ZBRODNIE HITLEROWSKIE W POLSCE 1939-45

Zbrodnie w okresie II wojny świat. dokonane w wyniku świadomej i planowej działalności partii narodowosocjalist. NSDAP, instytucji i organów państw., organizacji III Rzeszy oraz ich funkcjonariuszy. Zbrodnie te, realizujące hitl. program ludobójstwa, zostały uznane przez Międzynar. Trybunał Wojsk. w Norymberdze (1946) za zbrodnie przeciw pokojowi (zbrodnie wojenne); zgodnie z tym orzeczeniem zbrodnie hitl. obejmują gł.: planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie i prowadzenie wojny napastniczej, morderstwa dokonywane na jeńcach wojennych i ludności cyw., masowe zabijanie mężczyzn, kobiet i dzieci, zagładę w obozach, niewolniczą eksploatację, wysiedlenia i pacyfikacje, burzenie i palenie miast, wsi i osiedli, grabież majątku i niszczenie skarbów kultury nar., wynarodowienie i germanizację, prześladowania ze względów polit., rasowych i narodowościowych.

Celem napaści III Rzeszy na Polskę była likwidacja państwa pol. i wyniszczenie narodu pol.; naród pol. uznany za małowartościowy miał być pozbawiony swego nar. i państw. kierownictwa oraz systematycznie wynaradawiany i niszczony; w tym celu dyplomaci niem. podejmowali tajne i jawne działania, zmierzające do obalenia następstw wersalskiego traktatu pokojowego 1919, których końcowym rezultatem był pakt Ribbentrop-Mołotow, a niem. siły zbrojne (Reichswehra, następnie Wehrmacht) utrzymywały bliską tajną współpracę z Armią Czerwoną. Plany napaści („Fall Weiss”) i eksterminacji narodu pol. opracowały władze i centr. instytucje hitl. Niemiec na długo przed agresją III Rzeszy. Ukoronowaniem tych planów był w latach II wojny świat. Generalny Plan Wschodni, który zakładał wysiedlenie ok. 80-85% pozostałych przy życiu Polaków i przekształcenie ziem pol. w niem. obszar kolonizacyjny. Działania niem. sił zbrojnych na ziemiach pol. były często prowadzone z pogwałceniem praw i zwyczajów wojny. Koncepcja wojny totalnej, realizowana już 1939, zakładała nie tylko niszczenie sił zbrojnych, ale wszystkich sił przeciwnika, zwł. ludności cywilnej. Pierwszym nie posiadającym obiektów wojsk. zaatakowanym miastem pol. był Wieluń, gdzie 1 IX 1939 w wyniku nalotu Luftwaffe zginęło 1200 osób cywilnych.

Zgodnie z dekretami Hitlera z 8 i 25 IX 1939 w sprawie administracji wojsk. na okupowanych terenach pol. władzę wykonawczą sprawował początkowo gen. G. von Rundstedt, nacz. dow. wojsk lądowych na Wschodzie, podlegali mu dowódcy wojsk., przy których utworzono sztaby administracji cywilnej. Na podstawie dekretu Hitlera z 8 X 1939 wcielono do Rzeszy Pomorze, Śląsk, Wielkopolskę, większą część woj. łódz., część woj.: warsz., kiel., krak. i białost.; tereny wcielone obejmowały ok. 92 tys. km² z ok. 9,5 mln ludności. Naczelnymi zwierzchnikami administracji terenowej zostali: A. Forster w okręgu Gdańsk-Prusy Zach., A. Greiser w tzw. Kraju Warty, E. Koch w Prusach Wsch. i okręgu Białystok (od 1941). Z pozostałych terenów Polski, znajdujących się pod okupacją niem., utworzono (dekret Hitlera z 12 X 1939, obowiązujący od 26 X) tzw. Generalne Gubernatorstwo (GG); generalny gubernator H. Frank, mianowany przez Hitlera i bezpośrednio jemu podległy, miał pełnię władzy ustawodawczej i wykonawczej. GG podzielono na dystrykty: Kraków, Lublin, Radom, Warszawa, Galicja (od 1 VIII 1941). Na mocy dekretu Hitlera z 7 X 1939 utworzono Urząd Komisarza Rzeszy do Spraw Umacniania Niemczyzny (Reichskommissar für die Festigung Deutschen Volkstums, z szefem H. Himmlerem), którego gł. zadaniem było wysiedlenie ludności pol. i zasiedlenie tych obszarów Niemcami oraz kierowanie akcją germanizacyjną.

Na ziemiach wcielonych do Rzeszy we wszystkich dziedzinach stosowano prawo Rzeszy; Niemcy objęli wszelkie stanowiska, językiem urzędowym uczynili język niem.; konfiskatą objęto prawie cały pol. majątek państw. nieruchomy i w znacznej części majątek ruchomy; uniemożliwiono życie społ., kult. i rel., całkowicie zlikwidowano szkolnictwo pol., ograniczono swobodę poruszania się; plany hitl. przewidywały wysiedlenie z wcielonych ziem ok. 3 mln Polaków; inteligencja miała ulec likwidacji. Polityka okupacyjna na terenie GG w stosunku do ok. 12-15 mln ludności kształtowała się w zależności od ogólnej koncepcji polityki wsch. i sytuacji militarnej III Rzeszy. Okupant niszczył inteligencję pol., stosował brutalny terror, stworzył niezwykle ciężkie, sprzyjające wysokiej śmiertelności warunki materialne i aprowizacyjne w miastach, przygotowywał plany włączenia GG do Rzeszy; GG wykorzystywano jako rezerwę niewolniczej siły roboczej dla Rzeszy. Jednym ze środków polityki terroru i eksterminacji ludności Polski stały się egzekucje, będące bezprawnymi aktami mordu. Większość egzekucji, szczególnie potajemnych, nie była poprzedzona żadnymi wyrokami sądów, nawet policyjnych lub doraźnych sądów wojsk., lecz dokonywano ich na podstawie decyzji władz policyjnych i administracji cyw.; mordowano przede wszystkim przedstawicieli inteligencji, działaczy polit. i członków organizacji konspiracyjnych. Wkraczające do Polski wraz z Wehrmachtem Einsatzgruppen , posługując się przygotowanymi przed wojną listami proskrypcyjnymi, dokonały aresztowań i morderstw tysięcy przedstawicieli elity społeczeństwa polskiego. Licznych morderstw Polaków dokonali czł. Selbstschutz — paramilitarnej organizacji mniejszości niemieckiej. Wielu morderstw ludności cyw. i jeńców wojennych dokonały także jednostki Wehrmachtu. Pierwsze egzekucje odbyły się w Katowicach, Bydgoszczy, we wsiach dawnego woj. łódz., Częstochowie. Licznych egzekucji potajemnych dokonywano w pierwszych miesiącach okupacji na Śląsku i Pomorzu (np. w lasach piaśnickich pod Wejherowem), w Wielkopolsce. Następnie terenami szczególnego nasilenia egzekucji jawnych i potajemnych stały się m.in.: Warszawa i okolice, Lubelszczyzna, ziemia zamojska i radomska, Nowosądecczyzna, okolice Ciechanowa i Zakopanego, Lwowa, Wilna, Stanisławowa, Równego. Podczas akcji pacyfikacyjnych wobec ludności wiejskiej dokonywano egzekucji, wysiedleń i aresztowań oraz palono zabudowania i rabowano mienie; pierwszych pacyfikacji dokonał Wehrmacht IX 1939; następnie SS, formacje policyjne i Wehrmacht pacyfikowały m.in. wsie na Kielecczyźnie podczas likwidacji oddziału hubalczyków ; wiele zbrodni dokonali hitlerowcy w okresie akcji wysiedleńczej na Zamojszczyźnie. W pacyfikacjach najbardziej ucierpiały wsie w dawnych woj.: lubel., kiel., białost., krak., rzeszowskim. W czasie pacyfikacji nie związanych z działaniami wojennymi zniszczono całkowicie 75 wsi, a w znacznym stopniu 350. Do największych należą masakry ludności we wsiach: Aleksandrów — gdzie zamordowano 446 mieszkańców, Borów — 162, Jamy — 147, Jabłoń-Dobki — 96, Kitów — 174, Krasowo-Częstki — 257, Lipniak-Majorat — 370, Łężek — 187, Michniów — 203, Milejowiec — 160, Rajsk — 143, Różanice — ok. 200, Skłoby — 215, Smoliców — ok. 200, Sochy — 183, Szczecyn — 368, Złoczew — ok. 200. W czasie pacyfikacji zdarzały się wypadki palenia ludzi żywcem. W realizacji hitl. polityki wyniszczenia społeczeństwa pol. kluczową rolę odegrał system obozów hitlerowskich (obozy koncentracyjne, ośr. masowej i natychmiastowej zagłady, obozy karno-śledcze podległe gestapo i SS, obozy przesiedleńcze i przejściowe związane z działalnością central przesiedleńczych, obozy pracy przymusowej oraz obozy specjalne, m.in. dla dzieci i młodzieży); hitlerowcy dokonali również wielu zbrodni w obozach jenieckich. Przez wszystkie obozy hitl. przeszło ok. 18 mln więźniów (w tym ok. 5 mln obywateli pol.), z których zginęło ok. 11 mln (w tym ok. 3,5 mln obywateli pol.). Miejscami tortur i mordów były również więzienia, szczególnie: Pawiak w Warszawie, Zamek w Lublinie, więzienie Montelupich w Krakowie, Radogoszcz w Łodzi, Fort VII w Poznaniu, więzienia w Kielcach, Ciechanowie, Radomiu, Nowym Sączu, Tarnowie, Zamościu, Zakopanem, Wrocławiu, Opolu. W latach okupacji hitlerowcy prześladowali i wymordowali ludność żyd.; 1942-44 dokonali likwidacji gett, wysyłając ludność żyd. do obozów koncentracyjnych i ośr. masowej zagłady. Ogółem hitlerowcy wymordowali ok. 2,7 mln Żydów z Polski, w tym ok. 600-700 tys. w indywidualnych i masowych egzekucjach w miejscach zamieszkania, ok. 600 tys. w gettach, ok. 1,4 mln w obozach i ośr. masowej zagłady (Żydzi — Zagłada Żydów). Podobny los spotkał Romów i Sinti (Cyganie). Hitlerowcy mordowali psychicznie chorych i starców (tzw. eutanazja) w zakładach w: Chełmie, Kobierzynie, Choroszczy pod Białymstokiem, Dziekance, Kocborowie, Kochanówku, Obrzycach i Zofiówce (pod Otwockiem); w zakładzie w Lublińcu (woj. częstoch.) mordowano za pomocą dużych dawek luminalu zdrowe dzieci.

Szczególnie okrutną zbrodnią było odbieranie rodzicom dzieci uznanych za rasowo wartościowe. Spośród 200 tys. pol. dzieci zrabowanych rodzicom w celu ich germanizacji, po zakończeniu działań wojennych udało się odnaleźć zaledwie 30 tys. (dzieci rabunek). 11 XII 1939 utworzono w Poznaniu Urząd do Spraw Wysiedlania Polaków i Żydów (Amt für Aussiedlung von Polen und Juden), przemianowany III 1940 na Centralę Przesiedleńczą (Umwandererzentralstelle) i następnie przeniesiony do Łodzi; dokonano wysiedleń ok. 750 tys. Polaków ze Śląska, Wielkopolski i Pomorza; 1940-41 wysiedlono ludność pol. z okolic Radomia, Dębicy i Lublina, na Zamojszczyźnie z 297 wsi wysiedlono ok. 100 tys. osób, w tym ok. 30 tys. dzieci, spośród których pozostało przy życiu zaledwie 4,5 tys.; wiele tysięcy wysiedlonych z Zamojszczyzny skierowano do obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu i Majdanku. Ogółem okupanci hitl. dokonali wysiedleń 2478 tys. Polaków. Jednym z przejawów terroru okupanta wobec ludności pol. w miastach były tzw. łapanki; Polaków złapanych w obławach ulicznych kierowano do robót przymusowych w Rzeszy, do obozów i więzień; do prac przymusowych poza granice kraju wywieziono ogółem 2841 tys. Polaków. Ponadto dla Rzeszy pracowało blisko 300 000 pol. jeńców wojennych, pozbawionych statusu jenieckiego. Wśród wywiezionych na roboty przymusowe z GG było 700 tys. młodocianych, niekiedy 12-letnie dzieci.

Okupanci hitl. planowali likwidację pol. centrów wielkomiejskich, o czym świadczą zachowane plany zburzenia Warszawy i przekształcenia jej w prowincjonalne miasto niem. (zniszczenie getta warsz. 1943, pozostałej części miasta — 1944). Hitlerowcy dążyli do likwidacji polskości, poniżali godność nar. Polaków, zmuszali ludność ziem wcielonych do Rzeszy do podpisywania niem. listy narodowościowej (Deutsche Volksliste; Volksdeutsche ). Zbrodnicza działalność okupanta objęła również wynaradawianie i germanizację wybranych grup dzieci, uznanych za wartościowe pod względem rasowym, utrudnianie wykonywania praktyk rel. i prześladowanie duchowieństwa, grabież i niszczenie dóbr kult., likwidację ośr. życia umysłowego i artystycznego.

Ziemie pol. zostały przekształcone przez hitlerowców w międzynar. cmentarzysko, w położonych na terenie Polski obozach zagłady wymordowano większość eur. Żydów; w obozach jenieckich zginęło ponad 800 tys. jeńców sowieckich, ok. 30 tys. jeńców wł., a także kilka tysięcy jeńców franc. i brytyjskich. W wyniku okupacji hitl. Polska poniosła olbrzymie straty w ludziach, majątku nar. i dorobku kulturalnym.

Podstawę ścigania i karania zbrodniarzy hitl. stanowią akty prawa międzynar. sprzed 1939 oraz deklaracja 9 państw okupowanych z 13 I 1942, deklaracja 17 państw wchodzących w skład Narodów Zjednoczonych z 5 I 1943 w sprawie ograbienia obszarów okupowanych, deklaracja moskiewska z 30 X 1943, umowa jałtańska z 11 II 1945, umowa poczdamska z 2 VIII 1945, porozumienie londyńskie z 8 VIII 1945 w przedmiocie ścigania i karania gł. przestępców wojennych, wraz z Kartą Międzynar. Trybunału Wojsk. i wyrokiem tego Trybunału. Ściganie i karanie zbrodniarzy hitl. zostało zapoczątkowane działalnością Międzynar. Trybunału Wojsk. w Norymberdze.

Sprawy zbrodniarzy hitl. były rozpatrywane w Norymberdze w 12 procesach przed amer. trybunałami wojsk. i in. alianckimi trybunałami wojsk. w poszczególnych strefach okupacyjnych Niemiec. Badaniem i ściganiem oraz gromadzeniem materiałów dokumentacyjnych dotyczących zbrodni hitl. zajmuje się Gł. Komisja Badania Zbrodni Hitl. w Polsce (od 1991 Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu — Instytut Pamięci Narodowej). W RP obowiązują: dekret z 31 VIII 1944 o wymiarze kary dla faszyst.-hitl. zbrodniarzy, uchylony na mocy ustawy z 1956 z wyjątkiem artykułu 1 punkt 1 (najcięższe zbrodnie) i ustawa z 22 V 1964 o nieprzedawnianiu ścigania sprawców najcięższych zbrodni hitlerowskich. Sprawy zbrodniarzy hitl. były rozpatrywane w Polsce przed Najwyższym Trybunałem Nar., specjalnymi sądami karnymi i sądami powszechnymi. Mimo wieloletnich wysiłków społeczności międzynar., rezultaty ścigania i karania sprawców zbrodni hitl. są skromne. Wielu zbrodniarzy, w tym 9/10 wyższych dowódców SS i policji uniknęło kary. Polskie ofiary terroru i robotnicy przymusowi, w odróżnieniu od obywateli państw Europy Zach., nie otrzymali od państw niem. należnych im odszkodowań.

2 VII 1947 Sejm RP podjął uchwałę, na mocy której tereny obozu Auschwitz-Birkenau, obozów w Majdanku, Sztutowie i Łambinowicach zostały uznane za pomniki męczeństwa narodu pol. i in. narodów. W celu upamiętnienia miejsc walki i męczeństwa narodu pol. została powołana do życia Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa (ob. Rada Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa).

Litreratura:

1. A. EISENBACH Hitlerowska polityka zagłady Żydów, Warszawa 1961;

2. Z. KUBICKI Zbrodnie wojenne w świetle prawa polskiego, Warszawa 1962;

3. K. SOSNOWSKI „Ohne Mitleid”. Dziecko w systemie hitlerowskim, Warszawa 1962;

4. W. BARTOSZEWSKI Warszawski pierścień śmierci 1939-1944, Warszawa 1970;

5. B. MADAJCZYK Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1-2, Warszawa 1970;

6. C. ŁUCZAK Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979;

7. Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979;

8. Zamojszczyzna — Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów..., t. 1-2, Warszawa 1979;

9. A. BOLEWSKI, H. PIERZCHAŁA Losy polskich pracowników nauki w latach 1939-1945. Straty osobowe, Wrocław 1989.

---