Język prawa.1. Rodzaje wypowiedzi. *prawo jako zjawisko językowe - zespół wypowiedzi wyznaczających powinne zachowanie, ujęte na ogół w formę pisemną i posiadających szczególną strukturą wewnętrzną, a także pozostających w szczególnych związkach z innymi rodzajami wypowiedzi; *wypowiedzi opisowe - zdania w sensie logicznym przekazujące pewne informacje o stanach rzeczy lub zdarzeniach; „jest tak, a tak” *wypowiedzi ocenne - wypowiedź pełniąca funkcje ekspresyjne - uzewnętrznia, wyraża ocenę, określone przeżycia autora wypowiedzi jego stosunek do wycinka rzeczywistości; treścią tej wypowiedzi jest aprobata lub dezaprobata; „X zasługują na aprobatę z względu na cechę Y” -wypowiedzi dające oceny zasadnicze samoistne: mają charakter subiektywny, informują nas nie tyle o rzeczywistym stanie, ale o pewnym przekonaniu podmiotu wyrażającego, nie mogą podlegać klasyfikacji w sensie logicznym 1/0; -wypowiedzi dające oceny zasadniczo podbudowane instrumentalnie, czyli wypowiedzi instrumentalne: wyrażają aprobatę / dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy jako środka prowadzącego do osiągnięcia przyjętego celu, podlegają klasyfikacji logicznej wg Ziembińskiego, wypowiedź koncentruje się na istnieniu związku przyczynowego pomiędzy środkiem a celem; -klauzule generalne - norma opisowa pozwalająca na zapewnienie elastyczności prawa; -ustalenie pewnych warunków poprzez których spełnienie możemy mówić o prawdziwości wyrażenia opisowego; *wypowiedzi normatywne: sugerują, wskazują pewnie wzór, wg którego określony podmiot powinien zachowywać się w określony sposób, pełną funkcje perswazyjne; „powinno się”, musi, należy, jest zobowiązany; -wg K.Opałka i J.Nowackiego te wyrażenia oraz prośby, życzenia, rady wytyczne, rekomendacje, itp. Należy zaliczyć do kręgu wypowiedzi dyrektywalnych; -istnieją również wyrażenia normatywne o charakterze opisowym - bardzo często w przypadkach przepisów prawa; *wypowiedzi dokonawcze: wyrażają sens aktów konwencjonalnych, z którymi zgodnie z obowiązującymi normami, łączy się dokonanie zmian w otaczającej nas rzeczywistości; np. :Mianuję Pana na stanowisko...” 2.Język prawny i prawniczy. *język prawny - język, w którym formułowane są teksty prawne zawierające wypowiedzi normatywne; charakteryzujący się nieco odmiennym od języka naturalnego słownictwa, osobliwościami gramatycznymi i odmiennymi zasadami stylistyki; *język prawniczy - język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującymi innych zjawiskach prawnych; język ten jest zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów nim się posługujących, wyróżniamy język prawniczy praktyki, nauki prawa, poszczególnych dyscyplin prawniczych; Normy, przepisy prawne, zasady prawI. Pojecie normy postępowania:*wypowiedź, która formułuje skierowane do danej osoby lub osób żądanie albo upoważnienie do określonego zachowania się;*pewna wypowiedź normatywna staje się normą gdy towarzyszy jej rzeczywista wola jakiegoś podmiotu do realizowania wskazanego wzoru zachowania (wsparcie danego wzoru i uznanie jego za obowiązujący;*używając tego terminu podkreślamy, że dotyczy on takich norm zachowania, które uważane są za uzależnione od woli działającego;*najmniejszy stanowiący sensowną całość element prawa*norma - reguła zachowania nosząca cechy generalności i abstrakcyjnościII. Abstrakcyjność i generalność norm prawnych:*Reguła generalności: skierowana do pewnej grupy adresatów, poprzez powołanie się na ich cechy rodzajowe, a nie do określonej osoby;-normy generalności spełniają również normy dla urzędników państwowych, gdyż odnoszą się one do osób sprawujących dany urząd, a nie do konkretnego urzędnika;*Reguła abstrakcyjności:-wzór zachowania określony jest poprzez wskazanie pewnych rodzajowych, a niekonkretnych cech tego zachowania - w założeniu należy formułować normy prawne co do sytuacji, które mogą się powtórzyć;-brak dużej szczegółowości - dominuje raczej ogólność (dla objęcia normą szerszego zakresu przypadków);-regulacje kazuistyczne - bardzo szczegółowe, określające jedną tylko sytuację (bardzo rzadka);III. Elementy norm prawnych:*hipoteza: część normy określająca adresata oraz warunki lub okoliczności kiedy adresatowi jest coś dozwolone, zakazane lub nakazane;*dyspozycja: część normy określająca co jest nakazane, zakazane lub dozwolone, albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku ze z zaistnieniem pewnych faktów;*sankcja: część normy określająca dolegliwości za naruszenie dyspozycji w warunkach wskazanych w hipotezie; IV. Hipoteza normy prawnej:*dotyczy elementów podmiotowych gdy określa adresata normy oraz jego cechy (wiek, stan zdrowia);-może wskazywać cel działania podmiotu lub sposób działania*dotyczy elementów przedmiotowych gdy odnosi się do stanów, zjawisk lub wydarzeń w stosunku do adresatów zewnętrznych;-mogą to być określenia np. pewnych zachowań ludzkich*może określać: miejsce działania albo jego czas lub moment działaniaV. Dyspozycja normy prawnej - je przedmioty:*czyny - faktyczne czynności psychofizyczne, np. zabójstwo, fałszowanie dokumentów, budowa domu, pomoc tonącemu)*czynności konwencjonalne: zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż to by wynikało z psychofizycznego przebiegu czynności i ich faktycznych skutków, np. podniesienie ręki (przez policjanta, w sejmie, podczas licytacji)-czynności prawne: czynności wymagające oświadczenia woli i zmierzające do określonego skutku prawnego;-każda czynność prawne jest czynnością konwencjonalną lecz nie każda konwencjonalna jest prawną; -czynność konwencjonalna prawnie istotna: np. uchwalenie ustawy przez Sejm, wydanie orzeczenia przez sąd;*rodzaje czynności konwencjonalnych:-regulowane przez prawo: akty tworzenia prawa, czynności prawne i akty stosowania prawa-prawnie obojętne: obyczajowe, religijne, organizacyjne;*podział na normy nakazujące lub zakazujące czegoś i normy nakazujące traktową określone zasady jako czynności konwencjonalne istotne;*NAKAZ:-obejmujący tylko jeden typ zachowań, od którego uchylić się nie można bez narażania się na niepożądane konsekwencje prawne;-obejmujący jeden podstawowy typ zachowania podstawowego oraz drugi, który może być w określonych okolicznościach wybrany przez adresata jako podstawowy:a). Zobowiązanie przemienne: przepis prawa lub postanowienie umowy przewiduje kilka sposobów wykonania określonego obowiązku; b). Upoważnienie przemienne: nie występuje tu pełna swoboda wyboru drogi postępowania, lecz jest ona uzależniona od pewnych okoliczności: nakazane jest mu zachowanie w sposób A, a w niektórych okolicznościach może zachowywać się w sposób B;-zaniechanie - powstrzymanie się od zachowania nakazanego normą prawną*ZAKAZ:-typy zachowań uznane za normę za niedopuszczalne. Np.*DOZWOLENIE:-przestrzeń wolna powstała pomiędzy nakazami a zakazami - postawa: wszystko co nie jest nakazane lub zakazane jest dozwolone;-dozwolenia słabe: działanie lub zaniechania podjęte w przypadku braku zakazów lub nakazów, odnoszących się pewnej dziedziny, nie powodujące skutków prawnych;-dozwolenia mocne: występuje w prawie pozytywnym, uregulowane przez prawo i rodzące skutki prawne, pomimo że nie są one ani nakazane ani zakazane - adresat może, ale nie musi z nich korzystać; -sfera milczenia: obojętność prawa wobec pewnych czynności nie uregulowanych prawnie; chroniona przez prawo poprzez zasadę „nullum crimen sine lege” (nie ma przestępstwa, jeśli nie przewiduje tego ustawa karna) -do organów państwowy Obowiązywanie prawa1. Pojęcie obowiązywania prawa. Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym: -sprowadza się do zgodności norm ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi; -prawo nie spełniające powyższego wymogu określane jest jako „ustawowe bezprawie” -ujęcie radykalne głosi, że normy stanowione są nieważne; -ujęcie umiarkowane - domagające się zaakceptowania warunków prawa w ujęciu aksjologicznym jako pomocniczych wobec formalnego obowiązywania prawa ~ odwoływuje się na ogół do idei praworządności materialnej; -określana jest czasem ujęciem psychologicznym -odwoływuje się do indywidualnego poczucia imperatywu, konieczności posłuchu wobec norm; -praktyczne zastosowanie - obywatelskie nieposłuszeństwo; *Realistyczne obowiązywanie prawa: ~ behawioralne, socjologiczne -polega na występującym w masowej skali zjawisku zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami; -w tym ujęciu prawo nie obowiązuje, gdy dana norma nie ma posłuchu społecznego, a organy uprawnione nie stosują za jej nieprzestrzegania żadnych sankcji;-problem odwyknienia ~ desuetudo: # jest to zjawisku długookresowego nie stosowania lub nieprzestrzegania normy # za objęte desuetudo uznaje się normy: sankcjonowaną - jeśli mimo spełnienia hipotezy nie jest przestrzegana dyspozycja normy; sankcjonująca - jeśli mimo naruszenia normy organ państwa nie wymierza sankcji; # dotyczy t norm a nie przepisów prawnych (można mówić w przypadkach gdy przepis odwoływuje się do instytucji, którą się nikt faktycznie nie posługuje) !!! *Formalne (tetyczne ) obowiązywanie prawa: prawo obowiązuje wówczas gdy: -zostało właściwie ustanowione -zostało właściwie ogłoszone -nie zawiera postanowień sprzecznych, a sprzeczności, jeśli występują zostały usunięte dzięki zastosowaniu reguł kolizyjnych; -nie zostało uchylone przez obowiązujące przepisy derogacyjne lub w braku takich przepisów, przez dotyczące tych samych kwestii, nie niższe hierarchicznie przepisy późniejsze; 2. Obowiązywanie prawa w przestrzeni i czasie. (Ujęcie formalne) PRZESTRZEŃ: -prawo obwiązuje na terenie całego (lub jego części) państwa, którego organy je ustanowiły lub sankcjonują; terytorium określane jest za pomocą umów wewnątrzkrajowych lub międzynarodowych -prawo międzynarodowe ratyfikowane przez uprawniony organ staje się elementem prawa wewnątrzkrajowego; CZAS: -istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania normy prawnej; -prawo obowiązuje od momenty gdy wyznaczy go ustawodawca, jednak nie wcześnie od momentu opublikowania; RP - 14 dni od opublikowania w Dzienniku Ustaw; -vacatio legis - czas pomiędzy opublikowaniem a wejściem aktu normatywnego w życie; -retroakcja - działanie prawa wstecz - wyjątek od zasady „lex retro non agit” - stosowanie jest dopuszczalne gdy wiąże się ono z nagrodami lub korzyściami;; -„lex severior non agit” - zakaz stosowania prawa surowszego wstecz; Odpowiedzialność prawna 1. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności karnej: *odpowiedzialność prawna polega na obowiązku ponoszenia przewidzianych przez normę sankcji; *odpowiedzialność za czyny własne i cudze (z tytuły uprawnień i obowiązków w stosunku do innych podmiotów, np. rodzice - dzieci); *Rodzaje odpowiedzialności: -odpowiedzialność prawna: dotyczy ona jedynie ludzi, którzy odpowiadają za własne czyny; -odpowiedzialność cywilna: dotyczy osób fizycznych i prawnych, odpowiadać można za czyny własne, zachowania cudze (np. zwierząt) oraz na zasadzie ryzyka, z jakim wiąże się prowadzenie określonej działalności (przy założeniu, że jest to ryzyko wyższe niż w innych dziedzinach); a) z tytułu deliktu, czynu niedozwolonego - naruszenia zakazu lub nakazu - „ex delicto”; delikt prawa cywilnego polega na zawinionym wyrządzeniu szkody innej osobie; b) z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności prawnej - „ex contractu”; odpowiedzialność znająca sankcję nieważności czynności prawnej i sankcję egzekucyjną; *Inne rodzaje odpowiedzialności: -służbowa: ponoszona przez pracowników wobec pracodawców z powodu naruszenia obowiązków związanych z wykonywanymi czynnościami; -parlamentarna (polityczna): ponoszona solidarnie przez rząd lub indywidualnie przez jego członków wobec Sejmu z powodu niezgodności działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu; sankcją jest dymisja na drodze wotum nieufności; -konstytucyjna: dotyczy najwyższych funkcjonariuszy państwowych za czyny niezgodne z konstytucją lub ustawami (delikty konstytucyjne); odp. O quasi-karnym charakterze; 2. Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej: *Przesłanki odpowiedzialności karnej: a) popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie jego dokonania, społeczna szkodliwość czynu nie może być znikoma;b) dokonując czynu konieczne jest posiadanie swobody wyboru zachowania; c) osiągnięcie przez dokonującego czyn określonego, minimalnego wieku - w RP 17 lat (15?); d) odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełnienia czynu; e) działanie nie zostało podjęte w obronie koniecznej, w stanie wyższej konieczności, oraz w stanie błędu co do okoliczności faktycznych czynu; f) jeżeli odpowiedzialność dotyczy czynu przynoszącego skutek przestępczy, między działaniem a skutkiem musi istnieć związek przyczynowy (adekwatny); g) czy dokonany został w stanie winy (nie ma przestępstwa bez winy - „nemo crimen sine culpa”); przez winę rozumie się stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu, wyróżniamy winy: -umyślną: gdy sprawca działa z premedytacją - chce popełnić delikt albo przewiduje tą możliwość godząc się na to (zamiar pośredni); -nieumyślna: gdy sprawca nie mając zamiaru popełnienia czynu niedozwolonego popełnia go na skutek nie zachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że mógł je przewidzieć; 3. Fikcja powszechnej znajomości prawa: *ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi *ignorantia iuris non exculapat - nieznajomość prawa nie usprawiedliwia Prawo a inne regulatory zachowań I. Prawo i wartości. Kultura prawna: *prawo - budowane na pewnych wartościach; wartości - składnik każdej kultury *kognitywizm - przekonanie, że wartości, trak jak inne byty istniejące obiektywnie, mogą być przedmiotem poznania ludzkiego; pogląd absolutyzmu aksjologicznego (wartości są niezmienne i stałe) głoszony przez zwolenników filozofii tomistycznej; *relatywizm aksjologiczny - wartości są zmienne i zależą w dużym stopniu od czasu, społeczeństwa (są zrelatywizowanie); -akognitywizm - wartości nie mogą być przedmiotem ludzkiego poznania, lecz jedynie kreacji - m.in. filozofia pozytywistyczna *Kultura prawna: -znaczenie węższe - kultura prawna to tyle co: wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i postulaty co do jego zmian; -znaczenie szersze - obejmuje: stan prawa, doktryny prawa i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się prawem oraz to wszystko co wchodzi w znaczenie prawa w węższym zakresie; *Problematyka aksjologiczna prawa - w dzisiejszy okresie wzmożone zainteresowanie, czego wyrazem są studia nad dyscyplinami służącymi wyjaśnieniu lub wykorzystywaniu prawa; II. Wielość systemów normatywnych: -systemy normatywne: prawo, moralność, obyczaje, itp. - określają jakie zachowania powinno się podejmować, a jakich powinno się unikać; -systemy nienormatywne - inne systemy - np. tradycje, mity lub przesądy - mogą skuteczne powstrzymywać od pewnych działań III. Normy moralne i obyczajowe:-normy moralne: odnoszą się do tych „zewnętrznych” zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra; -normy obyczaju - odwołują się przede wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest / nie jest dozwolone” w danych okolicznościach; *różnice pomiędzy normami moralnymi a prawnymi ze względu na: - przedmiot regulacji: n. moralne odnoszą się nie tylko do zewnętrznych zachowań człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji, odnoszą się do relacji między ludźmi, ale również w stosunku człowieka do samego siebie, wobec Boga, elementów i zjawisk przyrody ; -funkcje i charakter regulacji: wyróżniamy dwa typy systemów moralnych: pierwszy wymagający od człowieka dążenia do doskonałości (zawiera same nakazy i zakazy, podporządkowuje je określonym ideałom lub cnotom), drugi - minimalistyczny, koncentruje się na przestrzeganiu pewnych podstawowych zasad wobec siebie i innych ludzi; -geneza norm: normy moralne obowiązują nie dlatego, że zostały ustanowione przez jakiś odgórny aparat, lecz przede wszystkim ze względu na przekonania, sumienie o ich słuszności i dobrej wierze, są one wpajane nam w procesie wychowania i stają się wyznacznikiem naszego postępowania - proces internalizacji norm; -sposób ogłoszenia i formalizowania norm: normy moralne nie są spisane ani sformalizowane, nie są wyraziście sformułowane, zawierają jedynie mgliste wytyczne co do zachowania się w poszczególnych sytuacjach; ich interpretacja zależy od danej grupy społecznej i może być odmienna od interpretacji innej grupy; -sposób obrony wzorów określonych w normach: w wypadku norm moralnych nie istnieją sankcje o charakterze represyjnym, lecz polegają one na odrzuceniu modelu zachowania danej jednostki przez grupę społeczna oraz na potępieniu tego modelu; innym rodzajem „kary” są wewnętrzne przeżycia jednostki naruszającej normę - wyrzuty sumienia, wstyd, żal; IV. Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju: *związki treściowe: dotyczą przedmiotów i zachowań obu norm; analizujemy jakie zachowania regulowane są przez poszczególne normy (sfery zachowań regulowanych tylko przez prawo, moralność lud obie normy jednocześnie); -zbieżność - pokrywające się co do treści norm - naruszenie spotyka się z reakcją organów państwa - sankcji oraz grupy społecznej - dezaprobata i potępienia; -kolizja - pozostawanie w rozbieżność obu norm - np. sprawa rozwodów- dozwolona przez prawo zakazana przez moralność katolicką, sprawa aborcji -trzecia grupa - regulowana przez prawo, obojętna moralnie - spory o wyodrębnienie tej grupy; - koncepcja prawa jako „minimum moralności” polegająca na zabezpieczeniu przymusem państwowym norm moralnych; *związki funkcjonalne: ujawniające się w procesie tworzenia i stosowania prawa -motywacja normami moralnymi w podczas procesu tworzenia prawa -wprowadzanie do jurysprudencji określonych zasad moralnych, np. prawo do stowarzyszeń, wygłaszania własnych poglądów; -odsyłanie pozasystemowe (pozaprawne) lub tzw. „luz ocenny” (w aktach normatywnych pozostawienie swobodnej interpretacji normy dla organów sankcjonujących - wprowadzanie określeń typu „dobra wiara”, „niskie pobudki” - są to tzw. „klauzule generalne”) -na poziomie całego porządku prawnego sprzeczność prawa z zasadami moralnymi i obyczajowymi mogą prowadzić do cofnięcia prawu cechy prawowitości (cofnięcie legitymizacji społecznej), co w konsekwencji może prowadzić do odrzucenia porządku prawnego; ~ „Dura lex, sed lex” - twarde prawo, lecz prawo Prawo i państwo. Wzajemne obowiązki. 1. Prawo jako zjawisko polityczne. Instrumentalizacja prawa. *związki prawa z polityką: -prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej - zawarte w normach zakazy i nakazy oraz sankcje grożące za nieprzestrzeganie ich działają jako silny bodziec skłaniający adresata do zachowywania zgodnego z oczekiwaniami sprawującego władzę; -prawo wyznacza ramy, w których poruszać powinny się organy państwowe - ich kompetencje i obowiązki, struktury oraz procedury podejmowania decyzji; -prawo określa wzajemne stosunki osób, nie sprawujących władzy publicznej, w ich wzajemnych stosunkach, a także w stosunkach z instytucjami władzy publicznej; -prawo ma charakter perswazyjny - kształtujący wyobrażenia, postawy i zachowania obywateli w takim stopniu, w jakim wyraża określone treści aksjologiczne; *instrumentalizacja prawa - proces posługiwania się prawem jako wyłącznie narzędziem sprawowania władzy publicznej, zjawisko to polega na naruszaniu społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako środkiem prowadzącym do uzyskania określonych celów, a prawem jako nośnikiem społecznie akceptowanych wartości; -prawo zinstrumentalizowane przestaje być istotnym składnikiem społecznego życia ludzi, gwarantem ich bezpieczeństwa, wolności i sprawiedliwości; proces ten prowadzi w konsekwencji do zatarcia zasady praworządności i postawienia twórców i podmioty stosujące prawo ponad nie;-instrumentalizacja prawa doprowadza do: a) upadku społecznego prestiżu prawa i zaufanie do tych, którzy się nim posługują; b) konieczności korzystania z coraz bardziej szczegółowych regulacji normatywnych, coraz ostrzejszych sankcji, coraz bardziej rozbudowanego systemu kontroli przestrzegania władzy; c) wspierania norm prawnych jako podstawy regulacji stosunków między ludźmi przez inne, przez nich akceptowane, normy społeczne *prawo może być skutecznym instrumentem sprawowania władzy wtedy, gdy w swej treści i formie respektuje pewne podstawowe, akceptowane społecznie wartości; 2. Określenie państwa. *państwo - organizacjapolityczna, przymusowa, hierarchiczna, terytorialna, suwerenna obejmująca całe społeczeństwo; jest organizacją - wielką grupą społeczną wyposażona w organy władztwa publicznego i opartą na sformalizowanym członkostwie; *podejście liberalne - traktowanie państwa jako stowarzyszenia - dobrowolnego zrzeszenia ludzi dla określonych celów - z jedną różnica - członkostwo jest obowiązkowe; moralny charakter nie różni się - Harold Laski *naród: -polityczne pojęcie narodu - wspólnota wszystkich obywateli państwa -kulturowe pojecie narodu - dominujące w Polsce St. Ossowski - naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez wspólną kulturę; na kulturę narodu składają się: język, tradycja, wspólne symbole, bohaterowie, religia; *państwo jako: -organizacja polityczna - państwo jako najwyższa i dysponująca przymusem organizacja społeczna zapewniająca posiadanie i urzeczywistnianie władzy jednym, ograniczając możliwość jej uzyskania przez innych - przez co decydująca o zaspokojeniu potrzeb różnych grup społecznych i jednostek; -organizacja hierarchiczna - istnienie państw opiera się na działaniu rozbudowanego aparatu państwowego, tworzą je osoby podejmujące decyzje w imieniu wspólnoty, ich kompetencje są rozdzielone i uporządkowane na zasadzie hierarchii; -organizacja przymusowa - społeczeństwo dąży do uporządkowania zachowań ludzi, tworząc różne normy narzucające określone zachowanie z pewnym przymusem; brak pełnej swobody wyboru zachowań; ~przymus państwowy mogą stosować tylko organy państwa, działające zgodnie z prawem; ~jest to przymus sformalizowany - ujęty w ramy prawne; ~do wyegzekwowania własnych decyzji państwo może posłużyć się legalnymi środkami przymusu; ~dotyczy wszystkich osób na danym terytorium państwowym; *terytorialny charakter państwa: państwo jest związane z pewnym obszarem; terytorium - obszar ziemi wraz ze śródlądowymi wodami, przyległym pasem wód morskich i przestrzenią powietrzną; *suwerenność - zwierzchność i niezależność władzy państwowej; -w stosunku do spraw wewnętrznych - ma ona wyłączną możliwość regulowania spraw dotyczących spraw wewnętrznych; suwerenność wewnętrzna; -w stosunkach zewnętrznych nie podlega władzy innych państw, jest niezależna; suwerenność zewnętrzna; 3. Związki prawa i państwa *teorie pozytywistyczne:-prawo jest genetycznie i funkcjonalnie powiązane z państwem; -twórcą prawa jest państwo, które pojawiło się w historycznym rozwoju równocześnie z państwem; -tylko organy państwa mogą tworzyć państwo, są zobowiązane do zapewnienia mu posłuchu;*koncepcja prawnonaturalna: -nie negują związków prawa z państwem -znaczenie dominujące ma pytanie czy prawo jest tworzone przez państwo w celu osiągnięcia dobra wspólnego i czy pozostaje w zgodzie z prawem naturalnym (niezgodnym normom odmawia się statusu prawa);*koncepcja socjologiczna i psychologiczna: głównie skupiają się na pozapaństwowych źródłach prawa i nie interesują się związkami prawa z państwem; *Związki prawa i państwa- reasumpcja: -prawo działające za pośrednictwem swych upełnomocnionych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa; -tworząc prawo państwo realizuje swoje funkcje polityczne; -prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa; legitymizuje prawnie władzę państwa; -prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki; Przestrzeganie i stosowanie prawa 1. Pojecie przestrzegania i stosowania prawa: A). Przestrzeganie prawa: -jest to zachowanie adresatów norm zgodnie z treścią dyspozycji tych norm w warunkach określonych w ich hipotezach; -dotyczą tylko zachowań zewnętrznych !!!! -jest obowiązkiem wszystkich adresatów norm, zarówno pierwotnych, jak i wtórnych, osób fizycznych, prawnych i organów państwa; -wedle koncepcji prawnonaturalnych przestrzeganie prawa pozytywnego jest obowiązkiem o tyle tylko, o ile prawo to jest zgodne z normami prawa natury; B). Nieprzestrzeganie prawa: *może ono polegać na: -zachowaniach contra legem - niezgodnych z treścią dyspozycji norm w warunkach określonych w hipotezie; -zachowaniach praeter legem - pozornie zgodnych z prawem, ale mających na celu unikniecie zakazów, nakazów lub wyjście poza granice dozwolę stanowionych przez normy; *Omijanie prawa: -polega na osiągnięciu celów zabronionych przez przepisy w taki sposób, ze adresat normy podejmuje zachowanie, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie normy obchodzonej; -z moralnego punktu widzenia obchodzenie prawa jest naganne, jednak nie jest działaniem formalnie sprzecznym z literą prawa - osoby obchodzące prawo korzystają z luzu decyzyjnego,kompetentnych organów władzy publicznej polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych; -decyzje stosowania prawa dotyczą zidentyfikowanych co do tożsamości osób - fizycznych, prawnych, również organów państwa i zawierają wskazanie określonego, jednostkowego zachowania; -może polegać na: stosowaniu dyspozycji normy prawnej w przypadku normy sankcjonowanej; stosowaniu sankcji w przypadku normy sankcjonującej; -stosowanie prawa łączące się z jego nieprzestrzeganiem (dotyczy to organów władzy publicznej)jest podstawą do uchylenia decyzji w drodze postępowania kontrolnego; -ideologie decyzji stosowane przez organy władzy publicznej: związanej: decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych; normy te nie podlegają ocenie (nie może ona wpływać na treść decyzji pomimo uznania że jest ona zła); podstawowymi wyznacznikami postępowania w tym ujęciu jest pewność prawa i legalizm poczynań władczych; swobodnej: wyraża się w przekonaniu, że wartościami naczelnymi w procesie stanowienia prawa, powinny być: celowość, sprawiedliwość i skuteczność - muszą one być podstawą oceny obowiązującego prawa (jeżeli prawo okaże się z nimi niezgodne to powinno być korygowane przez ustawodawcę lub odpowiednią wykładnię); *różnice ius / lex:-ius - to tyle co prawo sprawiedliwe, słuszne, utożsamiane z prawem natury; -lex - ustawa, akt prawotwórczy, prawo pozytywne; -zwolennicy ideologii decyzji swobodnej uznają wyższość ius nad lex w przypadku niezgodności lex z ius, 2. Proces stosowania prawa i jego etapy: *Wstępne ustalanie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu: -rozpoczyna proces stosowania prawa w wypadku stwierdzenia czynu o możliwych skutkach prawnych; *Udowodnienie zaistnienia faktu: -polega na udowodnieniu zaistnienia faktu, z którym obowiązujące normy prawne rodzą skutki prawne; -współczesne ustawodawstwo przyjmuje, iż w większości postępowań przed organami władzy publicznej należy ustalić prawdę materialną - obraz faktów zgodny z ich rzeczywistym przebiegiem; -prawda formalna - obraz faktów przedstawiony sądowi, na który godzą się obie strony postępowania lub wynika on z domniemań prawnych; -udowodnienie zaistnienia faktu - ciężar dowodu - należy do tego, kto uważa , że z faktu wynikają określone skutki prawne; -Teorie dowodowe: -Swobodna ocena dowodów: zgodnie z nią uznanie przedstawionych dowodów za wiarygodne i pozwalające ustalić przebieg faktu należy do organu stosującego prawo; organ ten kieruje się swą wiedzą o rzeczywistości i doświadczeniem życiowym; sprzyja prawdzie materialne j/ Polska; -Związana ocena dowodów: przyjmuje, że z mocy samego prawa istnieją dowody mniej lub bardziej wiarygodne, a nawet takie, których w ogóle się nie uwzględnia; ustalenie faktu musi opierać się na „dobrych” dowodach, „gorsze” muszą ustąpić; teoria rozpowszechniona w średniowieczu; we współczesnym prawodawstwie pozostały ślady w postaci przyjęcia za pewnik faktów udowodnionych w procesie karnym, w procesie cywilnym; -Domniemania prawne: -jest wnioskowaniem wykorzystującym schemat: jeżeli zjawiska należące do typu A i należące do typu B łączy wysoki stopień współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego zjawiska a łączy się najprawdopodobniej z pojawieniem się nieudowodnionego zdarzenia b; a). faktyczne: praesumptio facti - organ stosujący prawo może, ale nie musi wyciągnąć wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie znanych faktów (np. sędzia domniemywa o poczytalności świadka); b). Domniemane: praesumptio iuris - w tym przypadku odwołujemy się wprost do norm prawnych; polega ono na tym, że prawo nakazuje uznać za znany, mimo że nie został udowodniony, fakt A, jeżeli został udowodniony fakt B, który z nim współwystępuje; jest ono prawnie wiążące, pomimo że nie daje pewności; -d. Prawne wzruszalne - praesumptio iuris tantum - można obalić domniemanie za pomocą przecowdowodu; -d. Prawne niewzruszalne - praesumptio iuris ac de iure - nie można obalić domniemania za pomocą przeciwdowodu; występuje np. przy domniemaniu ojcostwa, gdy mężczyzna. Który jest domniemanym ojcem nie wystąpił przed upływem określonego terminu do sądu z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa; *Ustalenie norm obowiązujących: -ustalenie czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym miejscu i czasie; -wyprowadzenie normy z przepisów (wykładnia prawa); *Subsumpcja i podjęcie decyzji: -konfrontacja udowodnionego faktu z treścią obowiązującej normy - subsumpcja - polega na stwierdzeniu, że ustalony jednostkowy fakt należy do ogólnej kategorii faktów, do której odnosi się dana norma generalna i abstrakcyjna; -ustalenie skutków prawnych danego faktu w świetle danej normy - podjęcie stosownej decyzji władczej; *Wykonanie decyzji:-może być przekazana przez organ decydujący innym organom publicznym; -w sprawach cywilnych ta część uzależniona jest od woli strony wygranej w procesie; 3. Stanowienia a stosowanie prawa: *stanowienie prawa jest pewnym szczególnym przypadkiem stosowania prawa - norm kompetencyjnych i procedury prawodawczej; -różnica: w wyniku stanowienia powstają normy generalne i abstrakcyjne, w wyniku stosowania decyzje władcze o charakterze indywidualnym i konkretnym; Sprawiedliwość i praworządność 1. Idea sprawiedliwości i jej znaczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa: *jedna z wartości aksjologicznych, którą powszechnie stawia się prawu i państwu; *w ujęciu starożytnym - cnota doskonałości etycznej, która polega na tym, żeby żyć uczciwie, nikogo nie krzywdzić i każdemu oddać co jego (iustue est: honestum vivere, neminem laedere, suum quique tribuere); powstała już wtedy (Arystoteles) koncepcja sprawiedliwości wyrównawczej (dotyczące odpłatności za dobra i świadczenia otrzymywane od innych) oraz dystrybutywną (rozdzielczą - odnosząca się do rozkładania ciężarów lub nagród między zobowiązanych lub zasłużonych); *współcześnie wg Jamesa Rawlsa idea sprawiedliwości wyraża się w dwu zasadach: każdy człowiek ma równe prawo do możliwie najszerszej wolności, zgodną z analogiczną wolnością innych ludzi; nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być takie, by jednocześnie: a) można było rozsądnie przewidywać, że są z korzyścią dla ludzi najgorzej usytuowanych, b) związane były z pozycjami i stanowiskami dostępnymi dla wszystkich; -Rawls zakłada, że ideał sprawiedliwości może uzasadniać tylko takie ograniczenie wolności człowieka, które są konsekwencją faktów bezprawnego wkroczenia jednego człowieka, w sferę wolności drugiego człowieka; jednocześnie postuluje eliminowanie takich nierówności uważając je za przejaw dyskryminacji; *Formalne znaczenie sprawiedliwości: jest to taka właściwość czyjegoś postępowania, która polega na równym traktowaniu podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji i/lub noszących jednakowe cechy; *Sprawiedliwość jako zjawisko prawne - podstawowe cechy: S. prawa polegająca na jednakowym traktowaniu jednakowych podmiotów; sprawiedliwe stosowanie prawa - jednakowe traktowanie jednakowych podmiotów przez organy władzy publicznej; S. jako właściwość wyrokowania polegająca na wydawaniu przez sądy orzeczeń zgodnych z normami prawa; S. proceduralna - uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie się procedurami decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawa; *Materialna koncepcja sprawiedliwości - podstawowe cechy formuł rozdziału: „każdemu wg jego dzieł” - kryterium ostatecznego efektu działalności człowieka (nie są brane pod uwagę inne kryteria, np. poniesione nakłady); „każdemu wg jego zasług” - kryterium odnoszenia ostatecznej wartości dzieła do efektów działań innych osób, do sytuacji. W której powstały dokonania, nakładu pracy, trudów); „każdemu wg jego potrzeb” - kryterium oceny ludzkich potrzeb, np. ekonomicznych, kulturowych, ~na tej podstawie niekiedy formułuje się minimum socjalne; „każdemu wg jego pozycji” - kryterium hierarchicznego zróżnicowania ludzi, formuła arystokratyczna; współcześnie odnoszona do wieku, sprawności fizycznej, zdrowia; „każdemu to samo: - kryterium identyczności świadczeń lub obciążeń, formuła skrajnego egalitaryzmu, brak proporcjonalności rozdziału; (np. przy ratowaniu życia) „każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo” - kryterium merytoryczne ustalane przez prawo; prawo przyjmuje którąś z powyższych zasad; pośrednia formuła S. 2. Praworządność (rządy prawa):*odnoszona tylko do organów władzy publicznej; !!! *ma za zadanie wskazywać jeden ze sposobów zapewnienia wolności człowieka w społeczeństwie, które jest zorganizowane przez państwo i które jest poddane jego kontroli; *Płaszczyzny rozważania aspektu P.: jako zasada prawno-ustrojowa, bądź postulat polityczny; jako określony stan faktyczny; *P. wyraża się w działaniu państwa za pośrednictwem swoich organów zgodnie z obowiązującym prawem - proces prawowania władzy opiera się na prawie; *aspekt pozytywny P.: rozpowszechniony w kontynentalnej filozofii P. -z obowiązuje ona organy w. p. do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do posługiwania się prawem w przypadku wpływania na zachowania obywateli - zasada państwa prawnego i demokratycznego państwa prawnego; *Aspekt negatywny - obrona obywatela przed despotyzmem i dowolnością działań władz państwowych - amerykańska i angielska myśl polityczna - rule of law; *Zakres podmiotowy P.: 1.Związany z liberalna myślą polityczną: zasada P. odnosi się tylko do organów państwowych, nie wyznacza żadnych obowiązków obywateli; 2. Związany m.in. z doktryną państwa socjalistycznego: zachowanie P. jest obowiązkiem zarówno rządzących jak i rządzonych; *Zasady praworządności: dotyczy działań państwa, a nie innych podmiotów - istnieje jeżeli w przypadku znanych państwu naruszeń prawa, dokonanych przez inne niz. państwo podmioty, są te naruszenia sankcjonowane; w przeciwnym wypadku odmawia się bytu zasadzie P.; P. się nie narusza - naruszać można tylko normy prawne, lecz jeśli czyni to państwo to nie ma P.; P. może istnieć tylko w takim państwie, w którym prawo określa granice władzy publicznej, zadania, kompetencje i tryb działania jej organów; nie każde naruszenie prawa jest równoznaczne z brakiem P. - ocena stanu P. zależy od tego, w ilu przypadkach i jak istotnych, normy prawne zostały przez państwo naruszone oraz od preferencji aksjologicznych oceniającego; *Koncepcje praworządności: -ujęcie formalne - za P. uznaje się państwo, w którym prawo pozytywne jest przez nie przestrzegane (jego treć jest obojętna); przestrzeganie prawa jest czynnością samoistną - dającą obywatelom poczucie pewności i obliczalności podejmowanych decyzji - pewność zachowania reguł; postulaty aksjologiczne nie są bez znaczenia, ale powinny być rozważane odrębnie gdyż nie ma bezpośredniego związku pomiędzy nimi a P.- zwolennicy szkoły prawnopozytywistycznej (jednak w tym rozumieniu pomija się aspekt czy w prawie wyrażone są istotne wartości społeczne); -ujęcie materialne - za P. uznaje się państwo, w którym prawo jest przez nie przestrzegane oraz, w którym prawo pozytywne spełnia pewne postulaty aksjologiczne (w Polsce: prawo powinno być: równe dla wszystkich, deklarować podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela, zawierać gwarancje realizacji tych wolności i praw); nie praworządnym byłoby państwo, w którym nie przestrzega się prawa Pozytywnego oraz w którym się je przestrzega, jednak bez zagwarantowania uniwersalnego standardu praw i wolności; jest bliska koncepcji prawa naturalnego, oraz niektórym szkołom prawa pozytywnego (różnica w zakresie odmienności postulatów aksjologicznych); *Koncepcja wewnętrznej moralności prawa - L.L. Fuller - dobre prawo jest urzeczywistnione gdy:: prawo jest dostatecznie ogólne, bo tylko wówczas może być bezstronnym arbitrem; prawo jest należycie ogłaszane - tylko wtedy adresaci będą znali swoje obowiązki; prawo nie działa z mocą wsteczną, zwłaszcza gdy nakłada ciężary i obowiązki; prawo jest jasne - ich treść nie wywołuje rozbieżnych interpretacji; prawo nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych i nie naraża ich przez to na podpadnięcie w konflikt między poczuciem obowiązku posłuchu wobec prawa a niemożnością realizacji tego, czego się ono domaga; ad impossibilia nemo obiligatur - nikt nie jest zobowiązany do czynienia tego co niemożliwe; prawo jest względnie trwałe w czasie, nie zaskakuje adresatów zbyt szybkimi i radykalnymi zmianami regulacji, nie wzbudza poczucia niepewności, nieprzewidywalności obowiązków; działania urzędowe pozostają w zgodności z prawem - spełniony jest warunek praworządności formalnej; -wg autora nie spełnianie powyższych cech prowadzi do bezprawia, wg innych autorów do pogorszenia prawa; *Gwarancje materialne: przez tą gwarancję rozumie się takie zorganizowanie życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, które uczyni naruszanie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg; zalicza się tu: demokrację polityczną, wysoki poziom dobrobytu społecznego, wysoki poziom ogólnej i prawnej kultury prawnej (w myśli liberalnej dochodzi gwarancja własności prywatnej, jako jednego z gwarantów nienaruszalności praw obywatelskich); *Gwarancje formalne (instytucjonalne): gwarancje ustrojowe związane z cechami ustrojowymi państwa, takie jak trójpodział władz, swoboda działania legalnej opozycji, niezbywalności praw obywatela; gwarancje legalistyczne związane ze sposobami tworzenia prawa i z jego formalnymi cechami (np. lex retro non agit, prymat konstytucji nad ustawami); gwarancje proceduralne związane ze stosowaniem prawa - m.in. istnienie wieloinstancyjnego postępowania sądowego (instytucja apelacji i kasacji wyroku); 4. Demokratyczne państwo prawne: *na drodze orzecznictwa Trybunału konstytucyjnego i dorobku nauk prawnych ustalone zostały pewne fundamentalne zasady D.P.P.: realizacja zasady trójpodziału władzy; zapewnienie pełnej niezawisłości sądów; istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację państwową i samorządową; istnienie sądowej kontroli zgodności prawotwórstwa z konstytucją; zagwarantowanie każdemu prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu; przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych in kompetencji oraz działanie zgodnie z wymogami odpowiednich procedur decyzyjnych; istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich uniwersalnymi standardami; przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania szeregu fundamentalnych zasad prawa, takich jak: indywidualizacja odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, niedziałanie prawa wstecz, ochronie uprawnień dobrze nabytych; respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio legis, a także zasad iż umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda); Stosunki prawne1. Pojecie stosunku prawnego. Fakty prawne:*Stosunki prawne - jeden z rodzajów stosunków społecznych - takich relacji między przynajmniej dwoma osobami, w których zachowania jednej strony wywołują reakcję drugiej strony i podlegają kontroli norm społecznych (wykorzystywane przede wszystkim w naukach prawnych - w tym ujęciu stanowi element języka prawniczego oraz prawnego;, gdy pojawia się w aktach); *Fakty prawne: wydarzenia, których zaistnienie mówi nam o powstaniu, zmianie lub wygaśnięciu stosunku prawnego; Wyróżniamy fakty prawne Zdarzenia i Zachowania Czynności konwencjonalne CzynyCzynności prawne Akty tworzenia prawa: Zgodne z prawem i NiedozwoloneAkty stosowania prawaJednostronne Dwustronne*Zdarzenia: wydarzenia niezależne od woli ludzkiej, wynikające często z działania sił przyrody; normy prawne łączą z tymi faktami skutki prawne w postaci nawiązania, zmiany, wygaśnięcia stosunków prawnych*Zachowania: wydarzenia zależne od ludzkiej woli;*Czyny-zgodne z prawem (np. nakazanych - stawienie się do poboru wojskowego);-niedozwolone (przestępstwa, wykroczenie); *Czynności konwencjonalne:-czynności wymagające oświadczenia woli zamierzające do wywołani a skutków prawnych podejmowane przez osoby fizyczne lub prawne;~znaczenie szersze - cz. z różnych dziedzin prawa - np. administracyjnego; niekiedy określane jako działania prawne;-cz. władcze organów władzy państwowej związane ze stosowaniem prawa;-cz. władcze organów władzy publicznej związane ze stanowieniem prawa;2. Podmioty stosunku prawnego:*podmiotami stosunku prawnego są osoby, które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane od określonego zachowania się względem innych osób, uczestników tego samego stosunku prawnego;*zróżnicowanie podmiotów ze względu na rodzaj prawa: np. państwo, poszczególne organy władzy publicznej w p. konstytucyjnym; w p. administracyjnym podmiotami są: obywatele (ze względu na ich samych i zajmowane stanowisko - np. posłowie), instytucje, jednostki organizacyjne (np. kościoły); w p. karnym: organy wymiaru sprawiedliwości, sprawcy czynów; p. cywilnym: osoby fizyczne i prawne;*Osoby fizyczne:-każdy człowiek od chwili narodzin do śmierci;-każda osoba fizyczna ma zdolność prawną - możność uczestnictwa, jako podmiot, w stosunkach prawnych (nabywania obowiązków i uprawnień względem innych osób)-zdolności prawnej O.F. nie można ograniczyć ani odebrać, gdyż jest ona niejako przyrodzona; -O.P. przysługuje zdolność do czynności prawnych - do składania oświadczeń woli ze skutkiem prawnym w postaci nawiązania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego; składanie oświadczeń woli jest uzależniona od:a). Osiągnięcia pełnoletności (18 lat w RP);b). Nieutracenia zdolności do czynności prawnych w następstwie złego stanu psychicznego (nie została ubezwłasnowolniona ~osoby od 13 roku życia są częściowo ubezwłasnowolnione - posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych); w tym wypadku za te osoby czynności dokonują ich przedstawiciele(rodzice lub opiekunowie); czynność prawna dokonana przez osobę bez zdolności do czynności prawnych jest ważna o ile nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia tej osoby); *Osoba prawna:-rodzaje osób prawnych:zrzeszenia, dla których istnienia przesądzające jest zgrupowania pewnej ilości osób fizycznych; zakłady , dla których istnienia przesądzone jest zgromadzenie pewnego majątku;-w praktyce powyższy podział się zaciera, ponieważ dla bytu osoby prawnej znaczenie zasadnicze ma dysponowanie majątkiem, a czynności prawne, które podejmują, dotyczą przede wszystkim majątku; -tryb powstawania osób prawnych:a). Rejestrowy-osoba prawna jest powoływana z inicjatywy założycieli - osób fizycznych lub prawnych, a osobowość prawną uzyskuje w chwili wpisu do odpowiedniego rejestru na podstawie decyzji organu państwowego (np. spółki kapitałowe prawa handlowego; nazywany także trybem koncesyjnym; b). Ustawowy-polega na tym, iż w drodze ustawy tworzona jest pewna instytucja, a przepisy tej ustawy nadają jej jednocześnie osobowość prawną (np. szkoły wyższe, agencje państwowe); c). Notyfikacyjny-warunkiem powstania osoby prawnej jest powiadomienie (notyfikacja) odpowiednich władz państwowych (np. partie polityczne);-posiadanie osobowości prawnej przesądza o posiadaniu zdolności prawnej;-zdolność prawna osób prawnych ma węższy zakres przedmiotowy od zdolności osób fizycznych;-osoby prawne podejmują czynności prawne za pośrednictwem swych upełnomocnionych organów - np. zarządu stowarzyszenia, których działania są uznany z mocy prawa obowiązującego oraz statutu danej osoby, za podejmowanie w imieniu i na rzecz osoby;-państwo jako całość jest osobą prawną i występuje tu pod postacią Skarbu Państwa; organy państwowe osobowości prawnej nie mają, posiadają ją gminy jako jednostki samorządu terytorialnego;-w obrocie prawnym uczestniczą również jednostki nie posiadające osobowości prawnej, jednak mogące na postawie szczegółowych unormowań podejmować działania wywołujące skutki prawne (działania sensu largo) oraz uczestniczyć jako strona w postępowaniu przed sądem cywilnym (rada sołectwa, terenowe koło stowarzyszenia o zasięgu ogólnopolskim); 3. Przedmiot i treść stosunku prawnego:*przedmiotem może być: określone zachowanie, przedmiot materialny, prawa; dotyczą obowiązku i uprawnień osób będących stronami;*treść stosunku prawnego: uprawnienia i obowiązki podmiotów; System prawa 1. Pojęcie i rodzaje systemów. Pojęcie systemów prawa. *Podział ze względu na genezę: -systemy naturalne - powstają bez ingerencji człowieka, np. system planetarny, żywy organizm; -systemy sztuczne - będące dziełem człowieka; *Podział ze względu na cechy elementów składających się na dany system: -system realny - złożony z realnie istniejących obiektów, np. las, samochód (różne części) -system pojęciowy (nominalny) - składających się z tworów kulturowych: wartości, norm, pojęć abstrakcyjnych; *podejście prawnonaturalne: prawo jako system naturalny i nominalny; *podejście pozytywistyczne: prawo jako system sztuczny i nominalny; 2. Elementy systemu prawa i związki między nimi. *Elementami prawa pozytywnego są tylko normy prawne, związki łączące normy prawne jako elementy systemu prawa mogą mieć charakter związków: a) treściowych, polegających na: -istnieniu powiązań logicznych między normami - treść jednej normy pozostaje w logicznej zgodności z treścią innych norm co do zasady -istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej norm należących do systemu; -jednolitości pojęć języka prawnego - m.in. koniecznością nadawania terminom używanym w tekstach prawnych tych samych znaczeń; b) wynikających z hierarchii norm: -normy stanowione przez wyższy w hierarchii organ stanowiący mają wyższą moc obowiązywania; c) wynikające z relacji formalnych: -polegają na tym ,że tworzenie norm w procesie stanowienia prawa jest aktem, który będzie skuteczny tylko wtedy, gdy będzie on ustanowiony w ramach p.[prawnie określonych kompetencji i procedur; *do systemu prawa nalezą nie tylko normy wprowadzane wprost z przepisów, lecz również normy z nich wywiedzione w drodze wnioskowań prowadzonych zgodnie z regułami interferencyjnymi (regułami wyprowadzania norm z norm) *nie należą do niego normy usunięte z niego w wyniku zastosowania reguł kolizyjnych, derogacji norm bądź w wyniku prowadzenia innych zabiegów prowadzących do zakończenia ich obowiązania; 3. Zasada sprzeczności norm i reguły kolizyjne. *Dobrze skonstruowany system powinien być zupełny, koherentny i niesprzeczny !!! *Rodzaje sprzeczności norm: a) Sprzeczności logiczne: -występują w wypadku gdy jedna norma dozwala coś a jednocześnie druga norma tej samą czynność zakazuje, pomimo występowania takich samych warunków; -występuje w wypadku gdy jedna norma N1 nakazuje coś, a druga N2 jednocześnie pozwala na takie samo zachowanie jakie nakazuje norma N1; -występuje w przypadku gdy w odpowiednich warunkach norma N1 zakazuje czynić to, co norma N2 w tych samych warunkach dozwala; b) Przeciwności logiczne: -występuje wtedy gdy dwie lub więcej norm nakazuje danemu adresatowi różnego rodzaju zachowania, które są niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania; c) Niezgodności prakseologiczne: -występuje wtedy, gdy zachowanie się zgodnie z jedną normą unicestwia całkowicie lub częściowo skutek zachowania się zgodnie z drugą normą; *Reguły kolizyjne - reguły pozwalające na usuwanie sprzeczności norm w systemie prawa pozytywnego; wyróżniamy reguły kolizyjne: -porządku hierarchicznego: norma wyżej usytuowana w hierarchii norm uchyla normę niższego rzędu - „lex superior derogat legi inferior” -porządku czasowego: norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą (pod warunkiem, że norma późniejsza nie jest normą niższego rzędu) - „lex posterior derogat legi priori”; -porządku treściowego norma szczególna uchyla (wprowadza wyjątek) normę ogólną (pod warunkiem, że nie jest normą niższego rzędu) - „lex specialis derogat legi generali”; późniejsze wprowadzenie normy ogólnej nie oznacza uchylenia normy szczegółowej; *Reguły kolizyjne znajdują zastosowanie gdy same akty normatywne nie zwierają przepisów derogacyjnych; !!! 4. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie i sposoby ich usuwania. *luka prawna -jest to jedynie taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie stwierdzić, ze nie jest przez ustawodawcę zamierzony; *indyferencja prawna - występuje w przypadku gdy pewne kwestie, które podlegały dotychczas jurydyzacji już jej nie podlegają, oraz w przypadku gdy pewne kwestii nie były nigdy regulowane prawem, są to kwestie prawnie obojętne; *prawidłowa ocena co do rozróżnienia istnienia luki prawnej lud kwestii prawnie indyferentnej, opiera się na dwóch przesłankach: -znajomości prawa pozytywnego -znajomości preferencji aksjologicznych i zamierzonych celów ustawodawcy; *Luka prawna występuje gdy: -ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew wyraźnej zapowiedzi, np. Rada Ministrów nie wydała przepisów wykonawczych do ustawy, pomimo, że była do tego zobowiązana; - luka konstrukcyjna -pomimo zakończenia procesu legislacyjnego nie można ustalić norm regulujących określona kwestię - utworzona została jakaś instytucja, a nie można określić jej kompetencji; - techniczna luka w prawie -luka aksjologiczna: jest to luka, w której twierdzimy, że ustawodawca musi jakiś stan rzeczy uregulować w ogóle lub w określony sposób, jeśli kierować się ma pewnymi założeniami aksjologicznymi; jednocześnie założenia owe osoba oceniająca stan prawny uznaje za oczywiste i dlatego sądzi, że albo są one: a) w istocie aprobowane przez ustawodawcę - przypisywanie ich ustawodawcy, który z jakichś w różnym stopniu usprawiedliwionych przesłanek zaniedbał ich przestrzegania i dlatego stanowiąc normę do nich się nie odwołał - zatem musi obecnie naprawić swoją pomyłkę, b) lub aprobowane być powinny - ustawodawca ich nie przyjął, lecz żąda się od niego, by to uczynił korygując zarazem obowiązujące unormowanie prawne; -wielu teoretyków uznaje luki a. Za luki pozorne - za mające pozorny charakter, gdyż istniejąc jedynie w wyobraźni osób oceniających prawo, są ich postulatami co treści prawa; -wnioski „de la ferenda” - wnioski pod adresem przyszłego ustawodawcy; *Usuwanie luk w prawie poprzez analogie w prawie: -analogia ustawy - analogia legis - polega na zastosowaniu do stanu rzeczy nieuregulowanego (luka) regulacji dotyczącej stanu rzeczy podobnego do objętego luką; -analogia z prawa - analogia iuris - polega na sformułowaniu w procesie stanowienia prawa i na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką; (większa możliwość popełnienia błędu); -zakładając że luki aksjologiczne są lukami pozornymi, a luki logiczne nie występują ze względu na korzystanie z reguł kolizyjnych, dochodzimy do wniosku, iż metoda analogii w prawie znajduje zastosowanie do usuwania luk konstrukcyjnych; 5. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego. *podział pierwotny - prawa rzymskiego: prawo publiczne i prywatne -ius civile - zastosowanie w stosunkach miedzy obywatelami Rzymu-ius gentium - zastosowanie w stosunkach z cudzoziemcami -ius - stosunki międzyludzkie-fas - prawo boskie *Współcześnie prawo publiczne reguluje stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa (czyli prawo konstytucyjne, administracyjne, karne i finansowe), prawo prywatne dla określenia stosunków między równouprawnionymi podmiotami, głównie z zakresu obrotu majątkowego, spraw rodzinnych, czyli prawo cywilne, handlowe, rodzinne; *w systemie marksistowskim podział na prawo publiczne i prywatne był odrzucony, ze względu na panujące przekonanie o tym, że jednostka nie może posiadać indywidualnych potrzeb; 6. Kryteria podziału prawa na gałęzie. *Podstawami podziału prawa na gałęzie są: a) charakter stosunków społecznych: wedle tego kryterium wyróżniamy grupę gałęzi prawa publicznego i grupę gałęzi prawa prywatnego; niektóre powstałe w XIX i XX wieku gałęzie prawa sytuują się na styku obu gałęzi praw i maja cechy ich obu;b) podmiot regulacji: tj. określenie tego, kogo prawo dotyczy; c) zakres terytorialny regulacji: prawo o zasięgu ogólnopaństwowym, tworzone przez naczelne organy i prawo o zasięgu lokalnym, tworzone przez miejscowe organy administracji rządowej i organa samorządu terytorialnego; *kryterium podziału wedle metody regulacji na: prawnocywilną, prawnoadministracyjną i prawnokarną; *podział na prawo wewnętrzne i międzynarodowe, które wyróżnia się tym, że: -powstaje jako produkt stosunków między suwerennymi państwami i podmiotami obrotu międzynarodowego formie umów lub zwyczajów; -nie ma zwierzchności jednych podmiotów w stosunku do innych - zasadniczą formą regulacji są normy dyspozycyjne; -p. m. nie posługuje się sankcjami w znaczeniu prawa wewnętrznego, wynikają one z obustronnych umów; -p. m. skutkuje w stosunkach wewnętrznych państw, których prawo to uznaje; *Prawo wspólnotowe - tworzone w ramach organizacji, dotyczy z reguły stosunków gospodarczych, powstaje w wyniku działania instytucji i wiąże jego członków - np. Unia Europejska;*Prawo prywatne międzynarodowe - określa w jakich przypadkach i jakim zakresie można stosować prawo międzynarodowe w zakresie spraw prawa prywatnego; Tworzenie prawa 1. Pojęcie źródeł prawa: *źródła prawa w znaczeniu formalnym: -na gruncie szczegółowych dyscyplin prawniczych są to akty normatywne, zwane też prawotwórczymi, które dają przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa; -poglądy i ogólna charakterystyka ustaw, rozporządzeń, zarządzeń i niekiedy orzeczeń sądowych zawarte w rozdziałach podręczników poświęconych gałęziom prawa; *źródła prawa w znaczeniu materialnym: -ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym i niekiedy religijnym charakterze, których oddziaływanie wpłynęło na treść i formę obowiązującego prawa; *źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym: odnoszone do instytucji, które prawo tworzą lub sankcjonują - organa władzy publicznej,których decyzja przesądziła o treści i obowiązywaniu prawa; *inne znaczenia: -fakty tworzące prawo będądziełemróżnycinstytucji funkcjonujących w różnym trybie i podejmujących decyzje o różnym charakterze prawnym; -śt. Prawa w trybie procedur parlamentarnych; ~prawotwórcze opinie sądów; *źródła poznania prawa: są to dokumenty, publikacje, inskrypcje, niekiedy pomniki literatury pięknej, z których można czerpać wiadomości o prawie współcześnie lub niegdyś obowiązującym; np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski; 2. Sposoby tworzenia prawa w ich historycznym rozwoju: *Przekształcenia zwyczajów (obyczajów) w prawo: -obyczaj - w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania się przez członków pewnej społeczności, rodzi się na ogół spontanicznie, bez udziału władzy państwowej; -prawo zwyczajowe - mamy z nim do czynienia, gdy w danej społeczności upowszechniło się przekonanie, iż dotychczasowe obyczaje są na tyle istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej; ~istnienie tego prawa jest charakterystyczne dla społeczeństwa stagnacyjnego, w którym proces zmian jest powolny; -longua consuetudo - przekonanie o długotrwałości zwyczaju -opinio necessitatis - przekonanie o konieczności posługiwania się zwyczajem w przyszłości; *Kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów:-znany już cywilizacji rzymskiej - nadanie mocy prawnej opiniom wybitnym prawnikom; -obecnie opinie uczonych mają tylko charakter symboliczny, aczkolwiek siłą swojego autorytetu mogą oddziaływać na prawodawcę (m.in. „lex Makarewicz” - Kodeks krany z 1932 roku, w którego kształtowaniu znaczącą rolę odegrał Makarewicz); -znaczenie pozostało również w sferze stosowania prawa w postaci wykładni prawa stosowanych przez wybitnych uczonych; Precedensowe orzecznictwo sądów: -precedens - rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służące za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu lub załatwianiu spraw podobnych; -obecnie w państwach, które przyjęły zasadę związania sądu precedensem (stare decisis), odgrywa bardzo ważną rolę - jest źródłem prawa precedensowego (USA, Kanada, Wielka Brytania, Australia) -ratio decidendi - stworzona przez sędziego, w procesie rozstrzygania sprawy precedensowej, reguła decyzji; -obiter dicta - szczególne incydentalne cechy rozstrzyganego przypadku; -podstawa wyrokowania w sprawach podobnych do precedensowej jest ratio decidendi a nie obiter dicta !!!; -prawo precedensowe jest ważnym składnikiem prawa ogólnego, gdyż dostosowuje ono prawo obecnie obowiązujące do aktualnych potrzeb społecznych, jakie ujawniają się dopiero w toku załatwiania konkretnych spraw trafiających przed organa wymiaru sprawiedliwości;-w Polsce prawo precedensu nie obowiązuje; *Stanowienie prawa: -współcześnie prawo stanowione jest podstawowym typem prawa; -stanowienie prawa jest aktem celowym i świadomym, jest to sformalizowany, prospektywny (są zwrócone ku przyszłości) i konstytutywny (na mocy decyzji kompetentnego organu wprowadzane są systemu prawa lub usuwane zeń normy prawne) akt władzy publicznej; -Sformalizowanie prawa polega na: oddaniu go w ręce kompetentnych organów władzy publicznej podporządkowaniu prawotwórczego działania tych organów ustalonym procedurą decyzyjnym; nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie formy; podaniu aktów normatywnych do wiadomości publicznej w określony prawem sposób, z czym z regóły związane jest wejście ich w życie i uzyskaniem mocy wiążącej; *Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym: -ten rodzaj tworzenia prawa jest rozpowszechniony w stosunkach międzynarodowych i polega na zawarciu na drodze porozumienia dwu lub wielostronnej umowy, która wprowadza odpowiednie rozwiązania prawne do systemu prawa; -w Polsce z tego rodzaju sposobem tworzenia prawa spotykamy się poczęści w prawie pracy oraz unormowaniach dotyczących stosunków między państwem a innymi niż rzymskokatolickie Kościołami i związkami wyznaniowymi;-rega omes - umowy tworzące prawo powszechnie obowiązujące; -recepcja prawa obcego - przejęcie obcego prawa i wprowadzenie go do własnego systemu prawnego (m.in. Kodeks Napoleona 3. Pojęcie ustawodawcy. Ustawodawca racjonalny: *Ustawodawca: postać w pewnym sensie konwencjonalna, której na mocy obowiązującego prawa można przypisać autorstwo norm prawnych-realność ustawodawcy przyjęcie zasady, że ustawodawca jest tworem działającym racjonalnie; racjonalność jego działań polega na:a). Wyznaczaniu celów możliwych do osiągnięcia w świetle wiedzy o rzeczywistości dostępnej działającemub). Wyznaczaniu adekwatnych środków prowadzących do osiągnięcia wyznaczonych celów;c). Kierowaniu się spójnym systemem wartości; *Założenia racjonalnego prawotwórstwa:a). Cele regulacji prawnych powinny być możliwe do osiągnięcia, a koszt osiągnięcia tych celów nie powinien przekraczać ich wartości (w sensie ekonomicznym, społecznym, moralnym i politycznym);b). Należy ustalić adekwatne środki prowadzące do osiągnięcia tych celów; należy: ustalić czy do osiągnięcia tych celów właściwe są środki prawne;4. Stanowienie prawa w państwach współczesnych - zasady ogólne. Akty normatywne: *Powszechne i fundamentalne zasady stanowienia prawa, do których można zaliczyć: -określenie w konstytucji, jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy publicznej mają charakter prawotwórczy - katalog i hierarchia źródeł prawa; -przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w hierarchii i największej mocy prawnej organom parlamentarnym; -uznanie, że skuteczne jest tylko takie stanowienie prawa przez te organy, które pozostaje w zgodzie z pewnymi, z góry ustalonymi procedurami - tryb prawotwórczy, ustawodawczy; -organy władzy wykonawczej mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu, na podstawie uchwalonych przez niego aktów normatywnych, w ramach swojego upoważnienia oraz w celu ich wykonania; -jeśli konstytucja to dopuszcza, to parlament może przekazać swe uprawnienia prawotwórcze w ręce organów wykonawczych; -wszelkie akty stanowienia prawa są podawane do wiadomości publicznej; -istnieje system kontroli konstytucyjności które normatywnych niższych niż konstytucja, dokonują tego sądy lub trybunały konstytucyjne; *inicjatywa ustawodawcza: uprawnienie do wniesienia projektu ustawy pod obrady parlamentu, uprawnieniu towarzyszy obowiązek rozpatrzenia wniosku przez parlament; -przysługują: członkom parlamentu (15 lub komisji rządowej), rządowi, Senatowi, głowie państwa, grupie obywateli (100 tys.) *Procedura legislacyjna: 1. czytanie projekty - debata nad jego treścią; w RP odbywa się w Komisjach , chyba że dotyczy ustaw o najważniejszym znaczeniu; 2. prace nad projektem - w ramach stałych lub specjalnych komisji parlamentarnych; propozycje poprawek, sugerowanie odrzucenia lub przyjęcia; każde kolejne czytanie jest poprzedzone pracami komisji;3. 2 czytanie +komisja 4. 3 czytanie 5. Głosowanie na posiedzeniu plenarnym (normalna: więcej za niż przeciw przy quorum, lub kwalifikowana) 6. decyzja Senatu: zaaprobowanie ustawy, odrzucenie (powrót do Sejmu) lub wprowadzenie poprawek (powrót do Sejmu, głosowanie normalne); 7. decyzja prezydenta: podpis, weto (odrzucone 3/5 głosów Sejmu), przekazanie do zbadania zgodności ustawy z konstytucja: 8. ogłoszenie w urzędowym organie promulgacyjnym; *Akt normatywny - dokument władzy publicznej zawierający normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych *Tekst autentyczny ustawy - należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego; -Tekst jednolity ustawy - tekst ustawy wraz ze wszystkimi naniesionymi nań nowelizacjami; tekst ten opublikowany jest w Dzienniku Ustaw lub Monitorze Polskim lecz może być ogłoszony dopiero wówczas, gdy akt normatywny zawierający zmiany wcześniejszych przepisów będzie zawierał wyraźny przepis kompetencyjny dla ministra lub premiera; w razie wątpliwości obowiązuje tekst autentyczny: pierwotny i wszystkie nowelizacje; 5. Budowa aktu normatywnego: -elementy aktu normatywnego: nazwa rodzajowa aktu normatywnego; data uchwalenia; tytuł określający jago zakres przedmiotowy preambuła, w której ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu, zamierzone cele podstawowe wartości; część ogólna - obejmuje przepisy, które zawierają elementy dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych, zwykle elementy hipotez, a także normy sankcjonujace; część szczególna - zawiera zasadniczą materię aktu normatywnego, odnosi się zwłaszcza do dyspozycji i niekiedy sankcji norm prawnych, przy czym przepisy te mogą służyć konstruowaniu norm typu leges specialis i generalis; przepisy końcowe - przejściowe, derogacyjne, określają termin wejscia ustawy w życie; podpis -materia zawarta w akcie jest usystematyzowana i podzielona wedle swej istoty na pewne odcinki i pododcinki; 6. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski: *prawo obowiązujące w RP: pierwsza grupa: akty normatywne będące źródłami prawa powszechnie obowiązującego; druga grupa: a.n. będące źródłami prawa wewnętrznego; *prawo powszechnie obowiązujące: normy nakładające na podmioty prawa ciężary i obowiązki; formalnymi źródłami są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia i na poszczególnych terenach prawo miejscowe ustanowione przez urzędy lokalne; *prawo wewnętrzne: normy obowiązujące tylko wewnątrz organów władzy publicznej; można nimi nakładać obowiązki i ustanawiać uprawnienia w stosunku do jednostek organizacyjnych podległych organowi wydającemu akty normatywne tego prawa; źródłami są uchwały i zarządzenia takich organów jak ministrowie i Prezydent RP; *zamknięty katalog źródeł prawa - dotyczy prawa powszechnie obowiązującego - jest to lista źródeł prawa powszechnego (aktowi który zawiera źródła spoza katalogu odmawia się statusu prawa); Akty prawa powszechnie obowiązującego: *Konstytucja (Ustawa zasadnicza): -jest to jedyny tej rangi i o tej nazwie, akt normatywny, chyba że mamy do czynienia z państwem federacyjnym, w którym obowiązują konstytucje stanowe (USA) lub republikańskie (Federacja Rosyjska); -jest aktem o najwyższej mocy obowiązywania, fundamentem systemu prawnego; uchwalanie, zmiana lub uchylanie obecnej konstytucje wiąże się z reguły ze specjalnym, innym niż w przypadku zwykłych ustaw, trybem; (w zależności od sposobu sformalizowania zmiany konstytucji wyróżniamy konstytucje sztywne i giętkie - zmiana jej na stępuje podobnie jak uchwalanie ustaw); -zawiera podstawowe unormowania dotyczące spraw ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa, organizacji, zada i kompetencji oraz wzajemnych relacji między organami państwa oraz podstawowe przepisy dotyczące samorządu terytorialnego oraz katalog praw i obowiązków obywatela; *Ustawa: -akt parlamentu, którym może być regulowana każda kwestia nie będąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej; -z ustawą muszą być zgodne wszystkie niższe niż ustawa akty normatywne; -muszą być zgodne z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie; *Akty normatywne o randze ustawy: -po raz pierwszy wprowadzono te akt do Konstytucji II RP z 1926 roku; akty te były wydawane w czasie gdy Sejm i Senat nie funkcjonowały - lecz po ich powrocie rozporządzenia te musiały uzyskać akceptację; -od 1947 roku taką kompetencję uzyskała, w przerwach pomiędzy obradami Parlamenty, Rada Państwa; -od 1992 roku mała konstytucja wprowadziła instytucję rozporządzeń z mocą ustawy Rady Ministrów i mogły być wydawane na mocy specjalnego upoważnienia ustawowego (żadne rozporządzenia nie zostało wydane); obecnie kompetencja ta przysługuje Prezydentowi, lecz w okresie nadzwyczajnych okoliczności, gdy Sejm nie może się zebrać, i na wniosek Rady Ministrów w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5 Konstytucji; mogą one dotyczyć zasad działania organów władzy publicznej w czasie stanu wojennego i ograniczenia praw obywateli (wymaga zatwierdzenia przez Sejm na pierwszym posiedzeniu); *Umowy międzynarodowe i prawo europejskie: *konstytucje państw demokratycznych uznają umowy międzynarodowe jako część krajowego porządku prawnego i za podlegające stosowaniu bezpośredniemu (chyba że stosowanie to jest uzależnione od wydania ustawy; *ratyfikacja - dokonywana jest uprawniony konstytucyjne organ (w RP Prezydent) i na jej mocy umowa międzynarodowa staje się wiążąca dla danego państwa; -w wypadku niektórych najważniejszych umów zgoda na ratyfikację wymaga oddzielnej ustawy; -w wypadku przekazywania części kompetencji jakiejś organizacji wymagana jest zgoda 2/3 Sejmu i Senatu (możliwe jest też referendum); *ratyfikowana ustawa międzynarodowa w przypadku kolizji z ustawami i kiedy nie można pogodzić obu aktów to pierwszeństwo przysługuje umowie międzynarodowej; podobnie jest w przypadku gdy RP przystępuje do jakiejś organizacji i zachodzi kolizja jej aktów z ustawami RP; *Konstytucja RP (art. 9) gwarantuje przestrzeganie wiążących umów międzynarodowych; Oporządzenia wykonawcze: -wydawane przez Radę Ministrów, Premiera, ministrów, Prezydenta, KRRiTV; -jest to akt normatywny wykonawczy, wydawany na podstawie specjalnego upoważnienia przez uprawniony konstytucyjnie organ państwowy; -ustawa może zobowiązać lub upoważnić odpowiedni organ do wydania rozporządzenia; -r. muszą być zgodne z konstytucją, ustawami, umowami międzynarodowymi i ograniczać się do sfery nakazu lub upoważnienia; *Inne akty normatywne nie będące aktami prawa powszechnie obowiązującego: -regulaminy Sejmu i Senatu; -zarządzenia - akty wykonawcze do ustaw uznane za akty wewnętrznego kierowania pracą osób i instytucji podlegających bezpośrednio ministrom;-uchwały deklaratywne Sejmu i Senatu; Wykladnia 1. Pojęcie wykładni prawa*wykładnia - inaczej interpretacja prawa, proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt tej czynności;-przedmiotem wykładni nie są normy lecz przepisy prawne !!!*Stanowisko co zakresu koniecznej wykładni prawa:A) wykładni dokonuje się o tyle o ile wymagają tego niejasności tekstu - clara non sunt interpretanda - nie dokonuje się wykładni tego, co jasne; zgodnie z tym stanowiskiem potrzeba przeprowadzenia wykładni prawa wynika z nieuniknionych, naturalnych niejednoznaczności języka naturalnego i języka prawnego, w których pisane są teksty aktów normatywnych;błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób doskonały posługuje się językiem prawnym;zamierzonych i celowo wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i nieostrości wypowiedzi normatywnych;ze „starzenia się” regulacji normatywnych, pojawienia się rozziewu pomiędzy regulacją normatywną a rzeczywistością; B) zwolennicy drugiego stanowiska nie negują pierwszego, lecz uważają je za niedostateczne, gdyż wg nich wykładnia prawa zawsze jest konieczna, nawet przy względnie jasnych przepisach;2. Teorie wykładni prawa:*teoria wykładni statycznej:-zakłada iż wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie - ustanawia normę prawną o określonej treści zawartej w tym przepisie - i tak długo jak długo przepis formalnie obowiązuje, obowiązuje jego znaczenie;-interpretacja przepisów, w wyniku której dochodzie się od statycznego ich rozumienia uważa się za obejście prawa; -zapewnia stabilność prawa, obliczalność decyzji oraz usztywnia rozumienie przepisów czyniąc, je w skrajnych przypadkach, nieprzystawalnymi do współczesnych potrzeb i oczekiwań społecznych;*teoria wykładni dynamicznej:-zakłada, że wraz ze zmieniającą się sytuacją społeczno-ekonomiczno-polityczną należy starym przepisom nadawać nową treść adekwatną do nowych potrzeb;-przyjmuje się, że jeżeli współczesny ustawodawca nie zmieniał dawnych przepisów to opowiada się ona za ich utrzymaniem; -na granicy pomiędzy nadawanie nowego znaczenia starym przepisom, a tworzeniem nowych, znajduję się w formalnych ramach tzw. wykładnia contra legem; *teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy”:-jest ona pewną modyfikacją wykładni dynaja normy prawnej - je przedmioty:*czyny - faktyczne czynności psychofizyczne, np. zabójstwo, fałszowanie dokumentów, budowa domu, pomoc tonącemu)*czynności konwencjonalne: zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż to by wynikało z psychofizycznego przebiegu czynności i ich faktycznych skutków, np. podniesienie ręki (przez policjanta, w sejmie, podczas licytacji)-czynności prawne: czynności wymagające oświadczenia woli i zmierzające do określonego skutku prawnego;-każda czynność prawne jest czynnością konwencjonalną lecz nie każda konwencjonalna jest prawną; -czynność konwencjonalna prawnie istotna: np. uchwalenie ustawy przez Sejm, wydanie orzeczenia przez sąd;*rodzaje czynności konwencjonalnych:-regulowane przez prawo: akty tworzenia prawa, czynności prawne i akty stosowania prawa-prawnie obojętne: obyczajowe, religijne, organizacyjne;*podział na normy nakazujące lub zakazujące czegoś i normy nakazujące traktową określone zasady jako czynności konwencjonalne istotne;*NAKAZ:-obejmujący tylko jeden typ zachowań, od którego uchylić się nie można bez narażania się na niepożądane konsekwencje prawne;-obejmujący jeden podstawowy typ zachowania podstawowego oraz drugi, który może być w określonych okolicznościach wybrany przez adresata jako podstawowy:a). Zobowiązanie przemienne: przepis prawa lub postanowienie umowy przewiduje kilka sposobów wykonania określonego obowiązku; b). Upoważnienie przemienne: nie występuje tu pełna swoboda wyboru drogi postępowania, lecz jest ona uzależniona od pewnych okoliczności: nakazane jest mu zachowanie w sposób A, a w niektórych okolicznościach może zachowywać się w sposób B;-zaniechanie - powstrzymanie się od zachowania nakazanego normą prawną*ZAKAZ:-typy zachowań uznane za normę za niedopuszczalne. Np.*DOZWOLENIE:-przestrzeń wolna powstała pomiędzy nakazami a zakazami - postawa: wszystko co nie jest nakazane lub zakazane jest dozwolone;-dozwolenia słabe: działanie lub zaniechania podjęte w przypadku braku zakazów lub nakazów, odnoszących się pewnej dziedziny, nie powodujące skutków prawnych;-dozwolenia mocne: występuje w prawie pozytywnym, uregulowane przez prawo i rodzące skutki prawne, pomimo że nie są one ani nakazane ani zakazane - adresat może, ale nie musi z nich korzystać; -sfera milczenia: obojętność prawa wobec pewnych czynności nie uregulowanych prawnie; chroniona przez prawo poprzez zasadę „nullum crimen sine lege” (nie ma przestępstwa, jeśli nie przewiduje tego ustawa karna) -do organów państwowych