TEMAT 1: Starożytne a średniowieczne koncepcje prawa natury

• Ogromne znaczenie starożytności dla rozwoju teorii prawa natury (pierwszse teorie - sofiści)

• Nie ma koncepcji prawa natury bez prawa stanowionego (pr. stanowione - zmienne, pr. natury - stałe)

• Wg Heraklita “panta rei”, jest jednak stała zasada wedle której wszystko ulega zmianom, jego zdaniem śiwat jest zbudowany wg racjonalności, również rozum działa racjonalnie. Za pomocą słowa “logos” (rozum, racja, zasada) określił co rządzi zmianami, co organizuje cały świat.

• Platon w “Gorgiaszu” przedstawia poglądy sofisty Kaliklesa, który dowodzi, że prawo natury jest prawem silniejszego, ustawy z kolei są wynalazkiem ludzi słabych. W podobnym duchu wypowiada się inny sofista Trazymach (sprawiedliwe tylko to co jest korzystne dla silniejszego). Dla Platona z kolei prawo natury istnieje w świecie idei (mimo że w świecie rzeczywistym są również inne idee, np. sprawiedliwości albo idea państwa zrealizowana w “polis”)

• Sofiści byli przeciwnikami polis, wszystko podważali, wprowadzali anarchię postulatem o przyznaniu wszystkim różnych praw, propagowali wolność i równość

• Arystoteles szuka źródeł prawa naturalnego w duszy człowieka (mimo, iż odrzuca Platońskie idee, za rzeczywiste uznawał tylko to co doświadczamy zmysłami). Jego zdaniem prawo natury można wydedukowac z tego co wiemy o świecie. Mówi o dwóch typach sprawiedliwości: rodzielczej (dystrybutywnej) i wyrównawczej (komutatywnej). Każde prawo pozytywne jest próba realizacji sprawiedliwości i prawa natury. Ani Platon ani Arystoteles nie przedstawiają treści prawa natury, ich zdaniem jest ono realizowane w “polis greckiej”

• W średnioweczu nastąpiło spotkanie filozofii greckiej z chrześcijańską. W myśl filozofii greckiej racjonalność logos nie neguje istnienia Boga twierdząc że świat jest wieczny. Natomiast filozofia chrześcijańska twierdzi, że Bóg jest stwórcą świata, a stworzenie miało miejsce w czasie. Źródłem fiozofii chrześcijańskiej (a w dalszej kolejności: źródłem prawa natury) jestm tylko Bóg.

• Wg tworzącego pod wpływem Platona św. Augustyna odwiecznym prawem jest rozum Boży lub wola Boża, prawo naturalne równe jest prawu Bożemu a jego źródłem jest sam Bóg. Prawo naturalne powinno być realizowane w ramach prawa stanowionego.

• Św. Tomasz z Akwinu próbuje pogodzić filozofię Arystotelesowską z chrześcijańską. Zaklada, że poprzez prawo pozytywne (ustanowione przez człowieka) a następnie prawo naturalne (partycypacja prawa Boskiego w ludzkiej naturze) zmierzamy do prawa wieczystego, jedynego źródła wszystkich innych praw. Źródłem prawa natury jest oczywiście Bóg. Prawo stanowione jest naśladownictwem prawa naturalnego, przy jego stanowieniu niezbędne jest sumienie.

• Wg Grocjusza źródłem prawa natury jest rozum ludzki a nie Bóg, gdyż prawa natury obowiązywały nawet przy założeniu że Boga nie ma. Prawo natury wynika z rozumu, pod nim jest prawo stanowione. Prawo natury nie zawsze jest zgodne z wolą Boga.

• Zdaniem Hobbes'a egoizm jednostki ludzkiej i jej instynkt samozachowawczy (wyrażający się w dążeniu do uniknięcia śmierci gwałtownej) powoduje, iż rezygnuje ona ze swoich naturalnych uprawnień i zawiązuje umowę społeczną, fundament wszelkiego prawa

• Wg Locke'a w stanie natury ludzie żyją pokojowo, obowiązuje w nim prawo natury. Umowa społeczna pomaga jednak utrzymać stan spokoju. Prawa naturalne sa niezbywalne, istnieją przed umową; prawo natury ogranicza umowę.

• Wg Puffendorfa pr. natury przestaje być obiektywnym kryterium

TEMAT 2: Koncepcja Kelsena na tle innych koncepcji pozytywistycznych

• U Hansa Kelsena pozytywizm prawniczy przyjmował następujące twierdzenia: 1. Prawa ludzkie są stanowione a nie odgrywane. 2. Stanowienie prawa jest wyrazem niczym nieograniczonej woli suwerena a w przypadku common law może być rezultatem prawotwórczej działalności sądów. 3. Prawo składa się wyłącznie z norm lub reguł prawnych. 4. Prawnik jest podległy prawu w zasadzie bez żadnych wyjątków i ograniczeń, wszelkie rozstrzygnięcia prawne muszą być dokonywane wyłącznie na podst. norm (reguł prawnych). 5. Nie ma związku między prawem a moralnością. 6. Kelzen ustala jednoznacznie kryteria pozwalające rozstrzygnąć, która norma (reguła) jest normą (regułą) prawną. 7. System prawa powinien być traktowany jako “zamknięty system logiczny”.

• Punktem wyjścia normatywistycznej nauki prawa jest krytyczna analiza prawoznawstwa w wersji reprezentowanej nie tylko przez kontynentalizm prawniczy i analityczną jurysprudencję J. Austina lecz również w wersji prawnonaturalnej i socjologicznej. Dla Kelzena oraz innego pozytywisty - Harta, prawo to zbiór pojęć.

• Kelsen zarzuca przede wszystkim substancjonalne rozumienie prawa oraz dopuszczanie przez te kierunki możliwości wyprowadzenia powinności prawnych bezpośrednio z bytu, zdaniem Kelzena istnieje absolutny podział między pownnością = prawem, a moralnością = bytem. Jego zdaniem czysta nauka prawa powinna zajmować się badaniem świata powinności i tylko tym a prawnik winien usuwać z analizy wszelkie elementy bytu.

• Prawem jest dla Kelsena norma - idealna kategoria wyrażająca powinność, musi ona istnieć w systemie normatywnym (autonomicznej, samoorganizującej się samowystarczającej się całości)

• Kelsen mówi o 3 typach systemów norm: 1. System statyczny - związki między normą wyższą a niższą mają charakter inferencyjny (treściowy). 2. System dynamiczny - powiązania o charakterzeczysto formalnym - norma bezpośrednio wyższa zawiera kompetencje normodawczą do wydania normy bezp. niższej. 3. System mieszany - powiązania pomiędzy normami maują charakter albo statyczny albo dynamiczny. Zdaniem Kelsena system prawa ma ostatecznie charakter systemu mieszanego.

• Wg Kelsena pojęcie systemu Harta jest zbyt intuicyjne, reguła jest zbyt “miękka”

• Normatywizmowi Kelsena zarzucano przede wszystkim ontologiczną i metodologiczną skrajność. Jego tezy dają się uzasadnić tylko pod warunkiemakceptacji bardzo mocnej wersji tezy o dualizmie bytu i powinności

• Zakres zastosowania normatywizmu ograniczał się w zasadzie tylko do systemów prawa stanowionego

TEMAT 3: Realistyczne definicje prawa

• Jedynym twórcą realistycznej def. prawa był Leon Petrażycki. Był on zdania, że porządna teoria naukowa powinna byc wolna od spekulacji i zbędnego racjonalizmu. Przedmiotem naukowego poznania i wyjaśnienia mogą być tylko takie klasy zjawisk, względem których można wytworzyć teorię adekwatną. Za adekwatną uznac można taką teorię, w której to co się wypowiada jest prawdziwe względem danej klasy i zarazem prawdziwe względem innych jeszcze przedmiotów, natomiast teorie skaczące są prawdziwe jedynie względem części danej klasy.

• Amerykański realizm prawny (O.W. Holmes, Frank, Llewelyn) postulował zwrócenie się ku praktyce i zajęcie się badaniem rzeczywistego prawa , zwłaszcza zaś zachowania sędziów. Wg Holmes'a wyjaśnienie istoty tego czym jest prawo jest możliwe wówczas gdy będziemy go interpretować z perspektywy hipotetycznego “złego człowieka”, którego będzie interesować kwestia przewidywania tego jak w określonej sytuacji zachowa się sędzia. Pozytywistyczny dualizm bytu i powinności realiści zastąpili nowym podziałem dotyczącym samego prawa na prawo w księgach (in books) i prawo w działaniu (law in action). Rzeczywiste jest prawo w działaniu, to ono powinno być przedmiotem realistycznego prawoznawstwa.

• Skandynawski realizm prawny podobnie jak amerykański ujmuje prawo jako pewien rodzaj empirycznego faktu. Przedstawiciele skandynawskiego realizmu (tacy jak: Ross, Lundstedt, Magerstrom, Olivecrona) poszukiwali istoty zjawisk prawnych w reakcjach psychologicznych poszczególnych ludzi (lub społeczeństw) na pewne pojęcia takie jak np. prawo, powinność. Dla realizmu amerykańskiego prawo jest złożonym faktem społecznym, z kolei dla realizmu skandynawskiego jest to przede wszystkim fakt o charakterze psychologicznym. Skandynawski real. pr. szczególnie postulował walke z metafizyką w nauce prawa i interpretacji prawniczej. Zadaniem empirycznie zorientowanej teorii prawa jest stworzenie prawdziwie naukowej metodologii opartej na podstawach empirycznie rozumianej socjologii i psychologii. Prawo daje się więc ostatecznie zdefiniować w kategoriach “psychologicznych faktów” obejmujących zarówno przeżycia i zachowania sędziego jak i empirycznie rozumiane instytucje prawne, które Olivercona określał mianem “maszynerii prawnej”

TEMAT 4: Hart a Dworkin

Hart:

• przedstawiciel brytyjskiego pozytywizmu prawniczego, oparł się na filozofii języka potocznego

• rozpoczął konstruowanie swej teorii od gruntownej krytyki poglądów Johna Austina

• Uważał, że w stosunku do pojęć pr. nie powinno zadawać się pytań “czym jest..?” i oczekiwać na jakąś definicję, lecz powinno się pyt. “jak funkcjonuje to pojęcie w języku?”, “jak jest używane, jakie pełni funkcje językowe?”

• Należy poświęcić się szczegółowej analizie stosunków funkcjonowania i używania pojęć prawnych - zarówno w prawie jak i poza nim

• Krytykował austinowską koncepcję prawa jako rozkazów dlatego że dotyczy ona tylko pewnej sfery praw, tych, które nakładają pewne obowiązki a przcież w prawie jest wiele innych reguł i norm

• Uważał, że nawyk pewnego zachowania (habit) w żadnym stopniu nie odzwierciedla istotytych tych regularnych zachowań społecznych, których powstanie wiąże się z prawem

• Nawyk (habit) jest czymś innym niż norma, reguła prawna o której mówią prawnicy

• Punktem wyjścia dla uchwycenia istoty prawa jest zrozumienie pojęcia normy (reguły) prawnej i sposobu, w jakim to pojęcie jest używane przez prawników

• Istotą reguły pr. jest to, że nakłada zobowiązanie do pewnego zachowania się, normy są niezbędne dla funkcjonowania społeczności

• Wyróżnił reguły (normy) moralne, które zazwyczaj poparte są mniejszą presją społeczną, ich naruszenie rzadko pociąga za sobą jakieś dolegliwości, oraz reguły prawne duża presja społeczna, dot. bardzo ważnych spraw z pkt widzenia członków społeczności

• Wyróżnia reguły pierwotne oraz wtórne (odnoszące się do reguł pierwotnych - reguły zmiany, rozstrzygania, rozpoznawania). Związek jedych i drugich reguł tworzy rozwinięty system prawny (myśl ta wywołała ostrą krytykę Dworkina)

Dworkin:

• Radykalna krytyka Harta i jego wersji pozytywizmu, uważał, że prawo obejmuje nie tylko reguły prawne, lecz także pewne zasady i standarty (których Hart nie wlicza do systemu pr.)

• Zakwestionował 3 fundamentalne tezy pozytywizmu Harta, zdaniem Dworkina: 1. Nie jest tak, że prawo składa sie wyłącznie z reguł (norm) prawnych. 2. Nie można wyraźnie oddzielić prawa od moralności. 3. Nie jest tak, że sędziowie jedynie stosują reguły pr.

• Uważa, że w trudnych przypadkach sędzia musi uciec się do innych nie będących regułami standartów, wyróżnia: zasady (principles) - standarty wynikające z moralności, oraz polices - standarty wyznaczające pewne cele ulepszenia natury ekon.-polit. służące społ.

• Pkt wyjścia rozważań dot. niemożności rozdziału prawa od moralności jest analiza procesu orzekania sędziego w trudnych przypadkach, kiedy to musi on uciec się do pozaprawnych reguł, nie ma przy tym swobody w podejmowaniu decyzji, gdyż musi ona być uzasadniona w owych “pozaprawnych standartach”

• W modelu prawa prezentowanym przez Harta, sędzia po “wyczerpaniu” w trudnej sprawie reguł pierwotncyh i wtórnych ma zostawioną dowolność w podejmowaniu decyzji. Dworkin bardzo ostro tę wizję skrytykował, jego zdaniem sędziego wiążą wówczas omawiane standarty. Stosowanie ich musi być jednak spójne z normatywną strukturą społeczeństwa.

• Najogólniej rzecz ujmując: Wg Harta żadna norma moralna przez sam fakt, że jest normą nie jest prawem. Wg Dworkina zasady prawne są moralne, samo prawo jako takie jest moralne.

---