Dr inż. Marcin Krause
Klasyfikacja zagrożeń występujących w środowisku pracy
Warunki pracy to całokształt czynników występujących w przedsiębiorstwie, które mają bezpośredni lub pośredni wpływ na bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, komfort pracy oraz wydajność i jakość pracy. Warunki te są zdeterminowane głównie przez:
czynniki środowiska materialnego,
zastosowaną technikę i technologię,
środki pracy i wyposażenie techniczne,
organizację pracy i stanowiska pracy,
warunki przestrzeni pracy,
stosunki międzyludzkie,
czynniki ekonomiczne.
Środowisko pracy to otoczenie stanowiska pracy utworzone przez czynniki środowiska materialnego i społecznego, w których odbywa się proces pracy, wywierające określony wpływ na organizm człowieka i warunkujące wykonywanie pracy:
materialne środowisko pracy - obejmuje wyposażenie techniczne, pomieszczenia pracy i wszystkie występujące w środowisku pracy czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne;
społeczne środowisko pracy - obejmuje załogę i stosunki międzyludzkie, wraz z relacjami zachodzącymi pomiędzy pracownikami, dozorem i kierownictwem.
Czynniki środowiska pracy są to wszystkie czynniki materialne i społeczne występujące w środowisku pracy, które mają bezpośredni lub pośredni wpływ na warunki pracy oraz determinują bezpieczeństwo, zdrowie i komfort pracy. Czynniki te działając na człowieka w procesie pracy i mogą powodować wystąpienie takich zdarzeń jak wypadki przy pracy, choroby zawodowe, awarie i uszkodzenia obiektów technicznych.
Jedną z często stosowanych klasyfikacji czynników środowiska pracy jest podział według przyczyn systematyki TOL:
czynniki techniczne (T) - czynniki wynikające z energii zlokalizowanej w środkach technicznych i emitowanej w procesach technologicznych, np. powodujące katastrofy przemysłowe, wypadki przy pracy, wypadki komunikacyjne;
czynniki organizacyjne (O) - czynniki wynikające z błędów w obszarze organizacji i zarządzania, np. brak nadzoru lub kontroli, niewłaściwa organizacja pracy, brak szkolenia;
czynniki ludzkie (L) - czynniki wynikające z zawodności i zachowania człowieka, np. niebezpieczne zachowania, przypadkowe błędy, błędne decyzje.
Najpopularniejszą klasyfikacją czynników występujących w środowisku pracy jest podział według polskiej normy PN-80/Z-08052, która wyróżniła m.in. dwa podziały:
według skutków działania na: szkodliwe dla zdrowia, niebezpieczne i uciążliwe;
według charakteru działania na: fizyczne, chemiczne, biologiczne i psychofizyczne.
Czynniki niebezpieczne (urazowe) to czynniki, których oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do urazu. Czynniki te działając na człowieka w sposób nagły i gwałtowny mogą powodować wypadki przy pracy lub zdarzenia potencjalnie wypadkowe.
Czynniki szkodliwe dla zdrowia (szkodliwe, szkodliwości) to czynniki, których oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do schorzenia. Czynniki te, wyniku najczęściej długotrwałego oddziaływania na organizm człowieka, mogą powodować choroby zawodowe i inne choroby związane z pracą (choroby parazawodowe).
Czynniki uciążliwe (uciążliwości) to czynniki, których oddziaływanie na pracującego może spowodować złe samopoczucie lub nadmierne zmęczenie, nie prowadząc do trwałego pogorszenia stanu zdrowia. Czynniki te mogą utrudniać pracę lub okresowo obniżać sprawność psychofizyczną człowieka, ale nie powodują chorób pochodzenia zawodowego.
Wśród czynników uciążliwych najliczniej reprezentowane są czynniki psychofizyczne, wpływające przede wszystkim na jakość i wydajność pracy. Przykładowe czynniki uciążliwe w środowisku pracy to m.in.:
zakłócający hałas, np. zewnętrzny hałas komunikacyjny,
nieprzyjemny zapach, np. czynniki chemiczne o intensywnym zapachu,
zmienny mikroklimat, np. częste zmiany temperatury i prędkości powietrza,
niewygodna pozycja przy pracy, np. podczas wykonywania pracy przy komputerze.
Wśród czynników fizycznych środowiska pracy szczególne znaczenie zajmują pyły i czynniki mechaniczne, które mogą być wyróżnione jako osobne grupy klasyfikacyjne. Pyły mogą stanowić czynniki szkodliwe dla zdrowia lub czynniki niebezpieczne (np. wybuch pyłu węglowego i wybuch pyłu zbożowego), a czynniki mechaniczne stanowią podstawowe czynniki niebezpieczne, które są odpowiedzialne za urazy w środowisku pracy.
Ponadto oddzielną grupę czynników środowiska pracy stanowią czynniki związane ze sposobem wykonywania pracy, stanowiące czynniki szkodliwe dla zdrowia lub czynniki uciążliwe, które są odpowiedzialne za występowanie wielu chorób pochodzenia zawodowego, w tym dwóch wymienionych w aktualnym wykazie chorób zawodowych:
przewlekłe choroby narządu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy (nr 19),
przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy (nr 20).
Do tej grupy czynników można zaliczyć m.in.:
ucisk na pnie nerwowe,
nadmierny wysiłek głosowy,
wykonywanie ruchów monotypowych,
niekorzystna wymuszona pozycja przy pracy,
przeciążenie układu kostno-stawowego i tkanek okołostawowych,
przeciążenie układu mięśniowego wskutek nadmiernego napięcia mięśni.
Czynniki chemiczne są aktualnie najliczniejszą grupą klasyfikacyjną, występującą jako gazy, pary, aerozole, ciecze lub ciała stałe, które mogą stanowić czynniki niebezpieczne, czynniki szkodliwe dla zdrowia lub czynniki uciążliwe. Czynniki te obejmują substancje i preparaty chemiczne, istniejące jako surowce, produkty końcowe lub uboczne powstające w toku procesów technologicznych.
Przykładowe klasyfikacje czynników chemicznych w środowisku pracy to m.in.:
klasyfikacja według sposobu wchłaniania:
przez drogi oddechowe,
przez skórę i błony śluzowe,
przez układ pokarmowy;
klasyfikacja według skutków narażenia:
miejscowe, które działają drażniąco i uczulająco na skórę oraz na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych;
układowe, które wywołują zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym oraz w układzie sercowo-naczyniowym;
odległe, które wywołują procesy patologiczne prowadzące do zmian morfologicznych i czynnościowych w ośrodkach narządów, rozwijające się w krótszym lub dłuższym okresie utajnienia w organizmie człowieka lub w następnych pokoleniach, np.:
rakotwórcze (kancerogenne) powodujące rozwój nowotworów złośliwych,
mutagenne wywołujące zmiany materiału genetycznego organizmu,
embriotoksyczne uszkadzające płód w ciągu pierwszych trzech miesięcy ciąży,
teratogenne uszkadzające płód w okresie powyżej trzech miesięcy ciąży,
antykoncepcyjne uszkadzające męskie lub żeńskie narządy rozrodcze;
klasyfikacja ze względu na własności fizykomechaniczne:
wybuchowe,
utleniające,
skrajnie łatwo palne,
wysoce łatwo palne,
łatwo palne;
klasyfikacja ze względu na własności toksyczne dla zdrowia człowieka:
bardzo toksyczne, które w bardzo małych ilościach w przypadku spożycia, wdychania lub po wchłonięciu przez skórę mogą spowodować zgon, ostre lub przewlekłe skutki dla zdrowia;
toksyczne, które w bardzo małych ilościach w przypadku spożycia, wdychania lub po wchłonięciu przez skórę mogą spowodować zgon, ostre lub przewlekłe skutki dla zdrowia;
żrące, które w przypadku zetknięcia z żywymi tkankami mogą spowodować ich zniszczenie;
drażniące, które nie wykazują działania żrącego, ale w przypadku krótkiego, przedłużonego lub powtarzającego kontaktu ze skórą lub błoną śluzową mogą wywoływać stany zapalne;
uczulające, które po wchłonięciu do organizmu drogami oddechowymi lub przez skórę wywołują stan podrażnienia;
rakotwórcze, które w przypadku wdychania, spożycia lub po wchłonięciu przez skórę mogą wywołać lub zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia raka;
mutagenne, które w przypadku wdychania, spożycia lub po wchłonięciu przez skórę mogą wywoływać lub zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia dziedzicznych zmian genetycznych;
działające toksycznie na rozrodczość, które w przypadku wdychania, spożycia lub po wchłonięciu przez skórę wywołują lub zwiększają częstotliwość występowania szkodliwych skutków u potomstwa o charakterze niedziedzicznym, lub uszkadzają funkcje, lub zdolność rozrodczą mężczyzn lub kobiet.
Pyły szkodliwe dla zdrowia są wchłaniane do organizmu człowieka głównie przez drogi oddechowe i stanowią cząsteczki ciała stałego sedymentujące w powietrzu pod wpływem siły ciężkości. Pyły występują w postaci aerozoli, dymów lub gazów, są emitowane do środowiska pracy podczas różnego rodzaju naturalnych i sztucznych procesów pyłotwórczych, przy czym najbardziej szkodliwy na organizm ludzki ma tzw. frakcja respirabilna.
Przykładowa klasyfikacja pyłów szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy według sposobu działania na organizm człowieka to m.in.:
pyły pylicotwórcze, które wywołują pylice zwłókniające kolagenowe, np. pyły azbestu oraz pylice zwłókniające nie kolagenowe, np. pyły węgla kamiennego;
pyły drażniące, które powodują podrażnienie błony śluzowej dróg oddechowych, skóry i spojówki oka, np. pyły nawozów sztucznych;
pyły toksyczne, które działają na górne drogi oddechowe wywołując nowotwory oraz na skórę poprzez zaczerwienienie, np. pyły drzew twardych;
pyły alergiczne, które powodują uczulenie w obrębie dróg oddechowych oraz uczulenie skóry, np. pyły pochodzenia organicznego.
Klasyfikacja pyłów szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy jest następująca:
pyły zawierające wolną krzemionkę powyżej 50%,
pyły zawierające wolną krzemionkę od 2% do 50%,
pyły zawierające azbest,
pyły grafitu naturalnego i syntetycznego,
inne nietrujące pyły przemysłowe,
pyły organiczne pochodzenia zwierzęcego i roślinnego,
pyły talku i talku zawierającego włókna mineralne,
pyły sztucznych włókien mineralnych,
pyły cementów portlandzkiego i hutniczego,
pyły apatytów i fosforytów,
pyły sadzy technicznej,
pyły węgla kamiennego i brunatnego,
pyły drewna i drewna twardego,
pyły krzemionek bezpostaciowych i syntetycznych,
pyły węglika krzemu niewłóknistego o zawartości wolnej krzemionki poniżej 2%,
pyły gipsu, pyły dolomitu, pyły kaolinu i pyły ditlenku tytanu o zawartości wolnej krzemionki poniżej 2% i nie zawierające azbestu.
Czynniki mechaniczne są to wszelkie czynniki fizyczne, które mogą być przyczyną urazów mechanicznych i nie są zaliczane do czynników szkodliwych dla zdrowia. Czynniki te stanowią podstawowe czynniki niebezpieczne występujące w środowisku pracy, które są odpowiedzialne za urazy, np. krwotok, zranienie, złamanie, zwichnięcie, skręcenie, stłuczenie, uraz wewnętrzny, uraz głowy, uraz kręgosłupa, uraz klatki piersiowej.
Przyjęta w polskich normach dotyczących bezpieczeństwa maszyn (np. według norm PN-EN 1050:1999 i PN-EN 292-1:2000) klasyfikacja czynników mechanicznych związanych z maszynami i innymi urządzeniami technicznymi, np. powodujących urazy wskutek działania części maszyn, narzędzi, przedmiotów obrabianych lub wyrzucanych materiałów stałych albo płynnych, jest następująca:
zgniecenie (zmiażdżenie),
ścinanie,
cięcie lub odcięcie,
wplątanie,
wciągnięcie lub pochwycenie,
uderzenie,
przekłucie lub przebicie,
starcie lub obtarcie,
wytrysk cieczy pod ciśnieniem.
Ponadto oddzielnymi grupami czynników mechanicznych są m.in.:
czynniki związane z przemieszczaniem się pracowników, w tym m.in. powodujące poślizgnięcie, potknięcie, upadek lub uderzenie, np.:
śliskie i nierówne powierzchnie,
nieruchome ostre i wystające elementy,
transportowane przedmioty i materiały,
poruszające się środki transportowe;
czynniki związane z położeniem stanowiska pracy, w tym m.in. położenie w stosunku do podłogi pomieszczenia lub do powierzchni ziemi, np.:
praca na wysokości,
praca w wykopach,
praca w zagłębieniach,
praca pod ziemią w kopalniach;
czynniki związane z ograniczoną przestrzenią pracy, w tym m.in. scharakteryzowane przez dojścia, przejścia, dostępy, np.:
praca w kanałach,
praca w studzienkach,
praca wewnątrz urządzeń technicznych,
praca w innych zamkniętych przestrzeniach.
W aktualnym rozporządzeniu w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy określone zostały wartości dopuszczalne dla następujących grup czynników:
czynniki chemiczne (ponad 400 czynników);
pyły (19 czynników);
hałas:
hałas słyszalny,
hałas infradźwiękowy,
hałas ultradźwiękowy;
drgania mechaniczne:
drgania działające na organizm człowieka przez kończyny górne,
drgania o ogólnym oddziaływaniu na organizm człowieka;
mikroklimat:
mikroklimat gorący,
mikroklimat zimny;
promieniowanie optyczne:
promieniowanie podczerwone (nielaserowe),
promieniowanie nadfioletowe (nielaserowe),
promieniowanie widzialne (nielaserowe),
promieniowanie laserowe;
pola i promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie częstotliwości 0 Hz - 300 GHz.
Przyjęty w medycynie pracy podział szkodliwości zawodowych (np. wg K. Marka) jest następujący:
pyły mineralne o działaniu zwłókniającym;
pyły mineralne i organiczne o działaniu drażniącym;
pyły pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego wykazujące aktywność biologiczną albo działanie alergizujące;
substancje chemiczne o działaniu toksycznym, drażniącym lub alergizującym;
czynniki fizyczne, np. hałas, drgania mechaniczne, gorący mikroklimat, niewłaściwe oświetlenie, promieniowanie jonizujące, pole elektromagnetyczne;
czynniki związane ze sposobem wykonywania pracy, np. nadmierny wysiłek głosowy, wykonywanie ruchów monotypowych, niekorzystna wymuszona pozycja przy pracy, ucisk na pnie nerwowe;
czynniki biologiczne;
czynniki rakotwórcze.
Do podstawowych czynników szkodliwych dla zdrowia i czynników uciążliwych występujących w środowisku pracy można zaliczyć m.in. następujące:
czynniki fizyczne kształtujące warunki materialne środowiska pracy, np.:
hałas słyszalny, infradźwiękowy i ultradźwiękowy,
drgania mechaniczne (wibracje) ogólne i miejscowe,
mikroklimat umiarkowany, gorący i zimny,
promieniowanie widzialne (oświetlenie),
promieniowanie podczerwone (cieplne),
promieniowanie ultrafioletowe,
promieniowanie laserowe,
promieniowanie jonizujące,
pole elektromagnetyczne,
pole elektrostatyczne;
pyły szkodliwe dla zdrowia obejmujące cząsteczki ciała stałego unoszące się w powietrzu w postaci aerozoli, dymów lub gazów, np.:
pylicotwórcze (zwłókniające), np. pyły węgla kamiennego i brunatnego, pyły cementu,
rakotwórcze (kancerogenne), np. pyły zawierające wolną krzemionkę i włókna azbestu, pyły talku, pyły grafitu,
drażniące, np. pyły nawozów sztucznych, pyły drewna, pyły siarki, pyły gipsu, pyły kredy,
alergizujące (uczulające), np. pyły pochodzenia organicznego roślinnego i zwierzęcego, pyły sztucznych włókien mineralnych;
czynniki chemiczne obejmujące substancje i preparaty chemiczne w postaci gazów, par, aerozoli, cieczy lub ciał stałych, np.:
toksyczne, np. tlenek węgla, cyjanowodór, siarkowodór, ołów, rtęć, środki ochrony roślin,
duszące, np. dwutlenek węgla, metan, etan,
żrące, np. kwasy, zasady, rozpuszczalniki,
drażniące, np. chlor, tlenki azotu, dwutlenek siarki,
uczulające (alergizujące), np. żywice syntetyczne, lateks, detergenty,
rakotwórcze (kancerogenne) lub mutagenne, np. azbest, benzen, chlorek winylu, węglowodory aromatyczne,
działające na płód (embriotoksyczne i teratogenne), np. ołów i jego związki, rozpuszczalniki organiczne, chlorek winylu,
działające na rozrodczość (gonadotoksyczne), np. benzen, ołów, rozpuszczalniki organiczne;
czynniki biologiczne obejmujące makroorganizmy i mikroorganizmy oraz wytwarzane przez obie grupy substancje (np. toksyny, alergeny), np.:
priony, np. zakaźne gąbczaste zwyrodnienie mózgu,
wirusy, np. wirus zapalenia wątroby (WZW), wirus kleszczowego zapalenia mózgu, wirus różyczki, wirus wścieklizny, wirus HIV,
bakterie, np. riteksje i chlamydie, bakterie spiralne, promieniowce,
grzyby, np. pleśnie, drożdżaki, dermatofity, podstawczaki,
pasożyty, np. pierwotniaki i robaki (w tym tasiemce i glista ludzka),
rośliny, np. glony, porosty i mszaki, rośliny kwiatowe (w tym pyły traw i drzew),
zwierzęta, np. pajęczaki, owady, pozostałe zwierzęta bezkręgowe (w tym kleszcze);
czynniki psychofizyczne wpływające na ukształtowanie i przebieg stanów emocjonalnych człowieka oraz na przebieg i warunki pracy, np.:
obciążenie fizyczne (wysiłek fizyczny), np. obciążenie statyczne, obciążenie dynamiczne, monotypowość ruchów,
obciążenie psychiczne (psychonerwowe), np. stres zawodowy, obciążenie umysłowe, obciążenie emocjonalne, niedociążenie percepcyjne, monotonia pracy.
Do podstawowych czynników niebezpiecznych występujących w środowisku pracy można zaliczyć m.in. następujące:
czynniki mechaniczne, np.:
nieruchome ostre i wystające elementy,
ruchome elementy maszyn i urządzeń,
poruszające się mechanizmy i maszyny,
spadające przedmioty i elementy,
transportowane przedmioty i elementy,
poruszające się środki transportowe,
śliskie i nierówne powierzchnie,
ograniczone przestrzenie, np. dojścia, przejścia, dostępy,
położenie stanowiska pracy w stosunku do położenia odniesienia, np. podłogi pomieszczenia lub powierzchni ziemi;
pyły, np. zagrożenie wybuchowe;
czynniki fizyczne, np.:
gorące powierzchnie i substancje - oparzenie termiczne,
zimne powierzchnie i substancje - odmrożenie,
hałas - natychmiastowe uszkodzenie narządu słuchu (uraz akustyczny), np. wskutek eksplozji materiałów wybuchowych,
drgania nieustalone - udary, wstrząsy, np. drgania narzędzi ręcznych, drgania maszyn urabiających, wstrząsy górnicze, tąpnięcia,
drgania rezonansowe - drgania niskoczęstotliwościowe w zakresie częstotliwości rezonansowej z narządami wewnętrznymi, np. z sercem,
mikroklimat gorący - udar cieplny, poparzenie termiczne,
mikroklimat zimny - hipertermia (przechłodzenie), odmrożenie, zamarznięcie,
prąd elektryczny - porażenie prądem elektrycznym, łuk elektryczny,
promieniowanie laserowe - natychmiastowe uszkodzenie narządu wzroku,
promieniowanie podczerwone (cieplne) - udar cieplny, oparzenie termiczne,
elektryczność statyczna - zagrożenie pożarowe, zagrożenie wybuchowe;
czynniki chemiczne, np.:
palne - zagrożenie pożarowe,
wybuchowe - zagrożenie wybuchowe,
toksyczne - zatrucie gazowe, zatrucie chemiczne, zatrucie pokarmowe,
żrące - oparzenie chemiczne,
uczulające - wstrząs uczuleniowy;
czynniki biologiczne, np.:
owady - użądlenie,
zwierzęta - ukąszenie,
człowiek - agresja fizyczna;
czynniki psychofizyczne, np.:
przeciążenie fizyczne (nadmierne obciążenie dynamiczne) - uraz narządu ruchu,
przeciążenie psychiczne (przeciążenie percepcyjne, stres) - zasłabnięcie, zawał serca.