wypowiedź;
- alegoria - obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych;
- anafora - rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań i wersów od tych samych wyrazów;
- gradacja - (stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca na nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich wg stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy;
- hiperbola - przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu pewnych cech;
- antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych lub kontrastowych;
- koncept - wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne, obrazowe lub słowne;
- oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy;
- parafraza - omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw równoważnikami znaczeniowymi;
- pointa - nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie.
- kontrast - jaskrawe przeciwstawienia
- paralelizm - tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne lub składniowe kilku części utworu, zdań, wersów
Gongoryzm - hiszpański rodzaj poezji barokowej, nazwany tak od nazwiska twórcy Luisa de Gongora. Podobnie kunsztowna i zaskakująca w formie, lecz dodatkowo skomplikowana w treści twórczość. Trudna, filozoficzna, wymagająca od odbiorcy niemałej erudycji.
antynomia ż I, DCMs. ~mii; lm D. ~mii (~mij)
«sprzeczność, zwłaszcza między dwoma wzajemnie wyłączającymi się twierdzeniami, z których każde wydaje się równie rawdziwe i uzasadnione»
Antynomia idei, poglądów.
dysonans
1. «rażąca sprzeczność w czymkolwiek, brak harmonii; rozbieżność, rozdźwięk»
2. lit. «rym niedokładny, półtorazgłoskowy, w którym współdźwięczność nie obejmuje przedostatniej akcentowanej samogłoski wersu»
‹fr. dissonance, z p.-łac. dissonantia›
epos rycerski - Najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu.
pamiętnik - Gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i publicznego. W odróżnieniu od dziennika, pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej do całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny.
Klasycyzm francuski - we franci klasycyzm szybko zdominował i przyćmił twórczość barokową. Twórcy nawiązywali do autorytetów starożytnych. Nicolas Boileau napisał Sztukę poetycką, która na wiele lat miała stać się „podręcznikiem poetów”.
rokoko n II, N. ~kiem, blm a. ndm
1. szt. «styl w sztuce europejskiej rozwijający się od około 1720 do około 1780 roku, uważany za ostatnią fazę baroku, występujący w architekturze, ornamentyce, meblarstwie, rzemiośle artystycznym, w muzyce itp. charakteryzujący się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją, asymetrią i płynnością linii oraz motywami egzotycznymi»
2. lit. «kierunek, w literaturze uznawany za odmianę schyłkowego baroku, powstały we Francji w XVIII w., charakteryzujący się wytwornością i lekkością form literackich (zwłaszcza krótkich wierszy, np. anakreontyki, epigramy), skłonnością do sielankowości i sentymentalizmu»
‹fr.›
filozofowie: Kartezjusz, Błażej Pascal, Baruch Spinoza, Gottfried Leibniz, John Lock, Galileusz
sonet, „poezja kunsztowna”, nurty dworski i sarmacki,
OŚWIECENIE
Racjonalizm - Twórcą racjonalizmu był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot.
Empiryzm (empiria = doświadczenie) - prekursorem był angielski filozof Francis Bacon (bejkn); kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie.
sensualizm filoz. «pogląd, według którego jedynym źródłem poznania są wrażenia zmysłowe, rozumiane bądź jako odbicie rzeczywistości obiektywnej (materializm), bądź jako jedyna dostępna poznaniu rzeczywistość (idealizm subiektywny)»
Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym.
ateizm «pogląd zaprzeczający istnieniu Boga lub odrzucający wiarę religijną» ‹fr. athéisme, od gr. á-theos `bezbożny', theós `bóg'›
wolterianizm «koncepcje światopoglądowo-polityczne Voltaire'a, reprezentujące filozoficzny sceptycyzm połączony z aprobatą rozumu, postulujące walkę z ciemnotą umysłową, krytykę światopoglądu religijnego z pozycji deistycznych i tolerancję religijną»
‹ang. Voltairianism, p. wolterianin›
libertynizm «ruch umysłowy powstały w XVII w. we Francji, skierowany przeciw katolicko-feudalnemu ideałowi życia, tradycyjnej obyczajowości i scholastyce; jedno z bezpośrednich źródeł racjonalizmu oświeceniowego»
‹fr. libertinisme›
dydaktyzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
«pouczanie, moralizowanie, dążność moralizatorska»
Utylitaryzm to pogląd etyczny (XVIII-XIX w.), głoszący, że to, co dobre, jest pożyteczne, że miarą słuszności postępowania powinna być użyteczność jego skutków i że celem działania moralnego, społecznego, politycznego, powinna być przewaga przyjemności nad bólem i największe szczęście największej liczby ludzi; dążenie do osiągnięcia celów utylitarnych, praktycznych, materialnych; najwyższy cel ostępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa.
Krytycyzm - postawa myślicieli Oświecenia wobec instytucji politycznych i religijnych takich jak Kościół, władz monarsza ... Zostały poddane krytyce stare ideały, ich miejsce zajął nowy ideał - wiedza.
Optymizm poznawczy - wiara w możliwość poznania otaczającego świata
Główne nurty artystyczne okresu oświecenia
Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo.
Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a "Powieść sentymentalna"; nawiązując do wielu nurtów myśli filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i przedziałów stanowych.
Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczości - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki.
Gatunki literackie oświecenia:
bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca). W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu;
satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego; istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej;
poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy.
komedia - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie, z elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza;
esej - (franc. essai=próba) wypowiedź o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym
tonem oraz dbałością o formę; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości;
felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powieść w odcinku) gatunek publicystyczny, podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem;
traktat m IV, D. -u, Ms. ~acie; lm M. -y
1. «ważna umowa międzynarodowa o charakterze politycznym, handlowym itp. zawierana w sposób formalny i uroczysty»
Traktat pokojowy.
2. «dzieło, rozprawa, zwłaszcza naukowa»
Traktat filozoficzny.
Sielanka - Gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz.
Encyklopedyści (twórcy Wielkiej Encyklopedii Francuskiej): Wolter, Monteskiusz, Diderot, d'Alembert, Rousseau
tabula rasa
1. «czysta, nie zapisana karta»
2. filoz. «według John'a Locke'a - pierwotny stan umysłu ludzkiego, pozbawionego wszelkiej wiedzy, która może pochodzić jedynie z doświadczenia» ‹łac. dosł. `tabliczka wygładzona (po poprzednim zapisie)'›
mimetyzm - lit. szt. «naśladowanie, kopiowanie rzeczywistości w dziele sztuki; naśladownictwo»
‹fr. mimétisme›
ROMANTYZM
bunt romantyczny, miłość romantyczna, werteryzm, bajronizm, bohater romantyczny, wallenrodyzm, tyrteizm, tragizm
powieść poetycka, ballada romantyczna, dramat romantyczny, epopeja, sonet, powieść epistolarna
irracjonalizm - pogląd przeciwstawiający się racjonalizmowi; nakazuje poszukiwać prawdy tylko za pomocą środków pozarozumowych, takich jak intuicja, przeczucie, wiara, instynkt
dualizm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
filoz. «pogląd zakładający istnienie w rzeczywistości dwu odrębnych i niezależnych od siebie pierwiastków: materii i ducha, dobra i zła, ciała i duszy»
Dualizm ontologiczny.
Dualizm teologiczny.
‹z łac.›
metafizyka ż III, CMs. ~yce, blm
1. filoz. «dział filozofii zajmujący się przedmiotami wykraczającymi poza doświadczenie i zmierzający do poznania `istoty rzeczy' , nauka o pierwszych zasadach bytu; teoria bytu, ontologia»
2. filoz. «sposób filozoficznego ujmowania rzeczywistości przeciwstawny dialektyce, ujmujący zjawiska statycznie, ahistorycznie i w izolacji od innych zjawisk»
3. «potocznie, ironicznie o nienaukowych, oderwanych od rzeczywistości spekulacjach myślowych, o niezrozumiałych wywodach, mętnym rozumowaniu»
‹z gr.›
mistycyzm - postawa zakładająca możliwość duchowego kontaktu z bóstwem, zwłaszcza za pomocą widzenia, objawienia, proroczych snów itp.
Ludowość romantyczna - wykorzystywanie podań i legend ludowych, wiele tematów romantycznych zostało zaczerpnięte z ludowych opowiadań; interpretacja zjawisk prezentowana przez romantyków przebiega wg wierzeń i moralności ludowej
indywidualizm romantyczny - poczucie odrębności i wyizolowania człowieka, zwłaszcza bohatera romantycznego; `wyrastanie' ponad tłum jednostki
orientalizm - zainteresowanie kulturą Wschodu, Pojawiło się w XVIII wieku, szczególne znaczenie zyskało w literaturze romantyzmu (motywy Bliskiego Wschodu - Byron, "Sonety krymskie" Adama Mickiewicza).
mesjanizm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
«pogląd historiozoficzny przypisujący jednostkom lub narodom szczególne posłannictwo wobec ludzkości; jednostka - mesjasz - wybrana jest, by dla idei ogólnej poświęcić siebie ; w Polsce (w pierwszej połowie XIX w.): przypisujące narodowi polskiemu posłannictwo zbawienia ludzkości i wyznaczające mu rolę „mesjasza narodów” cierpiącego niewinnie dla odkupienia całej ludzkości»
prometeizm «stanowisko etyczne, uznające za ideał moralny postępowanie jednostki mające na celu dobro większych grup społecznych lub całej ludzkości; poświęcenie dla idei»
prometeizm jest to postawa indywidualnego buntu przeciwko Bogu i zgody na cierpienie za ideę i szczęście ludzi. Wyrasta ona z mitu o Prometeuszu. Prometeizm stał się jedną z charakterystycznych cech bohatera romantycznego. Przykładem tej postawy jest Konrad z III części
"Dziadów". Konrad jako wybitna indywidualność, poeta-geniusz o niemal nadludzkiej wrażliwości jest przede wszystkim żarliwym patriotą. W imieniu całego cierpiącego narodu samotnie podejmuje walkę z Bogiem. Jednak opętany przez Szatana Konrad dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga, grzeszy pychą i ponosi klęskę. Konrad - postawa prometejska, bo podobnie jak mityczny Prometeusz walczy z Bogiem o dobro ludzi, poświęca się i cierpi.
‹od Prometeusz›
prowidencjalizm filoz. «pogląd historiozoficzny, występujący zwłaszcza w średniowieczu, a także w polskim mesjanizmie XIX w., według którego losami jednostki, społeczeństwa i świata kieruje opatrzność»
‹od łac. providentia `opatrzność'›
profetyzm «przepowiadanie przyszłości, prorokowanie; zdolność, dar prorokowania»
wieszcz - genialny, natchniony poeta; człowiek natchniony, przepowiadający przyszłość
historycyzm, historyzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
1. «stanowisko filozoficzne i metodologiczne postulujące poznawanie rzeczywistości oraz ujmowanie zjawisk, zwłaszcza społecznych i kulturowych, w sposób historyczny, tj. ze względu na ich powstanie, rozwój i warunki dziejowe»
2. «kierunek w sztukach plastycznych (a zwłaszcza w architekturze) XIX i początku XX w., polegający na eklektycznym naśladowaniu stylów epok minionych (np. neogotyk, neorenesans)»
Synkretyzm - to łączenie w jedną całość różnych, często sprzecznych, poglądów filozoficznych, religijnych, społecznych; zespolenie się, skrzyżowanie jakichkolwiek elementów; w przypadku literatury polega to na zespoleniu w jednym utworze literackim kilku różnorodnych gatunków literackich. Mieszanie różnych gatunków literackich w obrębie jednego dzieła.
epistolografia
1. «sztuka pisania listów»
2. «dział literatury obejmujący utwory napisane w formie listów»
‹łac. epistola `list' + -grafia›
fantastyka - ogół nadprzyrodzonych, niezwykłych zjawisk i istot, które pojawiają w romantycznej literaturze; to całe zastępy duchów, rusałek i widm istniejących równoprawnie z osobami realnymi
weltschmerz, „choroba wieku” - tzw. ból istnienia
winkelriedyzm - Słowacki tworzy własną specyficzną koncepcje mesjanizmu narodowego. Odwołuje się do czynu rycerza szwajcarskiego Winkelrieda, który przyjmując ciosy włóczni na własną pierś utorował kompanom drogę do zwycięstwa. Wg tej koncepcji Polska poprzez powstanie listopadowe skupiła na sobie uwagę mocarstw (szczególnie Rosji), tym samym umożliwiając innym narodom czyny niepodległościowe. Różnica pomiędzy mesjanizmem Mickiewicza i winkelriedyzmem: Mickiewicz przyrównywał Polskę do Chrystusa, ujmował to poświęcenie w kategoriach religijnych, metafizycznych. Słowacki ogląda sprawę w wymiarze historycznym i politycznym. Dzieło Winkelrieda było umotywowane politycznie, koncepcja pozbawiona jest elementu metafizycznego.
POZYTYWIZM
ewolucjonizm - filoz. <kierunek w filozofii i naukach społecznych, zwłaszcza w drugiej połowie XIX w., wyjaśniający formy istnienia i strukturę rzeczywistości przyrodniczej, społecznej i kulturowej jako rezultat działania praw ewolucji> <stopniową, powolną zmienność życia społecznego od form niższych do wyższych, od form prostszych do form złożonych, utożsamiający postęp z rozwojem; zjawiska społ. należy interpretować wg praw biologii> Tw: Herbert Spencer
scjentyzm - zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, jako jedynym źródle rzetelnej wiedzy
utylitaryzm - filoz. «doktryna etyczna, rozpowszechniona w XVIII-XIX w., według której pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi, zakładająca, że dążenie do dobra własnego sprzyja pomnożeniu dobra społecznego; w znaczeniu ogólnym: dążenie do osiągania celów praktycznych, korzyści, wygód» Tw: John Stuart Mill
‹łac.›
humanitaryzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
«postawa nacechowana poszanowaniem człowieka i jego godności, pragnieniem oszczędzenia mu cierpień»
solidaryzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
«kierunek społeczno-polityczny głoszący naturalną wspólnotę interesów różnych grup w państwie; współdziałanie i współodpowiedzialność w społeczeństwie» ‹fr. z łac.›
monizm przyrodniczy - jedność świata natury i ludzi, cały świat podlega tym samym prawom; stosowanie metod biologii, fizyki, eksperymentu i obserwacji do badań sfery ludzkiej
organicyzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
«pogląd filozoficzny, według którego cała natura lub jej dziedziny tworzą odrębne struktury organiczne, funkcjonujące celowo i rozwijające się na wzór żywego organizmu» «kierunek w socjologii XIX w., według którego społeczeństwo jest częścią przyrody i spełnia te same funkcje, co i organizmy biologiczne wyższego rzędu» ‹z gr.›
Praca organiczna to jedno z haseł wysuniętych przez polskich pozytywistów. Widząc daremność zrywów niepodległościowych, pozytywiści nawoływali do skupienia wysiłków na działaniu ekonomicznym, rozwoju przemysłu, handlu, rzemiosła. Dowodzili, że rozwój życia umysłowego jest uzależniony od rozwoju gospodarczego. Głosili kult wiedzy i rozumu, nawoływali do rozwijania produkcji i techniki.
Praca u podstaw to jedno z haseł wysuniętych przez polskich pozytywistów - praca dla ludu i z ludem, którą pojmowali pozytywiści jako obowiązek nawiązywania przez ziemiaństwo i inteligencję kontaktów ze wsią, celem dźwignięcia chłopów na wyższy poziom kultury umysłowej. Szczególnie ważne było to w zaborze rosyjskim, gdzie car wydał ukaz uwłaszczeniowy, nadający ziemię chłopom. W takich warunkach chłopom bardziej mogła się podobać Rosja, w której mają ziemię na własność, niż Polska, gdzie byli niewolnikami. Pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które mając możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Sięgnąć należało więc do tych, którzy zajmując miejsce u podstaw społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc apele do warstw wykształconych, do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by "szli w lud", zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą spełnić w odbudowywaniu siły narodu. Głoszone przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia, zamykające się w założeniach omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju, mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa.
asymilacja ż I, DCMs. ~cji, blm
«upodobnienie się, przyswojenie, wchłonięcie, szczególnie upodobnienie się pod względem narodowym, przyswojenie kultury innego narodu»
emancypacja kobiet «zrównanie kobiet z mężczyznami w prawach społecznych i politycznych»
tendencja ż I, DCMs. ~cji; lm D. ~cji (~cyj)
«myśl, idea, teza utworu literackiego, dzieła naukowego, którą autor pragnie przekazać odbiorcom poprzez treść dzieła»
Literatura tendencyjna (powieść tendencyjna, opowiadanie, nowela) jest podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw". Wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów. Autor powieści tendencyjnej (podobnie jak opowiadania i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy (np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia do solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tę bez wątpliwości uzasadniła.
Realizm - metoda twórcza polegająca na dążeniu do odtwarzania zjawisk, przedmiotów i osób (budowaniu świata przedstawionego) zgodnie z prawdziwym obrazem rzeczywistości i aktualną wiedzą psychologiczną, społeczną itp. o niej. Ogół dążeń w lit. i sztuce, który realnie, wiernie odzwierciedla życie codzienne człowieka, niczego nie zniekształca i nie pomija.
Naturalizm - Twórca Emil Zola (Powieść eksperymentalna), sformułował on główne założenia kierunku naturalistycznego:
1. literatura powinna naśladować rzeczywistość w sposób ścisły i szczegółowy, dążyć do fotograficznej wierności;
2. nie ma tematów zakazanych dla literatury, pisarz powinien sięgać również do spraw najciemniejszych i drażliwych;
3. pisarz podobnie jak uczony szuka przede wszystkim prawdy; ukazuje rzeczywistość w sposób obiektywny.
Od realizmu różni się przede wszystkim większym przywiązaniem do szczegółów
Nowela jest to zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym elementem noweli, jest pointa czyli kulminacyjny, końcowy moment, wyrażający sens przedstawionych wydarzeń.
Opowiadanie podobne jest do noweli - niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji.
Powieść jest to rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego, umożliwiał najpełniejsze przekazywanie wiedzy i najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji. Wyróżniamy: powieść tendencyjną, realistyczną, historyczną, biograficzna, podróżniczą, psychologiczną, społeczno-obyczajową.
MŁODA POLSKA
naturalizm, realizm (patrz Pozytywizm)
Modernizm - (inne określenie Młodej Polski) - pojawił się w 1890 r.; modern (franc.) - współczesność, nowoczesność, nowe tendencje; die modern - sztuka współczesna, aktualna, przeciwstawiająca się tendencjom klasycznym; ogół kierunków awangardowych w literaturze i sztuce przeciwstawiających się pozytywistycznemu realizmowi i naturalizmowi, wyrażających protest wobec panujących norm społecznych, w twórczości kładących nacisk na indywidualizm, symbolizm, estetyzm.
Neoromantyzm - inne określenie całej epoki, tendencje w literaturze XIX/XX w., nawiązujące do poezji romantycznej; najczęściej używany przez twórców niemieckich:
Dekadentyzm - Postawa, uznająca bezsensowność istniejących form społecznych. Bezsilność jednostki ludzkiej prowadzi do charakterystycznego buntu artysty przeciw społeczeństwu, sztuka dla sztuki, wolna od celów społecznych i użytkowych. Postawa bierna - nirwana, postawa aktywna - krytyka filistra, ucieczka w poezję. Dekadentyzm objawiał się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania (bierność !).
fin de si'ecle [wym. fę de sjekl] - ‹fr. dosł. `koniec wieku'; jedna z nazw epoki›
Symbolizm - kierunek związany z przekonaniem o istnieniu obszaru i zjawisk niezbadanych, niepojętych, a mających znaczenie dla ludzkiej egzystencji. Zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; tego, co niezgłębione, zagadkowe nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną. Dlatego posługiwano się językiem symbolów, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji. Symbol jako środek artystyczny ma dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji, drugie, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie treść.
Mistrzem symbolizmu jest niewątpliwie Stanisław Wyspiański (Wesele), w malarstwie symbolizm reprezentuje Jacek Malczewski.
impresjonizm - Zadaniem sztuki jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywistości, a poznawanie świata ogranicza się do subiektywnych, przypadkowych odczuć napotkanych zjawisk; stąd w obrazach impresjonistów świadome zacieranie konturów malowanych przedmiotów, stosowanie obok siebie jasnych barw, by wywołać wrażenie nieustającej zmienności; malowali oni znakomite, urokliwe pejzaże, przeniknięte jasnym światłem (gra światła i cienia); szukali tematów dotąd rzadko spotykanych w malarstwie, których dostarczała im ulica, kabarety i kawiarnie, gdzie tętniło życie naturalne i prawdziwe. W poezji charakterystyczna metoda kompozycji wiersza, zespół luźnych obrazów bądź refleksji odzwierciedlających zmienne wrażenia twórcy, utrwalanie przelotnych wrażeń. Podporządkowanie świata przedstawionego podmiotowi lirycznemu i nastrojowości.
ekspresjonizm - lit. szt. Kierunek w literaturze i sztuce w latach trzydziestych XX w., mający różne odgałęzienia teoretyczne; wspólne dla nich jest traktowanie dzieła jako subiektywnego wyrazu przeżyć wewnętrznych twórcy; opozycja głównie wobec impresjonizmu, estetyzmu i naturalizmu. Ekspresjoniści posługiwali się deformacją ukazanej rzeczywistości, kontrastem, dysharmonią, mieszali patos z trywialnością, język wzniosły z wulgarnym.
Secesja - Awangardowy ruch artystyczny, obejmujący głównie architekturę wnętrz i sztukę użytkową oraz wytworzony przez nie styl ornamentacji; Charakterystycznymi cechami secesji było zamiłowanie do falistych i płynnych linii, ornament o formach abstrakcyjnych i stylizowanych motywach roślinnych i zwierzęcych, pełne wyrafinowania swobodne układy kompozycyjne, najczęściej asymetryczne, dekoracyjność i płaszczyznowość, linearyzm oraz subtelna, jasna kolorystyka. Secesja najpełniej przejawiła się w architekturze wnętrz i związanym z nią malarstwie dekoracyjnym, metaloplastyce, złotnictwie, ceramice i szkle artystycznym, grafice użytkowej, introligatorstwie, tkactwie artystycznym, a przede wszystkim w meblarstwie. Wśród twórców secesji należy wymienić: Gustawa Klimta (Wiedeń), Edwarda Muncha (Berlin), a spośród polskich artystów Stanisława Wyspiańskiego.
dulszczyzna ż IV, CMs. ~yźnie, blm
«sposób bycia charakterystyczny dla bohaterki komedii G. Zapolskiej pt. „Moralność pani Dulskiej”; obłuda drobnomieszczańska, zakłamana moralność; kołtuneria»
filister «człowiek o ciasnych poglądach, ograniczony, małostkowy, bez wyższych aspiracji»
cyganeria ż I, DCMs. ~rii; lm D. ~rii (~ryj)
«luźne zgrupowanie artystów (XIX w.) odznaczających się swobodnym i ekscentrycznym stylem życia stanowiącym protest przeciwko ogólnie przyjętym konwenansom społecznym; bohema»
chłopomania ż I, DCMs. ~nii, blm
«przesadne, nacechowane egzaltacją interesowanie się chłopem, naiwne idealizowanie jego życia i roli społecznej»
Młodopolska chłopomania.
Cechy powieści młodopolskiej (modernistycznej) w „Chłopach” Władysława Reymonta:
- nietypowość, wszystkie tendencje podporządkowane koncepcji, która ma pokazać życie na wsi;
- wielowątkowość - dzieje Boryny, historia miłości Antka i Jagny, dzieje Hanki; wątki drugorzędne: spór o las, losy Agaty, historia Kuby;
- uniwersalność czasu;
- realizm - przedstawienie struktury społeczeństwa, codzienne życie chłopów, ciemne strony, etnograficzny zapis obrzędów, drobiazgowość;
- impresjonizm - opisy przyrody i nastrojów, oddziaływanie na różne zmysły, obrazy subiektywne, liryzm;
- naturalizm - drastyczne opisy; koncepcja losów człowieka - ludzie są zdeterminowani biologicznie: walką o byt, rytmem przyrody, ulegają impulsom, instynktom;
- ekspresjonizm - opisy przyrody;
- symbolizm - mit chłopa Piasta, związanie chłopa z ziemią, symbol wzniosłej pracy chłopa - ziemia daje początek i koniec wszystkiemu;
- narrator - nie wszechobecny, nie wszechwiedzący;
- opisy przyrody, wsiowy gaduła - realistyczne opisy (jarmark), realistyczny obserwator;
- zainteresowanie kulturą ludową od wewnątrz;
- przemieszanie epiki i liryki, indywidualizacja języka postaci, psychologizacja.
Cechy powieści młodopolskiej (modernistycznej) w „Ludziach bezdomnych” Stefana Żeromskiego:
- rezygnacja z narratora wszechwiedzącego, opis świata z punktu widzenia bohatera w I i III osobie;
- psychologizacja postaci, stany emocjonalne, chwilowe przeżycia;
- kompozycja luźna, niektóre fragmenty pozbawione akcji, oddziaływanie na odbiorcę przez sposób przedstawienia materiału:
- fragmenty publicystyczne (odczyt), reportaż (fabryka cygar), pamiętniki, części liryczne,epizody - odrębna całość,
rozważania filozoficzno-moralne, rozmowy z Korzeckim;
- fragmentaryczność;
- symboliczny charakter zakończenia - pozostanie w niepewności;
- styl: niejednorodność, subiektywność świata, liryzm języka powieści, indywidualizacja języka postaci, łączenie różnych stylów;
- realizm - bohater realny podejmuje problemy nurtujące społeczeństwo;
- naturalizm - opisy drastyczne (wędrówka Judyma po Ciepłej);
- symbolizm - symboliczne rozdarcie wewnętrzne Judyma, rozdarta sosna, itd.
- impresjonizm - opisy przyrody - jako indywidualne przeżycia bohatera, akompaniament do świadomości, przedmiot kontemplacji, wzruszeń, pejzaż sugestywnie przedstawiony staje się jednym z bohaterów dramatu;
- ekspresjonizm - pogłębia znaczenie symboliczne (obraz kowala).
DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE
Bergsonizm, intuicjonizm - Tw Henryk Bergson - Przyroda i cały świat podlegają ciągłym przemianą.Rozwój ten jest samorzutny i nieprzewidziany, a decyduje o nim "pęd życiowy" (Elane Vitale) wszelkich organizmów żywych; świata nie można więc poznać przy pomocy intelektu, lecz dzięki intuicji, instynktowi, który pozwala "uczyć się świata" poprzez doznawanie wrażenia i przeżycia.
Koncepcja Elane Vitale, siła wewnętrzna każdego, która nim kieruje i zmusza do aktywności i działania, siła ta sprawia, że człowiek przekształca świat, który jest dynamiczny
freudyzm - teoria psychologiczna sformułowana przez austriackiego psychiatrę S. Freuda (1856-1939). Posługiwał się hipnozą, analizą snów, skojarzeń aby badać przyczyny chorób, nerwic. Badał psychikę ludzką i doszedł do wniosku, że jest na złożona. Tworzą ją trzy warstwy: ego - kierowanie rozumem, uzależnienie od wymogów społecznych, człowiek w sposób świadomy kontroluje swoim zachowaniem, id - strefa popędów spychanych do podświadomości, superego - zespół norm, wartości utożsamiany z sumieniem Pomiędzy id (popęd, instynkt) a superego (ideał) tworzy się napięcie. To prowadzi do stresów i chorób psychicznych.
Behawioryzm - (od słowa zachowanie, postępowanie). John Watson. Twórcy tej koncepcji twierdzili, że człowieka nie można poznać. Człowieka można określić poprzez obserwację jego zewnętrznych ruchów i zachowań, można przewidzieć jego reakcje. Badania duszy są nieskuteczne, ponieważ nie można ich empirycznie sprawdzić. W sztuce człowiek był prezentowany od zewnątrz. Autor nie wnikał w głąb jego psychiki, przeżyć wewnętrznych.
Ekspresjonizm - Rozkwit w latach 1910-25. Pojawił się w epoce poprzedniej, lecz dopiero teraz doszedł do głosu.
siła i gwałtowność wyrazu
deformacja obrazu rzeczywistości
sztuka miała wywoływać wstrząs u odbiorcy, miała być krzykiem duszy
nie powinna naśladowywać świata
dążenia do wyrażania bogactwa psychiki ludzkiej
spontaniczność artysty
sztuka jest wyrazem duszy
dobór słów o silnym zabarwieniu emocjonalnym
elementy brzydoty
język wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wzniosłości
kubizm szt. «kierunek w malarstwie i rzeźbie, powstały we Francji na początku XX w., zapoczątkowany przez Picassa i Braque'a, zmierzający do stworzenia nowej koncepcji przestrzennej, polegający na odrzuceniu reguł perspektywy i rozbijaniu bryły przedmiotu na luźne, zgeometryzowane elementy strukturalne, a w fazie końcowej - dążący do stworzenia syntezy przedmiotu przez swobodne zestawienie elementów» ‹fr. cubisme›
Cechy charakterystyczne: obraz kubistyczny to kompozycja brył (figur geometrycznych), graficzne rozczłonkowanie tekstu na różne fragmenty, odrzucenie zasad rozwijania wypowiedzi, brak związków przyczynowo-skutkowych, eliptyczność (skrótowość),
symultanizm (równoczesność), łączenie elementów odległych czasowo, przestrzennie lub pojęciowo.
abstrakcjonizm szt. «kierunek we współczesnych sztukach plastycznych, charakteryzujący się wyeliminowaniem wszelkich przedstawień mających bezpośrednie odniesienie do form lub przedmiotów obserwowanych w naturze; sztuka abstrakcyjna, sztuka bezprzedmiotowa» ‹niem. Abstraktionismus, od Abstraktion›
Surrealizm - Autorem manifestu surrealistycznego jest Andre Breton (1924). Przedstawiciele tego kierunku dążyli do stworzenia nowej "nadrealnej rzeczywistości" poprzez uniezależnienie artysty od reguł logicznego myślenia, poprzez eliminację nakazów rozumu, negację wszelkich norm estetycznych i moralnych. Proces twórczy to mechaniczne notowanie potoku luźnych skojarzeń, wypływających z podświadomości twórcy. Dużą rolę w twórczości surrealistów pełniły elementy czystego przypadku,
absurdalnego żartu, parodii i groteski. (przedstawiciele: Salwador Dali, Marc Chagall)
awangardowość ż V, DCMs. ~ści, blm
«charakter awangardowy czegoś; postępowość, przodowanie, prekursorstwo»
awangarda - to zespół tendencji w sztuce międzywojennej wyrażających się: antytradycjonalizmem, odejściem od konwencji dziewiętnastowiecznego realizmu i naturalizmu, poszukiwaniem nowych środków artystycznego wyrazu związanych ze współczesnością, nastawienie eksperymentatorskie; oddział lub pododdział wojska wydzielony z maszerującej kolumny w celu ubezpieczenia jej od czoła; straż przednia
Teoria względności - teoria opracowana przez A. Einsteina opisująca zależność praw fizyki od własności czasoprzestrzeni i układu odniesienia. W pierwszej (1905) próbie opracowania teorii względności (później nazwanej szczególną teorią względności) Einstein analizował własności fizyczne zjawisk zachodzących w płaskiej (pustej) czasoprzestrzeni. Drugie opracowanie, pochodzące z 1916 (ogólna teoria względności) odnosi się do zjawisk zachodzących w czasoprzestrzeni wypełnionej masywnymi obiektami i przez to zakrzywionej.
Futuryzm - Awangardowy kierunek literacki i artystyczny rozwijający się w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku. Teoretykiem tego kierunku oraz autorem futurystycznego manifestu był włoski poeta Tomasso Marinetti, który głosił idee anarchistycznego buntu przeciwko istniejącym formom życia społecznego, tradycji kulturowej. Futuryści zafascynowani byli nowoczesną cywilizacją urbanistyczno-techniczną, a więc gloryfikowali wszelką nowość, przyszłość, dynamiczne tempo wielkomiejskiego życia oraz wszelkie wytwory nowoczesnej techniki. Wiąże się z tym pochwała brutalności, przemocy, a nawet wojny oraz kult nietzscheańskiego "mocnego człowieka". Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania". W literaturze kierunek ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego języka poetyckiego, zdolnego wyrazić ruch, wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w odrzuceniu reguł logiki, składni i ortografii. W ten sposób powstawały często utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieństwa brzmieniowego słów i dźwięków; Polska: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk, T. Czyżewski. Kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów
przypada na lata 1919-1921.
formizm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
szt. «odmiana ekspresjonizmu na gruncie polskim w latach 1917-1922, kierunek literacko-artystyczny, pokrewny kubizmowi, głoszący m.in. prymat formy w dziele sztuki»
kreacjonizm - szt. «dążenie do takiej konstrukcji dzieła, w której obrębie świat przedstawiony nie może być traktowany jako odbicie rzeczywistości, ale jako swobodny wytwór wyobraźni artysty; świat ten jest tworem całkowicie autonomicznym, z własną logiką»
oniryzm - szt. «sposób przedstawiania rzeczywistości na wzór marzenia sennego» ‹z gr.›
groteska - cecha utworów artystycznych (plastycznych, filmowych, literackich, muzycznych), polegająca na tym, że ukazują one rzeczywistość w sposób zdeformowany i karykaturalnie przejaskrawiony, często fantastyczny; utwory groteskowe wyróżniają się absurdalnością, niejednolitością nastroju.
parodia ż I, DCMs. ~dii; lm D. ~dii (~dyj)
«świadome naśladowanie w celu ośmieszenia jakiejś konwencji językowej, jakiegoś stylu (np. wykonawczego, pisarskiego), gatunku literackiego, dzieła itp.; utwór, zwłaszcza literacki, będący takim naśladownictwem; ośmieszające, złośliwe naśladowanie kogoś lub czegoś»
Parodia literacka, teatralna.
katastrofizm «pesymistyczna postawa życiowa oparta na przeświadczeniu o grożącej katastrofie; zwłaszcza: pogląd o nieuchronności zagłady współczesnego świata, przede wszystkim kultury europejskiej, rozpowszechniony po I wojnie światowej w filozofii i literaturze» ‹fr. catastrophisme›
klasycyzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
«kierunek występujący w sztuce, literaturze i muzyce w okresie od XVII do początku XIX w., nawiązujący do kultury antycznej, do wzorów antycznych, naśladujący sztukę starożytną grecką i rzymską»
‹łac.›
grupa literacka - to grupa poetów mających wspólny program, wspólne czasopiśmiennictwo i wspólne wydawnictwo.
WSPÓŁCZESNOŚĆ
Pokolenie - ugrupowanie pisarzy złożone z rówieśników. Nie ma charakteru formalnego. Są połączeni wspólnotą ideałów artystycznych lub wspólnotą tematów i problemów wynikających z tych samych doświadczeń i przeżyć generacyjnych. To decyduje o tematyce ich twórczości.
Pokolenie kolumbów, stracone, apokalipsy spełnionej - pokolenie urodzone ok. 1920. Nazwa pochodzi od tytułu powieści Romana Bratnego „Kolumbowie. Rocznik dwudziesty”.
INNE ISTOTNE POJĘCIA
topos (l. m. topika) - “miejsce wspólne”, stałe obrazy, odwieczne motywy będące świadectwem ciągłości kultury; są wzorcami tej kultury
archetyp - pradawne, niezmienne wyobrażeni tkwiące w zbiorowej świadomości
motyw - w utworze literackim: schemat tematyczny utrwalony w tradycji, występujący w utworach literackich różnych epok (np. w mitach, bajkach, podaniach); także najmniejszy niepodzielny element przedstawionej w utworze rzeczywistości
etos - to obyczaje, normy, wartości, wzory postępowania, składające się na styl życia i charakter danej grupy ludzi, określające jej odrębność; ogólna orientacja danej kultury, przyjęta przez tę społeczność, hierarchia
wartości formułowana wprost lub dająca się wyczytać z ludzkich zachowań.
motto - cytat przytoczony na początku utworu literackiego (lub jego części), podkreślający główny problem utworu lub postawę autora.
neologizm - nowo utworzony wyraz, który służy do oznaczenia nowego przedmiotu lub pojęcia, wyraz istniejący, który nabrał nowego znaczenia (neologizm znaczeniowy), nowa forma wyrazu, a także nowy stały związek wyrazowy (np. pogoda dla bogaczy - neologizm frazeologiczny).
alegoria - znak językowy mający oprócz swego znaczenia dosłownego jeszcze inne ukryte i domyślne, ale ściśle określone i przypisane w zasadzie umowne usankcjonowane tradycją znaczenie, np. sowa->mądrość, lis->chytrość.
symbol - 1. znak umowny, zastępujący jakiś przedmiot, pojęcie, stan itp. i przywodzący ów przedmiot (pojęcie,stan) na myśl, np. symbol pierwiastka cyny to 'Zn', gołąbek Picassa jest symbolem pokoju; w tym sensie symbolami są wyrazy (znaki językowe); 2. w danym utworze literackim - znak ukrytych i niejasnych treści dopuszczający rozmaite interpretacje opierające się na subiektywnych doświadczeniach i przeżyciach - w przeciwieństwie do alegorii opartej na umowie, np. 'rozdarta sosna' z "Ludzi bezdomnych" S. Żeromskiego.
archaizm m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y
«wyraz, forma wyrazu, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia; stosowane w literaturze pięknej w celach stylizatorskich lub ekspresywnych» ‹gr.›
eufemizm m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y
«słowo lub zwrot użyte zastępczo w intencji złagodzenia wyrażeń drastycznych, dosadnych lub nieprzyzwoitych»
Posłużyć się eufemizmem.
‹gr.›
socrealizm, realizm socjalistyczny - ukazywał świat, jakim być powinien, miał przekazywać "treści socjalistyczne w narodowej formie". Dokonywał heroizacji pracy, służył kultowi jej przodowników.
pointa, puenta «kulminacyjny, końcowy moment opowiadania, wypowiedzi itp. wyrażający jego sens; esencja dowcipu»
11