METODY BADAWCZE JĘZYKÓW SPECJALISTYCZNYCH
Współcześnie stosowane metody badania języków specjalistycznych wychodzą od hierarchii poziomów językowych. Badacze tych języków, biorąc pod uwagę czynniki wewnątrzjęzykowe, stawiają przed sobą następujące cele:
- zbadanie charakterystycznego dla określonych tekstów specjalistycznych słownictwa (w aspekcie synchronicznym i diachronicznym),
- opis występujących w tych tekstach modeli słowotwórczych wraz z produktywnymi dla nich formantami,
- objaśnienie relacji między kategoriami morfologicznymi a właściwymi dla nich formantami,
- opis tendencji rozwojowych w morfologicznej reprezentacji kategorii gramatycznych,
- rozpoznanie regularności w produktywnych typach słowotwórczych,
- zbadanie relacji między leksemami,
- porównanie kategorii morfologicznych z kategoriami funkcjonalno-składniowymi,
- analizę struktury formalnej i funkcji komunikacyjnych zdania i jego części,
- analizę aktualnego rozczłonkowania zdania,
- skonstruowanie naukowo uzasadnionej typologii tekstów specjalistycznych,
- opis sposobów i funkcji segmentacji tekstu,
- zbadanie typowych dla tekstów specjalistycznych wzorów kompozycyjnych,
- zbadanie kontekstów kulturowych języków specjalistycznych z jednoczesnym zwróceniem uwagi na wybrane podsystemy języka oraz próbą ogarnięcia całości związanych z nim zagadnień.
Badacz języka specjalistycznego musi uwzględnić także czynniki zewnętrzne tj.:
- historia danego państwa,
- rozwój stosunków społecznych i gospodarczych,
- położenie geograficzne itp.
Uporządkowanie materiału i wykazanie specyficznych cech języków specjalistycznych wymaga stosowania różnorodnych metod badawczych. Metody te nie istnieją obok siebie w sposób oddzielony, ale przenikają się i uzupełniają, nawet, gdy badacz przystępując do pracy, dokonuje wyboru tylko jednej z nich.
METODA STATYSTYCZNA - dostarcza obszernej bazy materiałowej wraz z wyczerpującym opisem najczęściej pojawiających się leksemów, form wyrazowych, modeli i środków słowotwórczych itp.,
- pozwala uzyskać najrzetelniejszy ogląd form leksykalnych i gramatycznych, co umożliwia porównywanie między sobą poszczególnych języków specjalistycznych jak i ich relacji z językiem ogólnym lub socjolektami,
- opierając się na danych statystycznych, można także przewidywać kierunki rozwoju języków specjalistycznych, co ułatwia ich użytkownikom wprowadzanie pożądanych elementów do wytwarzanych tekstów,
- ponadto metoda ta ma bezpośrednie zastosowanie praktyczne w nauczaniu języków obcych,
-ma jednak też słabe punkty m.in. : przypadkowość doboru elementów leksykalnych i gramatycznych, czy niemożność rzetelnego przedstawienia relacji semantycznych.
2. METODA FUNKCJONALNA - służy do określenia i opisu środków językowych ze
względu na cel ich użycia. Można to zrobić poprzez uporządkowanie wykorzystanych
pojedynczych środków językowych lub ich grup, biorąc pod uwagę postulowane
właściwości tekstu, takich jak: dokładność, brak cech indywidualnych, logiczna
konsekwencja.
METODA KOMUNIKACYJNO-FUNKCJONALNA - opiera się na badaniu aktu
komunikacji i jest ściśle związana z funkcjami tekstu. Jednak stosujący ją badacze traktują powierzchownie treść przekazywanych komunikatów oraz nie uwzględniają w badaniach wszystkich odmian języka, które funkcjonują w komunikacji profesjonalnej, co w konsekwencji pozwala jedynie na ogólną charakterystykę stylu naukowego.
METODY STRUKTURALNE - tworzą przede wszystkim podstawy do segmentacji
tekstów specjalistycznych i formalnego określania jednostek językowych, takich jak:
wyraz, rodzina słowotwórcza, poszczególne formanty słowotwórcze, fraza, zdanie itp.
- zajmują się przedstawieniem struktury zależności między pojedynczymi elementami języka a jednostkami wyższego rzędu użytymi w tekście. Pojedyncze stosunki relacyjne składają się następnie na obraz struktury całego tekstu.
5. METODY SEMANTYCZNE - zajmują się problemem znaczenia - określeniem
i wyodrębnieniem jednostek różnych semantycznie,
- ważny jest tu opis terminologii, pojęcia, systemu pojęciowego oraz wykazanie różnic
między pojęciami terminologicznymi a nieterminologicznymi.
METODY KONFRONTATYWNE czy KONTRASTYWNE - mają szczególne
znaczenie w nauczaniu języków obcych, zwłaszcza w nauczaniu zawodowym, gdzie dochodzi do porównania systemów terminologicznych dwóch różnych języków,
- wykorzystane są też w pracy leksykografów nad tworzeniem słowników specjalistycznych i międzynarodowych systemów terminologicznych oraz ustalaniem norm ich użycia.
7. METODY KOGNITYWNE - opierają się na takich stanowiskach metodologicznych
jak historyzm epistemologiczny, antropocentryzm i subiektywizm, orientacja
kulturowa, biologizm ewolucjonistyczny i empirycyzm,
- w badaniach o orientacji kognitywnej dużo miejsca poświęca się problemowi
rozszerzenia znaczenia oraz związanym z tym przemianom znaczeniowym,
- wyznacza się w nich także hierarchię ważności, ustala sposoby wydzielania i
nazywania kategorii, ich budowy oraz mechanizmów możliwego rozszerzenia
metaforycznego.
STAN BADAŃ SŁOWNICTWA W JĘZYKACH SPECJALISTYCZNYCH
Wielcy słownikarze, jak np. Linde czy bracia Grimmowie, byli przekonani, że uwzględniając w swoich pracach słownictwo należące do najstarszych zawodów (takich jak np. bartnictwo, łowiectwo, pasterstwo), przekazują obraz kultury i historii języka. Historia tworzenia się specjalistycznego słownictwa jest bowiem niepowtarzalna, zależna zarówno od czynników historyczno-społecznych jak i od jego wzajemnych interakcji ze stale rozwijającym się językiem ogólnym. W powstających już w XIX wieku pracach dialektologicznych, wyraźnie zaznacza się przekonanie ich autorów o znaczeniu słownictwa specjalistycznego dla przekazania pełnego obrazu gwarowych odmian języka. Mimo, iż były one tylko rejestrami terminów bez informacji o osobliwościach i sposobach użycia, jednak dostarczały wyobrażenia o stanie kultury materialnej tworzonej przez najstarsze specjalności zawodowe, stanowiąc archiwum wiedzy na temat tych, które coraz szybciej zanikają, np. pasterstwo górskie, ciesielstwo wiejskie oraz tych, które zanikły całkowicie, jak np. tkactwo czy koronczarstwo. Słownictwo gwarowe mogło też przekazać obraz bardziej abstrakcyjnej wiedzy ludowej, np. zawartej w słownictwie meteorologicznym, topograficznym, czy nazwach grzybów.
Jako pierwsze, także w XIX wieku, zaczęły pojawiać się słowniki terminologiczne z różnych dziedzin, pomocne w pracy określonych grup zawodowych, np. lekarzy, chemików, matematyków czy leśników.
W Polsce powstało kilka ciekawych prac zbierających specjalne słownictwo m.in. związane z gospodarką leśną, np. leśników, orylów, myśliwych, bursztyniarzy, bartników.
W latach 1923-1933 ukazało się 40 słowników technicznych. Były one głównie rejestrami słownictwa istniejącego, aczkolwiek zdarzały się też propozycje wyeliminowania terminologii obcej na korzyść rodzimej.
Przez długi czas w Polsce głównym tematem prac dotyczących języków specjalistycznych była leksyka.
Współczesna metodologia badań słownictwa specjalistycznego ze względu na jego niejednorodność i wielowarstwowość ma do rozwiązania wiele problemów.
Zainteresowanie historią społeczną, będącą kluczem do rekonstrukcji kultury, stało się także powodem opracowywania historycznej leksyki specjalnej. Także monografie powstały w odniesieniu do np. terminologii morskiej i medycznej, nazw powinności feudalnych, opłat i danin, terminologii flisackiej, czy historycznych nazw narzędzi.
Dzięki nim powszechna stała się świadomość, że terminologia stanowi najczęściej zmieniający się składnik zasobu leksykalnego.
Gajda wyodrębnił w dotychczasowych badaniach dziejów terminologii polskiej 3 nurty:
CZYSTO JĘZYKOZNAWCZY, skoncentrowany na formalnych i semantycznych mechanizmach językowych.
HISTORYCZNONAUKOWY, zwracający uwagę na dzieje zewnętrzne.
MIESZANY, łączy oba powyższe podejścia.
LEKSYKA SPECJALNA W JĘZYKU SPECJALISTYCZNYM
Charakterystykę typów słownictwa używanego w językach specjalistycznych należy rozpocząć od ogólnego stwierdzenia, że leksyka specjalistyczna jest klasą opozycyjną do wyrazów naturalnych w zakresie słownictwa języka ogólnonarodowego.
H. Petermann proponuje przyjęcie terminu leksyka specjalna, którą stanowią 2 podzbiory: leksyka fachowa, zawierająca terminologię oraz profesjonalizmy, zawierające leksykę używaną przez osoby związane z daną dziedziną wiedzy lub praktyki.
W. Shmidt rozróżnia terminy, które są utrwalone w definicji, półterminy - niedefiniowalne wyrazy fachowe oraz żargonizmy, które cechuje brak dokładności i jednoznaczności, a ponadto często są obrazowe i zawierają ładunek emocjonalny.
H. E. Wiegand dzieli wyrazy fachowe na definiowane słownictwo fachowe (terminy), a te na nazywające i nienazywające oraz niedefiniowane słownictwo fachowe, zależne od użycia.
L. Hoffman wyróżnia obok słownictwa ogólnego ogólnonaukowe, które może wystąpić w wielu językach fachowych jednocześnie oraz słownictwo dziedzin specjalnych - to nie ma zdolności przemieszczania się i może być użyte tylko we właściwej sobie dziedzinie.
J. Lukszyn wyróżnia 3 klasy: wyrazu naturalnego, nomenklatury, dzielącej się na naukową, techniczną i fachową oraz wyrazu konwencjalnego, którym jest termin rozumiany jako specyficzny znak werbalny należący do subjęzyków naukowych. Wyróżnia terminy i quasi-terminy, które są fazą poszukiwawczą na drodze do optymalnej definicji pojęcia. Ponadto autor wyróżnił hipotermin - wyraz w obrębie systemu terminologicznego, którego formalny status terminologiczny ustalony jest za pomocą tekstowej dezaktualizacji właściwych dla niego powiązań synonimicznych, a także za pomocą swoistego zakazu parafrazowania jego znaczenia.
W badaniach nad słownictwem specjalnym w centrum uwagi znajduje się oczywiście wyraz specjalistyczny, fachowy. Służy on określeniu przedmiotów i stanu rzeczy z fachowego punktu widzenia. W wypowiedzeniu jest on głównym nośnikiem informacji, a wyróżnia się przede wszystkim tym, że odnosi się tematycznie do danej dziedziny, cechuje go dokładność i jednoznaczność, pojęciowość, systemowość.
D. Buttler i A. Markowski wyodrębniają właściwości słownictwa specjalnego: specjalistyczność, oficjalność, ekspresywność i emocjonalność, które mogą wystąpić w 6 warstwach: wspólnej, książkowej, potocznej, terminologicznej, profesjonalnej i środowiskowej.
Specjalistycznością charakteryzuje się warstwa terminologiczna, profesjonalna i środowiskowa, oficjalność przypisana jest warstwie terminologicznej, a ekspresywność i emocjonalność warstwie potocznej i środowiskowej.
W zakresie słownictwa leśnego licznie jest reprezentowana grupa zwana wspólnoodmianową. Najwięcej wyrazów tego typu występuje w grupie nazw wykonawców czynności takich jak bartnik, brakarz, leśnik. Te wyrazy nie zmieniły swojej formy. Jednak z biegiem czasu mogą się zmienić ich zakresy znaczeniowe. Dotyczy to np. wyrazu leśnik. Niektóre z nazw osób związanych z lasem pojawiły się historycznie później i używane są do dziś, np. myśliwy, leśniczy, gajowy, natomiast objezdnik, polownik czy potażnik są notowane przez Słownik języka polskiego pod. red. Doroszewskiego z kwalifikatorem `dawny'. Autorzy uważają, że słownictwo wspólnoodmianowe jest niespecjalistyczne, nieoficjalne i brak mu nacechowania ekspresywno-emocjonalnego. Jego istotną cechą jest to, że zasadniczo wywołuje te same skojarzenia semantyczne u różnych użytkowników języka.
Wg Gajdy termin jest jednostką leksykalną spełniającą funkcję znaku profesjonalnego pojęcia, co wskazuje na rodzaj użycia, a nie na specjalny typ jednostki leksykalnej. Gajda wyróżnia następujące grupy terminów:
Terminologia, która jest synonimem leksyki specjalnej, tj. terminologia naukowo-techniczna, rzemieślnicza, ludowa, społeczno-polityczna, administracyjna, kultowa, sztuki, bytowa, związana z niektórymi bardziej wyspecjalizowanymi sferami życia prywatnego.
Terminologia rozumiana jako leksyka specjalna nauki i techniki, gdzie granice są nieostre i historycznie zmienne.
Terminologie związane z klasyfikacją nauk, np. ogólnonaukowe, nauk ścisłych, nauk społeczno-humanistycznych, nauk technicznych czy stosowanych.
Czwartą grupę tworzy się wychodząc od klasyfikacji pojęć naukowych, np. empiryczne i teoretyczne, wyjściowe, podstawowe, pochodne.
Piąta grupa wydzielona zostaje wg kategorii semantycznych terminów, np. nazwy przedmiotów, właściwości, procesów, jednostek pomiaru, profesji.
Szóstą grupę stanowi podział na terminy właściwe i nomeny.
Ostatnią grupę stanowią terminologie wydzielone ze względu na sposób wyrażenia pojęcia fachowego, np. terminy językowe, symboliczne i mieszane.