S. I. WITKIEWICZ „POŻEGNANIE JESIENI”
W. Bolecki „Szaleństwo ludzi zdrowych, czyli ładne samobójstwa”
POWIEŚĆ- WOREK
Określeniem tym posługiwał się Witkacy, to wykładnik jego koncepcji, zgodnie z którą powieść nie jest dziełem „sztuki czystej”, a zatem nie należy do dziedziny utworów „skonstruowanych” w sensie artystycznym- tak jak poezja, dramat, malarstwo, a przede wszystkim dzieło muzyczne.
WYZNACZNIKI „WORKOWATOŚCI” POWIEŚCI
Synkretyzm rodzajowo- gatunkowy- powieść jest zbudowana z elementów niejednorodnych pod względem rodzaju, gatunku i tematu.
Powieść nie może być zaliczona do dzieł czystej formy, bo nie działa na odbiorcę „bezpośrednio”. Jej forma jest zbyt duża, by wywołać u czytelnika „doznanie metafizyczne”. Drugim gatunkowym wyznacznikiem „powieści-worka” jestdyskursywność, często określana przez Witkacego jako „pojęciowość i filozoficzność”.
POWIEŚĆ A RZECZYWISTOŚĆ
W historiozoficznej wizji Witkacego rzeczywistość staje się coraz bardziej „potworna” (wojny, rewolucje), tymczasem język i sztuka są jako media komunikacji coraz „młodsze”, coraz mniej adekwatne do wyrażania napięć, jakie niesie nowa rzeczywistość.
DEFORMACJA
Deformowane są u Witkacego wszystkie poziomy powieści: od pojedynczych słów, przez zwroty obcojęzyczne, nazwiska i nazwy geograficzne, nazwy potraw, reguły zachowania bohaterów, itp.
Funkcje deformacji:
a) była sposobem wykorzystywania gotowych konwencji literackich
b) była ostatecznym i chyba najważniejszym sposobem, za pomocą którego sztuka mogła odwzorować i wyrazić „grozę bytu” i „tajemnicę istnienia”.
NOWA POWIEŚĆ- STARE ELEMENTY:
Obszarem, w którym Witkacy dokonywał swych artystycznych operacji, był gotowy i jakby zamknięty już paradygmat tradycji literackiej. Koncepcja „powieści-worka” zaczynała się, więc od twierdzenia, że powieść się skończyła, albowiem zostały już wyczerpane wszystkie techniki i tradycyjne sensy tego gatunku.
Konwencje literackie, poddane działaniu Witkacowskich technik artystycznych (deformacji, perwersji), miały w czytelniku wywołać wstrząs, a nie to, co poza powieścią zdarzyło się lub mogło się zdarzyć naprawdę.
WYPOWIEDZI METANARRACYJNE
Ważnym elementem było ujawnienie aktu pisania jako posługiwania się określonymi konwencjami. Liczne są dygresje których narrator komentuje akt swojego pisania, bądź ujawnia stosunek do rozmaitych spraw nieliterackich.
NARRATOR JAKO AUTOR
Konwencja narracji autorskiej w „powieści-worku” nawiązywała do tradycji opowiadania:
1) konwencja prozy jako tak zwanej perswazji społecznej (powieść traktat, powiastka filozoficzna)- rozdzielenie płaszczyzny narracji i fabuły, ujawnianie się narratora poza planem fabularnym ( -> przypomina to „Pałubę” Irzykowskiego, który krytykował (sic!) Witkacego
2) nawiązanie do tradycji tak zwanego romansu, w którym perypetie miłosne bohaterów przeplatały się z sensacjami i podróżami
3) poetyka sternizmu z jej rozbudowanymi funkcjami metanarracyjnymi
4) modernistyczna problematyka kreacji artystycznej jako czynności deziluzyjnej- ujawnienie kulis twórczości artystycznej
CZY POWIEŚĆ O REWOLUCJI?
Powszechnie uważa się, że głównym tematem jest rewolucja bolszewicka, jednak powieść jest poświęcona bardzo różnym zagadnieniom psychologicznym, obyczajowym (erotycznym), estetycznym, filozoficznym, politycznym, religijnym, historycznym, itp.
MIEJSCE I CZAS POWIEŚCI
Witkacy zaciera nazwy, ale można rozszyfrować, że rzecz dzieje się w Polsce, „stolica” to Warszawa, a „Zaryte”- Zakopane. Proste podstawienia nie mieszczą się w wyrafinowanej estetyce Witkacego.
Czas- Atanazy ma za sobą przeżycia wojenne, a więc akcja rozgrywa się po 1917 r. (jest już po rewolucji w Rosji)
MODERNISTYCZNE ŹRÓDŁA POWIEŚCI WITKACEGO
Kontekstem jest psychologiczno-obyczajowa i historiozoficzna problematyka pierwszej, młodopolskiej fazy polskiego modernizmu.
Irzykowski porównuje ją do „Próchna” Berenta- w obu powieściach bohaterami są dekadenci, a źródłem dekadentyzmu jest zarówno kryzys epoki jak i indywidualne załamania światopoglądu poszczególnych postaci.
BILDUNGS ROMAN
„powieść o dojrzewaniu”- dojrzewanie bohatera Witkacego rozgrywa się równocześnie w różnych wymiarach, np.
- miłosno- rodzinnych (Zosia)
- erotycznych (Hela, Łohojski )
- religijnych (ksiądz Wyprztyk)
- politycznych (Tempe)
Dojrzewanie okazuje się dojrzewaniem do śmierci.
POWIEŚĆ INICJACYJNA
Cechą edukacji życiowej bohaterów Witkacego jest ich inicjacyjność, czyli doświadczenie ważnych spraw egzystencjalnych po raz pierwszy.
Inicjacje Atanazego:
- heteroerotyczna (Hela)
- homoerotyczna i narkotyczna (Łohojski)
- małżeńsko- rodzinna (Zosia)
- polityczna (niwelizm Tempego)
POWIEŚĆ O „NIEUDANYCH ARTYSTACH”, LUDZIACH „ZBYTECZNYCH” I ZAZDROŚCI
- typowa odmiana powieści europejskiego modernizmu- powieść o artystach- także o improduktywach, o artystach cierpiących na niemoc tworzenia. Motyw „artystów życia” związany jest z dekadentyzmem, podsycanym przez Nietzscheańską koncepcję „nadczłowieka”.
Dramatyczny paradoks Witkacowskiej egzystencji i w bezforemności chaosu czai się zagłada, którą można oddalić jedynie perwersją obyczajową czy artystyczną. By była skuteczna, musi być coraz bardziej skomplikowana i spotworniała- natomiast nadmiar takich działań także przynosi ostateczną zagładę.
Kto komu zazdrości?
Atanazy Łohojskiemu -arystokratycznego pochodzenia
Jędruś Zieziowi - sławy
Zosia Heli - bycia Żydówką
Hela Zosi - opieki nad Atanazym
DEKADENTYZM
Bohaterowie Witkacego czują się ludźmi zbytecznymi. Podstawowy problem bohaterów: poczucie przypadkowości istnienia człowieka i jego samotności w kosmosie.
MIŁOŚĆ I EROTYKA W „POŻEGNIANU JESIENI”
Zdrada- główny napęd, przy czym Witkacego nie interesuje samo „wydarzenie”, lecz sposób myślenia swojego bohatera. Miejscem akcji jest psychika, stany duchowe, emocjonalne i oczywiście intelektualne rozważania.
Zbanalizowany temat literacki Witkacy problematyzuje w sposób nie praktykowany w literaturze.
RELIGIA- KATOLICYZM- KOMUNIZM
W rozmowach bohaterów stale przewijają się pytania o sens religii w życiu jednostek i w przyszłej organizacji społeczeństwa. Mimo, że bohaterowie nie czują się obdarzeni łaską wiary, to jednak nikt z nich nie kwestionuje tej apriorycznej wyjątkowości religii, o jakiej mówi ksiądz Wyprztyka (tego przekonania nie podziela oczywiście Tempe)
„POŻEGNANIE JESIENI” A „ZNIEWOLONY UMYSŁ” CZESŁAWA MIŁOSZA
Bohaterowie Witkiewicza są prefiguracjami rzeczywistych bohaterów „Zniewolonego umysłu”. Miłosz pisze, że do akceptacji totalitarnego systemu komunistycznego doprowadził ich kryzys poczucia indywidualizmu. Rozkład indywidualizmu oznaczał równocześnie duchowe „dojrzewanie” do akceptacji komunizmu.
METAFORA TYTUŁU
Wszyscy bohaterowie utworu noszą w sobie przeczucie śmierci.
Kompozycja fabularna powieści oparta jest na symbolicznych momentach życia postaci:
- chrzest- ślub (podwójny)- rewolucja; czyli rozgrywa się między narodzinami a śmiercią.
NARRATOR WOBEC JĘZYKA
Charakterystyczny jest dystans do używanego języka- wyrażają go cudzysłowy. Funkcją tego zabiegu jest wyodrębnienie elementów języka, z którymi narrator się nie identyfikuje.
Rzecz bowiem nie w samej niechęci wobec języka, lecz w metarefleksji nad używanymi słowami. Witkacy musi zmierzyć się ze stereotypami społecznej komunikacji i potocznej wyobraźni.
OPISY PRZYRODY
Nierelatywne piękno przyrody jest nieustannie punktem odniesienia dla autorefleksji i samopoczucia bohaterów.
OPISY NIEBA: OD ASTRONOMII DO METAFIZYKI
Częsty motyw: opis nieba, ujawnia niepospolitą wiedzą z dziedziny astronomii.
Niewątpliwie źródłem „literackiej” fascynacji gwiazdami była dla Witkacego twórczość Tadeusza Micińskiego. Bohater Witkacego widzi się nie na tle otaczającego go krajobrazu, lecz od razu kosmosu, którego synonimem jest rozgwieżdżone niebo.
MOTYWY GROTESKOWE
Witkacy odrzucał termin „groteska”, faktycznie jednak teoria czystej formy była w okresie międzywojennym najpełniejszą realizacją założeń historycznej groteski. U Witkacego związana była z tradycją ekspresjonizmu.
Przykłady:
- spotworniałe kształty zwierzęco- ludzkie i człowieka- maszyny
- zdolność bohaterów do duchowych i ideowych transformacji (np. judaizm- katolicyzm; liberalizm- komunizm)
- opisy wyolbrzymionej przyrody (tropiki)
- groteska historiozoficzna- katastroficzna wizja historii i unifikacja życia społecznego
ŻYDZI
- postrzegani jako narodowość odrębna; niezrozumienie innych wynika z ich wzajemnej nieprzenikliwości, izolacji, zamknięcia się w sobie. Antysemityzm wynika z niewiedzy.
ANTYUTOPIA KATASTROFICZNA
Losy głównego bohatera okazują się „dojrzewaniem do śmierci”, podobnie cały ustrój społeczny, poddany ciśnieniu nadchodzącej rewolucji bolszewicko- komunistycznej
4