• Adam Bartoszek

KAPITAŁ SPOŁECZNO-KULTUROWY MŁODEJ INTELIGENCJI

WOBEC WYMAGAŃ RYNKU

• 1. BADANIA NAD KAPITAŁEM SPOŁECZNO-KULTUROWYM

Podejmując rozważania nad rolą kapitału społeczno-kulturowego w przemianach struktury społecznej w okresie tworzenia gospodarki rynkowej w Polsce, stajemy w obliczu złożonego kompleksu problemów teoretycznych. Zastanówmy się nad historią tego pojęcia, nad jego sensem teoretycznym, zakresem znaczeniowym i możliwościami eksplanacyjnymi.

Przywołane pojęcie kapitału społeczno-kulturowego jest swoistą hybrydą terminologiczną zawierającą dwa ładunki czynników. Stanowi ono, bowiem zbitkę funkcjonujących w literaturze terminów „kapitał społeczny” i „kapitał kulturowy”.

Pierwszy termin odwołuje się do elementów więzi społecznej stanowiących podstawę relacji podmiotu z innymi ludźmi i ciałami społecznymi. Drugi termin przywołuje korelaty wzorców, wartości i znaczeń zakodowanych w przestrzeni kulturowej aktywności życiowej podmiotu.

Jeżeli treść pierwszego terminu można interpretować jako wyposażenie jednostki w określoną moc socjologiczną określoną przez jej pozycje w sieci interakcji społecznych, to zawartość drugiego terminu będzie nadawać jej zbiorową tożsamość oraz podmiotową autonomię względem otoczenia. Uważam za uzasadnione wiązanie tych dwu zakresów pojęciowych w jeden zbiorczy agregat terminologiczny i podejmuję tutaj próbę takiego wykrystalizowania jego treści, aby był on płodnym poznawczo narzędziem analizy mechanizmów adaptacji jednostek i kategorii społecznych do zmian strukturalnych.

Rosnącej popularności obu terminów towarzyszy często niejasne określanie ich pojęciowego i empirycznego znaczenia. Z terminami tymi mają problem szczególnie ci badacze, którzy traktują je jako składnik tak zwanego „kapitału ludzkiego”. Ów human capital staje się workiem pojęciowym, do którego wtłaczane są różne typy zasobów, jakimi dysponują jednostki (kapitał osobowy, kapitał moralny, kapitał edukacyjny, kapitał twórczości i wyobraźni) oraz zbiorowości społeczne (kapitał demograficzny, społeczny, kulturowy, kapitał ekonomiczny). W takim ujęciu kapitał społeczno-kulturowy jest uwzględniany jedynie jako część ogólnej sieci powiązań i sił kształtujących aktywność społeczną jednostek oraz potencjał rozwojowy badanych układów społecznych.

1.1. OBECNOŚĆ POJĘĆ W LITERATURZE SOCJOLOGICZNEJ

Odwołując się do pojęć kapitału społecznego i kulturowego należy przypomnieć główne stanowiska interpretacyjne zawarte w literaturze przedmiotu. Obydwa te terminy są ostatnio bardzo popularne i często przywoływane. Stosuje się je często w dość swobodny sposób. Samodzielny status teoretyczny pojęciu „kapitał społeczny” nadał James S. Coleman w swojej znanej rozprawie Foundations of Social Theory ogłoszonej w 1990 roku. Przywołuje on w niej pierwsze propozycje operowania tym terminem zgłaszane przez Glenna Loury, który za jego pomocą opisywał nierówności w społecznej dystrybucji dochodów. J.S. Coleman określa „kapitał społeczny” jako zespół takich cech organizacji społecznej jak zaufanie, normy i powiązania między jednostkami, które zwiększają ich sprawność w zbiorowym działaniu a zarazem czynią z nich wspólnotę, pozwalając im na osiąganie pewnych celów niemożliwych do realizacji bez posiadania tego kapitału. W ostatnich latach obserwowana jest wręcz swoista moda na posługiwanie się tym terminem, którą wywołał międzynarodowy sukces koncepcji R.D.Putnama, wyjaśniającej dysproporcje rozwoju regionalnego Włoch jako skutek odmienności akumulowanego historycznie kapitału społecznego. Wyrazem sukcesu tego podejścia jest program badań nad regionalnymi zasobami kapitału społecznego koordynowany i współfinansowany przez Word Bank. W odniesieniu do analiz społeczności wielkomiejskich termin kapitał społeczny używany był już w latach 60 przez Jane Jacobs. Pojecie kapitału społecznego stało się również osią rozważań, dotyczących mechanizmów rozwoju współczesnej gospodarki, prowadzonych przez Francisa Fukuyamę w mającej liczne tłumaczenia książce pt. „Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu”. Nawiązując do J.S.Colemana autor ten wskazuje, że umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji na rzecz realizowania wspólnych interesów, a także uznawanie zbioru norm i wspólnych wartości, łącznie z poświęcaniem indywidualnego dobra dla dobra grupy, warunkowane jest przez zaufanie. W tej interpretacji zaufanie pomiędzy ludźmi jest głównym składnikiem kapitału społecznego. Jest ono też zasadniczą cechą kulturową oddziaływującą na udane związki ekonomiczne, zarówno osób jak i podmiotów gospodarczych. W swoim traktacie o zaufaniu Bernard Barber określa je jako społecznie wyuczone i społecznie potwierdzone oczekiwania i wzajemne zobowiązania w stosunkach z innymi ludźmi oraz w odniesieniu do organizacji i instytucji. Zobowiązania te są oparte na ładzie społecznym pojmowanym przez jednostki jako naturalny i moralny fundamentem ich życiowej aktywności.

1.2. ROZWÓJ PROBLEMATYKI W SOCJOLOGII ZACHODNIEJ

Termin „kapitał kulturowy” uzyskał znaczące miejsce w analizach socjologicznych dużo wcześniej, bo już w końcu latach sześćdziesiątych. Na poziomie ogólnoteoretycznym pojęcie to stosowane jest w teorii reprodukcji struktury społecznej ogłoszonej przez Pierre'a Bourdieu a rozwijanej we współpracy z Jean-Claude Passeronem. Teoria Bourdieu opisuje odtwarzanie dystansów i zróżnicowań strukturalnych poprzez system oświatowy. Następuje to za pomocą mechanizmów przemocy symbolicznej, oraz społecznej selekcji jednostek, uwarunkowanej rozbieżnością między dziedziczonym kapitałem ich rodzimego habitusu a habitusem kulturowym klas dominujących. Przez „kapitał kulturowy” rozumie się w tej teorii przyswojony jednostkom system uhierarchizowanych i aprobowanych treści kultury, określających prawomocne wartości, wiedzę, dążenia i styl życia, będących zasobami warunkującymi osiągnięcia w rywalizacji z innymi osobami. Za podstawowy składnik tak rozumianego pojęcia uznaje Bourdieu kapitał lingwistyczny, czyli rozwijaną w systemie edukacji zdolność posługiwania się złożonymi strukturami logicznymi i pojęciowymi a ukształtowaną w znacznym stopniu przez język przekazany w rodzinie jako pierwotnej grupie klasowej. Według Bourdieu i Passerona kapitał kulturowy jednostki jest najsilniej warunkowany przez wykształcenie oraz zawód ojca i oddziałuje na poziom jej osiągnięć szkolnych. Kapitał kulturowy studentów pochodzących z klas wyższych daje im wyraźną przewagę nad studentami wywodzącymi się z klas ludowych w przechodzeniu selekcji społecznej, poczynając od wcześniejszych szczebli edukacji, sprzyja on im w uzyskiwaniu miejsc na lepszych kierunkach i osiąganiu lepszych wyników. Taka koncepcja kapitału kulturowego przynosi pogłębienie typowych wyobrażeń badaczy struktur o roli statusu społecznego rodziców w osiąganiu wyższych pozycji przez ich dzieci. Wychodzi się w tych analizach poza czysto pozycyjne rozumienie struktury społecznej. Na niedostatek „pozycyjnej” interpretacji osiągnięć edukacyjnych i zawodowych mierzonych konwencjonalnie „statusem” rodziny wskazywał m.in. Christopher Jenkes. Interpretacja reprodukcji miejsca w strukturze i awansu społecznego jest w teorii „kapitału kulturowego” zapośredniczona przez analizę „habitusów klasowych” i ideologii edukacyjnych będących narzędziem przemocy symbolicznej oraz procesów selekcji będącej następstwem kompetencji językowej i kulturowej jednostek. Powstało w ten sposób kulturalistyczne ujęcie zróżnicowań struktury społecznej i mechanizmów jej odtwarzania.

Badania nad klasowymi uwarunkowaniami osiągnięć szkolnych stanowią główny nurt analiz wykorzystywanych do weryfikacji twierdzeń teorii kapitału kulturowego. Od takich badań, prowadzonych w latach sześćdziesiątych, rozpoczynał tworzenie swojej koncepcji kapitału społecznego wspomniany już James S. Coleman. Najciekawszą kontynuację badań nad kulturowymi uwarunkowaniami karier edukacyjnych stanowią prace amerykańskiego socjologa Paula DiMaggio. W 1982 roku publikuje on analizę obszernych badań wpływu zróżnicowań statusu kulturowego na wyniki studiowania studentów amerykańskich szkół wyższych, a następnie wraz z Johnem Mohr przedstawia opracowania analizujące oddziaływania kapitału kulturowego nie tylko na osiągnięcia edukacyjne, ale też na selekcję małżeńską i na międzygeneracyjny przekaz kulturowy. DiMagio nadaje pojęciu kapitał kulturowy walor efektywnego teoretycznie czynnika w budowaniu modeli reprodukcji struktury społecznej. Wyróżnia on dwa takie modele - 1/ model reprodukcji kulturowej i 2/ model mobilności kulturowej. Idąc za wskazaniami P. Bourdieu odwołującego się do pojęcia ethosu, Mohr i DiMagio nawiązują do koncepcji grup statusowych Maxa Webera. Pogłębiając pojmowanie treści zawartych w pojęciu kapitału kulturowego wskazują oni na współczesne tendencje osłabiania związków pomiędzy statusem grupowym a klasą społeczną. Status klasowy ulega w ponowoczesnych społeczeństwach osłabieniu ze względu na dużą dynamikę zmian pozycji członków w strukturach grup. Zmienność pozycji jednostek warunkowana jest przez ich zasoby kulturowe i zdolności do uczestnictwa w złożonej sieci stosunków społecznych.

W nowoczesnej gospodarce rynkowej, podlegającej gwałtownym zmianom, nie zachodzi już zależność wskazywana przez Webera, mówiącego o nierozerwalności statusu jednostki od kultury jej grupy stanowej i klasowej. Obecnie nie oczekuje się jednorodnego „stylu życia” od wszystkich członków danego kręgu społecznego, a status grupowy nie jest specyficzną barierą wypełnioną konwencjami stanowymi.

O nośności teoretycznej pojęć kapitału kulturowego i kapitału społecznego świadczy to, że J.S. Coleman wspólnie z P.Bourdieu opublikowali zbiór tekstów charakteryzujących dynamikę zmian struktur społecznych i instytucji kulturowych w nowoczesnym społeczeństwie.

Cały szereg badań empirycznych potwierdziło użyteczność koncepcji kapitału kulturowego. Stosowano ją zarówno w prostych studiach nad kulturowymi determinantami edukacyjnych osiągnięć dzieci z różnych klas społecznych; w badaniach ich udziału w wyższych formach aktywności kulturalnej (jak np. zainteresowania sztuką, udział w koncertach symfonicznych, chodzenie do galerii, czytanie poezji i literatury artystycznej, podejmowanie amatorskich działań artystycznych); w badaniach procesów adaptacji imigrantów i migracji rodzin w obrębie miast; jak też w międzynarodowych studiach porównawczych prowadzonych m.in. w Australii, Norwegii, Holandii, Grecji, Brazylii a także na Węgrzech i Czechosłowacji.

Szczególnie interesującą polemikę wywołały analizy Roberta Putnama odniesione do społeczeństwa USA opublikowane w 1995 roku. Na podstawie danych o takich aspektach zachowań zbiorowych, jak współczynniki uczestnictwa w stowarzyszeniach woluntariuszy, aktywności wyborczej, deklarowanego zaufania do współobywateli, postawił on tezę o obniżaniu się poziomu kapitału społecznego amerykańskiego społeczeństwa. Ważną replikę opracowała Pamela Paxton reinterpretując sens empiryczny kapitału społecznego w oparciu o dwa jego wymiary - a/ wzajemnego zaufania do instytucji publicznych i pozytywnych emocjonalnych więzi międzyludzkich, skorelowanych ze b/ wskaźnikami liczby związków i stowarzyszeń, w jakich uczestniczą jednostki. Autorka identyfikuje kapitał społeczny z wysokim poziomem obu tych złożonych wymiarów, które w tabelach krzyżowych 2 x 2 analizuje w oparciu o dane gromadzone na przestrzeni 20 lat badań nad zaufaniem w relacjach interpersonalnych i zaufaniem wobec instytucji. Dane te zawarte były w panelu Krajowego Centrum Badania Opinii z Chicago pod nazwą General Social Surveys. P.Paxton - analizując je metodą nieliniowego modelowania wieloletnich trendów dla współczynników zaufania społecznego do instytucji edukacyjnych, religijnych, władzy wykonawczej i ustawodawczej, wykazuje brak ogólniejszych zmian ich rozrzutu w czasie, pomimo okresowego spadku zaufania do niektórych instytucji, w reakcji na niektóre głośne amerykańskie skandale polityczne oraz obyczajowe. Z drugiej strony P.Paxton potwierdza wyraźne związki między teoretyczną koncepcją kapitału społecznego a jego empirycznymi wskaźnikami, zachowującymi stabilność w dłuższych okresach czasu.

1 POLSKIE ANALIZY KAPITAŁU SPOŁECZNO-KULTUROWEGO

W literaturze polskiej teoretyczne rozważania nad pojęciem kapitału społecznego i kulturowego są prowadzone głównie przy okazji dyskusji nad krajowymi tłumaczeniami prac Bourdieu i Passerona, czy Putnama. Ich wpływ zaznacza się w licznych przywołaniach oraz komentarzach rodzimych badaczy, sięgających okazjonalnie po właściwą dla tych koncepcji terminologię. Już dawno koncepcję przemocy kulturowej P.Bourdieu szczegółowo prezentowała w „Studiach Socjologicznych” Anna Sawisz. Terminu „kapitały społeczne” jako jedna z pierwszych autorów komentujących przemiany strukturalne i kulturowe zachodzące w Polsce użyła Anna Giza-Poleszczuk, wskazując przy tym na potrzebę pogłębienia refleksji nad znaczeniem tej kategorii w odniesieniu do naszej rzeczywistości. W tym samym tomie Mirosława Marody podkreśla potrzebę badań nad przemianami habitusów jako rozpowszechnionych sposobów działania warunkujących przebieg zmian systemowych. Użyteczność pojęcia kapitału społecznego w analizach funkcjonowania jednostek i społeczności lokalnych potwierdzają Joanna Kurczewska, Marian Kempny i Hanna Bojar podejmując refleksję nad zakorzenieniem przemian demokratycznych w tradycjach polskiego społeczeństwa.

Niewątpliwie oryginalną i szeroko zamierzoną próbą rozwinięcia własnej teorii jest koncepcja kapitału cywilizacyjnego formułowana przez Piotra Sztompkę. Zmierza on do powiązania szeregu teorii średniego rzędu w koncepcję zdolną wyjaśnić przebieg zmian społecznych. Sztompka stara się określić źródła barier rozwojowych tkwiących w takich obszarach jak: dziedziczenie tradycji i pokoleniowa inercja elementów kulturowych; dyfuzja wzorów kulturowo-cywilizacyjnych i ich selektywna recepcja; globalizacja wzorów kultury i rola mass mediów w ich rozprzestrzenianiu; cechy charakteru narodowego określające różnice w tempie i zakresie transformacji wzorów; teoria tożsamości społecznej opisująca poziom kolektywizmu i plemienności w zachowaniach lokalnych zbiorowości.

Grzegorz Kolankiewicz w artykule „Social capital and social change” charakteryzował wyłanianie się klas w procesie polskiej prywatyzacji i demokratyzacji jako efekt transmisji ex-komunistycznych elit w nowe warstwy społeczeństwa rynkowego. Autor stawia pytanie o źródła ich szczególnego sukcesu w zajmowaniu uprzywilejowanych miejsc w nowym rynkowym systemie. Stara się on wyjaśnić zdolność elit dawnego redystrybucyjnego porządku do transformowania swej politycznej pozycji we władzę ekonomiczną, a edukacyjne osiągnięcia w efekty rynkowej przedsiębiorczości, koncepcją kapitału społecznego P.Bourdieu. Jednak Kolankiewicz formułuje tezę o niezwykłości owej transmisji, bowiem przekształceniu uległy całe zasoby życiowe ludzi, przenoszących się z jednego porządku opartego na negowaniu reguł rynku do takiego, w którym stają się oni jego entuzjastycznymi zwolennikami. Autor wskazuje na polityczne źródła tego procesu mówiąc o konwersji kapitału socjalistycznego postkomunistycznych elit w zasoby kapitału społecznego dające sukces w nowej rzeczywistości. Redakcja BJS opatrzyła tę tezę komentarzem Ray Pahl'a, który wskazuje na jednostronność interpretacji źródeł kapitału społecznego zawartej w tym opracowaniu. Kolankiewicz jego zdaniem pomija ważne fakty empiryczne, takie jak funkcjonowanie w warunkach gospodarki socjalistycznej elementów rynku; udział części wyższych warstw tamtego społeczeństwa w wymianie z krajami rynkowymi, funkcjonowanie sieci powiązań społecznych przekazujących doświadczenia związane z własnością i gospodarowaniem zasobami finansowymi. Te elementy są podstawą tworzenia znaczących zasobów kapitału społecznego. Co więcej - według R.Phal'a, w wymiarze teoretycznym autorowi brakuje refleksji nad rolą wcześniej zakumulowanych doświadczeń członków elit związanych z rynkiem, a obecnych w rodzinnych i grupowych zasobach kapitału społecznego posiadanego i ukształtowanego przez generacje ich wcześniejszych pokoleń. Pomimo tych niedostatków teza postawiona przez Kolankiewicza zwraca uwagę na ważną osobliwość procesu transmisji kapitału społecznego. Sądzę, że uwzględnienie kulturowych aspektów tego kapitału ułatwi zrozumienie zdolności adaptacyjnych elit i społeczeństw postkomunistycznych do warunków rynku.

Ważną próbą empirycznej analizy wpływu czynników kapitału społeczno-kulturowego na przebieg demokratycznych zmian polskiego systemu jest publikacja Edmunda Wnuka-Lipińskiego pt. „Demokratyczna rekonstrukcja”. W drugiej części tej książki, poświęconej mechanizmom formowania się nowych elit w postkomunistycznym społeczeństwie, opisuje on prawdopodobieństwo wejścia do nich lub utrzymania wcześniej osiągniętych pozycji będące następstwem rozmiaru zasobów, jakimi dysponują członkowie różnych środowisk. Autor odwołując się do P.Bourdieu nazywa te zasoby czterema typami kapitałów, wyróżniając: 1) kapitał polityczny, 2) kapitał materialny, 3) kapitał kulturowy i 4) kapitał społeczny. Zasadniczym składnikiem indywidualnego kapitału kulturowego jest jego zdaniem wykształcenie oraz tzw. „poziom kulturalny domu rodzinnego”, a miarą kapitału społecznego sieć nieformalnych „znajomości” procentujących dostępem do lepszych pozycji i stanowisk w hierarchii zawodowej i politycznej. Ważnym ustaleniem badań Wnuka-Lipińskiego jest stwierdzenie, że przynależność do nowej elity gospodarczej była w niewielkim stopniu związana z posiadanym kapitałem społecznym i politycznym, natomiast kapitał społeczny wywierał istotny statystycznie wpływ na przynależność do elit politycznych. W zakresie kapitału kulturowego nowa postkomunistyczna elita polityczna okazała się bardziej zamknięta dla osób nie posiadających statusu inteligenta (bez ukończonych studiów wyższych) od dawnej elity peerelowskiej nomenklatury partyjnej.

Kategorię kapitału kulturowego wykorzystuje Henryk Domański w książce poświęconej przemianom w strukturze społecznej krajów postkomunistycznych. Przemiany te według H. Domańskiego mają charakter konwergentny, tj. zbliżają panującą w tych krajach stratyfikację do struktury typowej dla krajów rynkowych. Autor porównuje wpływ międzypokoleniowego transferu kapitału kulturowego na osiągnięcia w szkole i na szanse na rynku pracy w Polsce oraz pięciu innych krajach postkomunistycznych, stwierdzając szczególnie silny wpływ kapitału edukacyjnego na uczestnictwo w kulturze w Polsce i na Węgrzech. We wszystkich badanych krajach kapitał kulturowy rodziny różnicuje szanse kształcenia się i realizowania karier zawodowych oraz warunkuje styl życia. H. Domański uważa, że kultura stratyfikuje stosunki między ludźmi. Mechanizm tej stratyfikacyjnej funkcji kultury jest następujący - „Wyższy kapitał kulturowy zapewnia wyższy status. Ten z kolei rozszerza wachlarz możliwości uczestnictwa w dobrach kultury, a forma i zakres tego udziału, stają się na zasadzie sprzężeń zwrotnych, jednym z wyznaczników usytuowania ludzi w układzie dystansów społecznych i barier”.

:

DEMOKRATYCZNA REKONSTRUKCJA Edward WNUK LIPIŃSKI - Warszawa 1996

Po 2002 roku nastąpiła eksplozja zainteresowań badawczych teoriami kapitału społecznego i kapitału ludzkiego.

Najciekawsze publikacje z tego zakresu to prace:

Kapitał społeczno - kulturowy a rozwój lokalny i regionalny red. M.S. Szczepański, Tychy 2000

oraz

Cnoty i instytucje obywatelskie w społeczności lokalnej. Tychy 2001.

red. nauk. Marek S. Szczepański, Paulina Rojek.

Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej

Redakcja: Kazimierz W. Frieske IFiS PAN Warszawa 2004

Autorzy - Cezary Trutkowski       Sławomir Mandes

miejsce wydania Kraków
rok wydania: 2005

• 
  KAPITAŁ SPOŁECZNY WE WSPÓLNOTACH

(red.) Januszek Henryk

Wyd. UAE Poznań 2005

"Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna"

Tomasz Kaźmierczak, Marek Rymsza (red.), Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007

MARIA THEISS  - ,,KREWNI-ZNAJOMI-OBYWATELE KAPITAŁ SPOŁECZNY A LOKALNA POLITYKA SPOŁECZNA" TORUŃ 2007

Piotr Sztompka. Kraków 2007

• Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny" (red.) Mikołaj Herbst

Scholar 2007.

Kapitały ludzkie i społeczne a konkurencyjność regionów. pod redakcją. Marka s. Szczepańskiego,. Krzysztofa Bierwiaczonka, Tomasza Nawrockiego UŚ Katowice

2008.

Tabela 1.1. Typy kapitału społecznego jako zasobu

- Źródło M. Theiss : Krewni- Znajomi - Obywatele... s. 34-35.

KRYTERIUM PODZIAŁU	TYPY KAPITAŁU SPOŁECZNEGO
Zakres pojęcia	wyłącznie więzi i normy społeczne			więzi, normy społeczne, instytucje i organizacje społeczne				więzi, normy, instytucje społeczne, rozwiązania prawne i ekonomiczne (kraju)
Poziom analizy socjologicznej i/lub ośrodek koncentracji kapitału społecznego	jednostek lub gospodarstw domowych	grup społecznych lub środowisk lokalnych					Instytucji		Regionów Krajów
Ekonomiczny rodzaj dobra	dobro prywatne		dobro klubowe					dobro publiczne
Charakter efektów zewnętrznych	przynoszący negatywne efekty zewnętrzne {anti-sociał, perverse social capital)					przynoszący pozytywne efekty zewnętrzne
Cele dysponenta kapitału społecznego	zorientowany na realizację celów partykularnych {inward looking)					zorientowany na realizację dobra wspólnego {outward looking)
Rodzaj powiązań tworzących kapitał społeczny	oparty na więzi zrzeszeniowej; łączący osoby o różnym statusie społ.-ckonom. (bridging)		oparty głównie na więzi naturalnej; łączący osoby o podobnym statusie spot. -ekonom. {bonding)					oparty na pionowych zależnościach władzy i zwierzchności - linowych powiązań (linking)
Silą, ekskluzywność i częstotliwość kontaktów w istniejących powiązaniach	oparty na silnych powiązaniach i częstych kontaktach (thlck social capital)				oparty na słabych powiązaniach i sporadycznych kontaktach {thin social capital)
Promień zaufania między osobami	zróżnicowany - od zaufania ograniczonego do najbliższej rodziny do zaufania zgeneralizowanego
Stopień formalizacji kapitału społecznego	nieformalny				formaly
Sera, w której objawia się kapitał społeczny	prywatny/ rodzinny				obywatelski/ kapitał społeczny w sferze publicznej

• red. Elżbieta Psyk-Piotrowska

Kapitał społeczny. Partycypacja obywatelska. Rozwój lokalny Wyd. UŁ Łódź 2009.

Tabela 1.1. Typy kapitału społecznego jako zasobu - Źródło M. Theiss : Krewni- Znajomi - Obywatele... s. 34-35.

KRYTERIUM PODZIAŁU	TYPY KAPITAŁU SPOŁECZNEGO
Zakres pojęcia	wyłącznie więzi i normy społeczne			więzi, normy społeczne, instytucje i organizacje społeczne		więzi, normy, instytucje społeczne, rozwiązania prawne i ekonomiczne (kraju)
Poziom analizy socjologicznej i/lub ośrodek koncentracji kapitału społecznego	jednostek lub gospodarstw domowych	grup społecznych lub środowisk lokalnych			instytucji		Regionów Krajów
Ekonomiczny rodzaj dobra	dobro prywatne		dobro klubowe			dobro publiczne
Charakter efektów zewnętrznych	przynoszący negatywne efekty zewnętrzne {anti-sociał, perverse social capital)				przynoszący pozytywne efekty zewnętrzne
Cele dysponenta kapitału społecznego	zorientowany na realizację celów partykularnych {inward looking)				zorientowany na realizację dobra wspólnego {outward looking)
Rodzaj powiązań tworzących kapitał społeczny	oparty na więzi zrzeszeniowej; łączący osoby o różnym statusie społ.-ckonom. (bridging)		oparty głównie na więzi naturalnej; łączący osoby o podobnym statusie spot. -ekonom. {bonding)			oparty na pionowych zależnościach władzy i zwierzchności (linking)
Silą, ekskluzywność i częstotliwość kontaktów w istniejących powiązaniach	oparty na silnych powiązaniach i częstych kontaktach (thlck social capital)				oparty na słabych powiązaniach i sporadycznych kontaktach {thin social capital)
Promień zaufania między osobami	zróżnicowany - od zaufania ograniczonego do najbliższej rodziny do zaufania zgeneralizowanego
Stopień formalizacji kapitału społecznego	nieformalny				formaly
Sera, w której objawia się kapitał społeczny	prywatny/ rodzinny				obywatelski/ kapitał społeczny w sferz.e publicznej

1.4. ZAŁOŻENIA BADAWCZE I ZAKRES ZNACZENIOWY POJĘĆ

Zanim przedstawię analizę znaczenia terminów przyjętego w mojej autorskiej propozycji badawczej, musimy poddać charakterystyce sposoby definiowania, funkcje opisowe i wyjaśniające, jakie pełnią pojęcia kapitału społecznego i kapitału kulturowego w przytoczonej literaturze.

Podejmując empiryczne studia nad kapitałem społeczno-kulturowym należy uwzględnić trzy podstawowe kwestie: 1/ określenie statusu teoretycznego pojęć; 2/ wskazanie ich zakresu znaczeniowego; 3/ ustalenie ich wskaźników i procedur pomiaru. Dokonajmy, zatem ogólnego przeglądu stanowisk, jakie można wyodrębnić w przywołanych wcześniej źródłach i koncepcjach badawczych.

Określenie statusu teoretycznego pojęć wymaga wskazania ich miejsca w stosowanym modelu badawczym. Definicje stosowane w przytoczonej literaturze mają charakter projektująco-regulujący. Zakres znaczeniowy analizowanych pojęć uzależniony jest głównie od potrzeb analitycznych danego autora i funkcji opisowych, jakie owe pojęcia mają spełniać w jego modelu. Jakie zatem podstawowe funkcje teoretyczne w przywołanych koncepcjach pełnią terminy „kapitał „społeczny” oraz „kapitał kulturowy?. Sądzę, że można wyróżnić trzy główne funkcje poznawcze pełnione przez te terminy. Otóż są one przywoływane w celu:

a/ ujawnienia form dystansów społecznych oraz barier edukacyjnych;

b/ wyjaśnienia zróżnicowań osiągnięć i szans odniesienia sukcesu w działaniu

różnych podmiotów (tak jednostek jak i złożonych zbiorowości lokalnych);

c/ wyjaśniania determinant procesów strukturalizacji i mobilności społecznej.

Wszystkie te trzy funkcje w istotny sposób pogłębiają możliwości interpretacyjne, jakimi dysponuje socjolog opisujący procesy przemian społeczno-kulturowych. Dlatego też pojęcia te przynależą do teorii reprodukcji struktury społecznej. Zarazem są one narzędziem rekonstrukcji tej teorii, która z klasycznej analizy pozycyjnych dystansów statusu społeczno-ekonomicznego i zróżnicowań klasowo-warstwowych została rozbudowana w teorię mobilności kulturowej oraz odtwarzania dystansów społeczno-kulturowych.

Aparatura pojęciowa, jaką możemy skonstruować posługując się koncepcją „kapitału społecznego” lub „kapitału kulturowego” odwołuje się - bez wątpienia, do modeli kulturowej strukturalizacji społeczeństwa. W konkretnych analizach przywoływane są jednak cząstkowe konteksty, wykorzystywane są wybrane funkcje analityczne tych zwykle słabo zdefiniowanych terminów. Postulować należy jednak dążenie do rozwoju zintegrowanych modeli badawczych obejmujących wszystkie trzy wskazane wyżej poziomy analityczne.

Wąskie modele teoretyczne pozwalają na uzyskanie większej precyzji pomiaru szczegółowych zależności warunkujących np. szanse edukacyjne białych i kolorowych uczennic w amerykańskich szkołach średnich, lub szanse studentów pochodzących z rodzin o różnych poziomach dochodów na osiągnięcie wysokich stanowisk w biznesie.

W warunkach ustabilizowanej struktury społeczno-kulturowej takie analizy wydają się być dobrą metodą określenia wpływu czynników kulturowych na odtwarzanie istniejących dystansów strukturalnych. Natomiast w krajach postkomunistycznych, przeżywających okres transformacji instytucjonalnych struktur i rekonstrukcji wzorców kulturowych, zachodzi jakościowa przemiana obu tych wymiarów ładu społecznego. Mamy tu do czynienia z okresem dość niezwykłym, dającym socjologom możliwość uchwycenia mechanizmów determinujących rekonstrukcję struktury społecznej. Badania nad funkcjonowaniem społeczeństwa socjalistycznego wykazały wyraźne sprzeczności pomiędzy poziomem zakumulowanego kapitału społeczno-kulturowego a pozycjami zajmowanymi w strukturze społecznej przez inteligenckie kręgi społeczno-zawodowe. Przejawiały się one w tak zwanej rozbieżności czynników statusu społeczno-ekonomicznego oraz w postaci niskich pozycji zawodów inteligenckich na drabinie prestiżu społecznego.

Socjologowie piszący o „wyłaniającym się społeczeństwie rynkowym” za główny przejaw rozwoju nowych struktur społeczno-zawodowych uznają wzrastającą dodatnią korelację pomiędzy zarobkami a wykształceniem, pozycją zawodową i statusem społecznym. H.Domański mówi w tym kontekście wyraźnej o tendencji do „rekompozycji zarobków z syndromem zawodowo-kwalifikacyjnym” oraz o „konsolidacji pozycji w wymiarach stratyfikacyjnych”. Jakkolwiek nie następują tu jakieś przełomowe zmiany, to jednak wywołują one wyraźne następstwa sygnalizujące opłacalność inwestowania w kształcenie dzieci. Stwierdzany w wielu badaniach zdecydowany wzrost aspiracji edukacyjnych polskiego społeczeństwa jest świadectwem uchwycenia tego sygnału przez niemal wszystkie jego warstwy. Tu właśnie dostrzegam potrzebę teoretycznej diagnozy dynamiki tych procesów i ich oddziaływania na przemiany kapitału społeczno-kulturowego młodej inteligencji. To ona stanowi ten wstępujący segment struktury społecznej, który w toku swoich dążeń życiowych będzie podtrzymywał pewne elementy ładu normatywnego a inne odrzucał, poszukując nowych wzorców służących skutecznej realizacji zinternalizowanych celów i aspiracji. Młoda inteligencja, w toku socjalizacji pierwotnej i realizowanej przez instytucje edukacyjne, jest ukierunkowywana na adaptację do zmian. Jednak przebieg tej rodzinnej i edukacyjnej socjalizacji nie musi być dobrze dostosowany do rzeczywistych wymogów nowej rzeczywistości społeczno-gospodarczej. W tradycjach i wzorcach kulturowych tych środowisk socjalizacyjnych głęboko tkwią treści inteligenckiego ethosu ukształtowane w odmiennych warunkach, często sprzeczne z wymaganiami rynku i ekonomicznej rywalizacji. Pojawia się, zatem możliwość zbudowania teoretycznego modelu, opisującego mechanizmy zmian i adaptacji do nowego układu rynkowych wymagań, odwołującego się nie tylko do zachowań aktorów jednostkowych. Model ten będzie uwzględniać konfrontację systemu kulturowych treści, w jakich zakorzenieni są ci indywidualni aktorzy i do jakich są oni zmuszeni odwoływać się w trakcie swoich działań. Kapitał społeczno-kulturowy polskiego inteligenta, wyrastający ze wzorców egalitarnego społeczeństwa realnego socjalizmu, wymaga w obecnych warunkach wyraźnego przeformułowania. Proces tego przeformułowania winien zapewne najwyraźniej przebiegać właśnie w okresie kształcenia się młodego pokolenia studentów, którzy rozpoczynali naukę w szkołach ponadpodstawowych w momencie inicjowania systemowej transformacji w Polsce. Uzyskujemy, zatem możliwość określenia szerszego modelu badawczego opisującego procesy przemian strukturalnych w zależności od czynników określonych w pojęciach kapitału kulturowego i społecznego jako jednostkowych i zbiorowych potencjałów adaptacyjnych.

Trudności w budowie takich zintegrowanych modeli wynikają zarówno z dużego potencjału znaczeniowego zawartego w rdzeniu pojęciowym obu terminów, jak też ze złożoności procesów, jakie za ich pomocą próbuje się analizować. Warto przemyśleć rozstrzygnięcia znaczeniowe i interpretacje sensu empirycznego zawarte w sposobach operacjonalizacji „kapitału społeczno-kulturowego”. Definicje terminu (niezależnie od tego czy operują określeniem „kapitał społeczny” czy „kapitał kulturowy”) odnoszą go albo do jednostek - ujmując ich składniki empiryczne jako zasoby różnicujące szanse i cechy indywidualnych osób; albo do zasobów i cech struktur zbiorowych - wskazując na różnice szans rozwojowych lub efektywność działania grup, instytucji bądź zbiorowości lokalnych. Różni autorzy posługują się, więc tymi pojęciami jako konstruktami o treści osobowej, odniesionej do jednostek (DiMagio, Backer, Wnuk-Lipiński, Bourdieu) albo o treści instytucjonalnej, charakteryzującej zachowania zbiorowe (Coleman, Putnam, Paxton, Sztompka).

Dla potrzeb projektowanej tutaj analizy niezbędne jest pogłębione rozważenie szczególnie tej pierwszej możliwości. Definiowanie kapitału społeczno-kulturowego jako pojęcia opisującego podmiotowe zasoby jednostek stwarza cały szereg możliwości koncepcyjnych. Spotykamy definicje regulujące rozumienie kapitału społeczno-kulturowego jednostki jako:

1. zasoby kwalifikacji rodziców badanej jednostki (poziom ich wykształcenia i funkcje społeczno-zawodowe) oraz ich wpływy społeczne (znajomości, status społeczno-ekonomiczny rodziny) - niekiedy określone wyłącznie za pomocą wskaźników wykształcenia i statusu jej ojca;

2. zasoby społeczno-kulturowe ukształtowane w rodzinie i rozwijane przez badane

jednostki w trakcie ich kariery edukacyjnej, np. poprzez uczestnictwo w wyższych

formach aktywności kulturalnej;

3. zasoby dziedzictwa społeczno-kulturowego i tradycje całej rodziny wypracowane przez generacje dziadków, rodziców oraz rozwijane przez własną aktywność osób objętych badaniami.

Pierwsze rozumienie pojęcia kapitał społeczno-kulturowy nadaje mu charakter statyczny i jest najbardziej zbliżone do pozycyjnej interpretacji społeczno-demograficznych zróżnicowań strukturalnych. Drugie i trzecie rozumienie wymagają dynamicznej interpretacji elementów składowych analizowanego pojęcia. Kapitał społeczno-kulturowy ujmuje się w nich jako zespół cech i dyspozycji zmiennych w czasie, podlegających międzygeneracyjnej transmisji oraz rozbudowie i wzbogacaniu (rzadko wspomina się o jego redukowaniu bądź degradacji).

W takich analizach dochodzi niekiedy do rozróżnienia między kapitałem społeczno-kulturowym rodziców a kapitałem społeczno-kulturowym badanych uczniów - studentów. Pojawia się wówczas szereg dylematów wymagających jasnego rozstrzygnięcia. Otóż przykładowo Karen Aschaffenburg i Inke Maas wskazują, że:

a/ badając kapitał kulturowy dwojga dzieci danych rodziców, nigdy nie wolno traktować ich jednakowo, lecz należy określać go oddzielnie dla każdego dziecka;

b/ porównując w badaniach kapitały kulturowe rodziców przyjmuje się, że wykształcenie ojca wyraźniej wpływa na kulturowe zasoby dzieci, natomiast jego prestiż zawodowy silniej kształtuje ich położenie klasowe, jednakże prosty pomiar kapitału kulturowego ojca jest nieadekwatną miarą zasobów kulturowych rodziny;

c/ dynamika kapitału kulturowego rodziny może być bardziej efektywnie opisana wówczas, gd y cechy kapitału kulturowego rodziców jak i dzieci są ujęte przez podobne wskaźniki zawarte w tym samym modelu analizy;

d/ bez pomiaru rozwoju lub przebiegu kapitału kulturowego w różnych okresach życia jednostki nie jest możliwe wskazanie różnic między efektami wczesnej kulturowej socjalizacji dziecka i późniejszej socjalizacji kulturowej studenta.

W swoich rozważaniach K.Aschaffenburg i I.Mass wnioskują o istnieniu formalnych trudności z pomiarem dynamiki kapitału kulturowego, dynamiki związanej z procesami jego akumulacji w toku rozwoju społecznego jednostki oraz międzypokoleniowej transmisji. Zawarte w słowie kapitał metaforyczne treści akumulowania i inwestowania „kapitału kulturowego” określają go jako dynamiczne zasoby, zmieniające się w cyklach życiowych jednostek, realizujących dzięki nim swoje społeczne kariery. Tymczasem w badaniach empirycznych kapitał kulturowy studentów opisywany jest poprzez jednostkowe wskaźniki, mierzone w pewnych punktach czasu, będących zaledwie momentem w rozwoju ich edukacyjnej kariery. W podobnym duchu wypowiada się Pamela Paxton, stwierdzająca wpływ zmian społecznych na znaczenie różnych obserwowanych zmiennych, jako wskaźników służących do identyfikacji kapitału społecznego przejawianego przez respondentów w różnych okresach ich życia lub na etapach funkcjonowania badanych zbiorowości.

Dodać do tego należy jeszcze kolejną uwagę związaną ze zmiennością kapitału społeczno-kulturowego. Otóż w badaniach nad tym kapitałem z analizy sukcesów edukacyjnych uczniów oraz studentów wnioskuje się o późniejszych ich sukcesach w toku karier zawodowych i społeczno-ekonomicznych. Tymczasem reprodukcja miejsca w strukturze społecznej jest jedynie pośrednim następstwem sukcesów dzieci w reprodukcji statusu i kompetencji kulturowych ich rodziców. Ponadto model reprodukcji społecznej powinien uwzględniać zarówno zmiany kształtu struktur (np. hierarchii pozycji społeczno-zawodowych, lub wyznaczników zróżnicowań klasowo-warstwowych) jak i zmiany cech kulturowych będących atrybutami członków różnych kategorii społecznych a uznawanych za wyznaczniki sukcesu. Owa zmienność wymiarów statusu i habitusów kulturowych ma istotny wpływ na procesy reprodukcji istniejących zróżnicowań. Jeżeli, pewne dystanse kulturowe zanikają lub ulegają osłabieniu a dawne materialne wyznaczniki statusu przestają pełnić swoje symboliczne funkcje, to pojawiać się mogą zjawiska spłaszczania struktur społecznych, uniwersalizacji wzorców kulturowych lub poszerzania kanałów mobilności i otwartej rekrutacji społecznej.

Jedną z pierwszych prób takiej interpretacji kapitału ludzkiego jako szerokiej ramy pojęciowej dał Gary S. Becker. Human Capital: A theoretical and Empirical Analysis, with Special Reference to Education. New York, 1964.

J.S.Coleman. Foundations of Social Theory. Cambridge, Massachusetts. 1990.

G.Loury. A Dinamic Theory of Racial Income Differences. In Women,Minorities, and Employment Discrimination, Ed. P.Wallace and A.Le Mund. Lexiton, Massachusetts 1977.

J.S.Coleman. Foundations of ..., s.300 - 304. Patrz też J.S.Coleman. Social Capital in the Creation of Human Capital. American Journal of Sociology vol. 94 1988, s.95 -120.

R.D.Putnam with R.Leonardi, R.Y. Nanetti. Making Democracy Work.Civic Traditions in Modern Italy. Princeton 1993 polskie wydanie Demokracja w działaniu.Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech. Kraków - Warszawa 1995.

Dane o zakresie badań i różnorodności tematycznej przedsięwzięć realizowanych przez międzynarodowe zespoły autorskie znaleźć można na stronach WWW pod adresem www.worldbank.org/powerty/scapital/index.htm. Znajdują się tam strony z ogólnymi założeniami terminologicznymi, biblioteka zarejestrowanych materiałów i abstrakty publikacji źródłowych, proponowane narzędzia i metody pomiaru informacje o bazach danych i wypowiedzi zainteresowanych autorów. World Bank koordynuje na tych stronach realizację przedsięwzięcia badawczego skierowanego na charakterystykę roli kapitału społecznego w różnych krajach i regionach świata. Projekt ten o wspólnych założeniach badawczych nosi nazwę NEXUS i został uruchomiony w marcu 1999 roku.

J.Jakobs. The Death and Life of Great American Cites. New York 1961, s.138-139.

F.Fukuyama. Trust. The Social Virtues and the Creation of Prosperity. New York 1995, tłumaczenie polskie pt. Zaufanie. Kapitał Społeczny a droga do dobrobytu. Warszawa-Wrocław 1997.

B.Barber. The Logic and Limits of Trust. New Brunswick 1983, s. 165-166.

Do najważniejszych prac z tego zakresu należą: P.Bourdieu. Les héritiers. Paris 1964; Un art moyen. Paris 1965; La réproduction. Eléments pour une théorie du systèm d'enseignement. Paris 1970; La distinction. Critique sociale du jugement. Paris 1979. Szeroką popularyzację zapewniło tej koncepcji angielskie tłumaczenie prac P.Bourdieu i J-C. Passerona. Reproduction in Education, Society and Culture. London and Beverly Hills 1977 oraz P.Bourdieu. Cultural Reproduction and Social Reproduction. In Power and Ideology in Education, ed. By J.Karabel and A.H.Hasley. New York 1977. Po polsku ukazała się praca P.Bourdieu, J.C Passeron. Reprodukcja.Elementy teorii systemu nauczania. Warszawa 1990 wraz z obszernym wstępem Antoniny Kłoskowskiej. Wcześniej w polskiej literaturze koncepcję tę omawiała Anna Sawisz w artykule pt. System oświaty jako system przemocy symbolicznej w koncepcji Pierre Bourdieu. „Studia Socjologiczne” 1978, nr 2.

Patrz P.Bourdieu, J.C Passeron. Reprodukcja.Elementy teorii......, s.130-131.

Tamże...., s.152-153

Ch. Jenckes et al. Inequality. New York 1972

J.S.Coleman. The Adolescent Society. New York 1961. Badania sarveyowe nad karierami edukacyjnymi studentów z różnych warstw i środowisk etnicznych amerykańskiego społeczeństwa przedstawia autor w Wstawić Odpow.PRZYPIS

P.DiMagio. Cultural Capital and Scool Success: The Impact of Status Culture Participation on the Grades of U.S. High Scool Students. American Sociological Review Vol. 47 1982, p. 569-86; P.DiMagio and J.Mohr. Cultural Capital, Educational Attainment, and Marital Selection. American Journal of Sociology vol. 90 1985, p. 1231-61; J.Mohr and P. DiMagio The Intergenerational Transmission of Cultural Capital. Research in Social Stratification nad Mobility vol. 47 1995, p. 167-200.

P.DiMagio. Cultural Capital and School Success..., s.191.

P.DiMagio and J.Mohr. Cultural Capital, Educational Attainment...p.1234-1235.

Tamże..., s.1232-1233.

Social Theory for a Changing Society. Ed by P.Bourdieu and J.S. Colleman. San Francisco 1991. Zbiór ten zawiera m.in. ważny tekst P.DiMagio. Social Structure, Institutions, and Cultural Goods: The Case of The United States.

Np. prace Richard J.Murnane, Rebecca A.Manard, and James C.Ohls. Home Resources and Children's Achievement. Review of Economics nad Statistics vol. 63 1981, 369-377; P.Di Maggio and M.Useem. The Arts in Class Reproduction. Cultural and Economic Reproduction in Education. Ed. by M.W.Apple Boston 1982.; Harry B. Ganzeboom. Explanation Differential Participation in High-Cultural Activities - A Confrontation of Information-Processing and Status-Seeking Theories in Theoretical Models and Empirical Analyses ed. by W. Raub. Utrecht, the Netherlands 1982; Stephan Lamb. Cultural Consumption and the Educational Plans od Australian Secondary School Students. Sociology of Education vol. 62 1989 s.95-108; J.D.Teachman. Family Background, Educational Resources, and Educational Attainment. American Sociological Review vol. 52 1987 548-57 - a także studia porównawcze wyników badań prowadzonych w kilku krajach publikowane w pracach: Harry B. Ganzeboom Poul M. de Graaf and Peter Robert. Cultural Reproduction Theory on Socialist Ground: Intergenerational Transmission of Iegualities in Hunngary. Research in Social Stratification and Mobility Vol. 9 1990 79-104; Lifestyle nad Social Stratification in Comparative Perspective, ed. by M.D.Evans, H.B.Gazeboom, and Dirk de Graaf., Sociology Department University of Nijemegen in Netherlands 1992; Interesująca jest też praca porównawcza pt. Social Reproduction in Estern Europe. Comparative Analyses on Czechoslovakia, Hungary, The Netherlands and Poland. Ed. by Jules L.Peschar. Groningen 1990. Praca ta zawiera m.in. tekst Petera Matëjů - Family Effect on Educational Attainment in Czechoslovakia, the Netherlands and Hungary., s. 187 - 210; J. Hagan, R. MacMillan and W.Blair. Nwe Kid in Town: Social Capital and the Life Course Effects of Fammilu Migration on Children. American Sociological Review. No 61 1996; Jimy M.Sanders and Victor Nee. Immigrant Self_employment: The Fammily and Social Capital and the Value of Human Capital. American Sociological Review no 61 1996.

R.D.Putman. Bowling Alone: America's Declining Social Capital. Journal of Democracy. No 6 1995, s.65-77.

Pamela Paxton. Is Social Capital Declining in the United States? A Multiple Indicator Assessment. American Journal of Sociology. Vol. 105, No 1 1999.

Np. przejściowo naderwany autorytet władzy federalnej po aferze Watergate, lub religii w 1988 po skandalu telewizyjnego kaznodziei Jim'a Bakera - tamże, s.115-116.

Tamże, s. 122.

A.Sawisz. System oświaty jako system przemocy symbolicznej w koncepcji Pierre Bourdieu. W: „Studia Socjologiczne” 1978, nr 2, s.243 i n. (Interpretacja tej koncepcji przedstawiona przez A.Sawisz pozwoliła mi na zbudowanie efektywnego modelu wyjaśniającego przebieg integracji narodowej ludności rodzimej na Śląsku Opolskim w okresie PRL-u - patrz A.Bartoszek. Integracja narodowa na Śląsku Opolskim a instytucje lokalne i socjalistyczne państwo. W: Integracja społeczna ludności rodzimej Śląska po 1945 roku. Red. W.Jacher, Opole 1994, s.32-71).

Patrz A.Giza-Poleszczuk. Stosunki międzyludzkie i życie zbiorowe. W: Co nam zostało z tych lat. Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej. Praca zbiorowa pod red. Mirosławy Marody. „Aneks” Londyn 1991, s.86, patrz też inny rozdział autorstwa A.Gizy-Poleszczuk pt. Kultura społeczna. Tamże..., s.159.

M.Marody. System realnego socjalizmu w jednostkach. Co nam zostało z tych ...,s.258.

J.Kurczewska, M.Kempny, H.Bojar. Społeczności lokalne jako wspólnoty - w poszukiwaniu korzeni demokracji. Śląsk - Polska - Europa. Zmieniające się społeczeństwo w perspektywie lokalnej i globalnej. Xsięga X Zjazdu PTS. Red. Antoni Sułek i Marek S.Szczepański. Katowice 1998, s.197-198.

Wprowadzenie do tej koncepcji stanowią następujące prace P.Sztompki. Civilizational Incompetance: The Trap of Post Communist Societies, publikacja ogłoszona w „Zeitschrift fűr Soziologie” nr 2 1993; The Sociology of Social Change. Oxford 1993; Teorie zmian społecznych a doświadczenia polskiej transformacji. Studia Socjologiczne nr 1 1994.

Patrz P.Sztompka. Teorie zmian społecznych a doświadczenia ...,s.17.

G.Kolankiweicz. Social capital and social change.

Patrz tamże, s. 434-439.

Ray Pahl. Comment on Kolankiewicz. „The British Journal of Sociology”. Vol. 47 no 3 1996, s. 444-446.

E.Wnuk-Lipiński. Demokretyczna rekonstrukcja. Z socjologii radykalnej zmiany społecznej. Warszawa 1996.

Autor przywołuje następujące definicyjne określenia tych kapitałów - Kapitał polityczny to taki zasób indywidualnych cech człowieka nabytych w wyniku wcześniejszego zaangażowania w politykę, dzięki któremu jest on premiowany przetrwaniem w elicie władzy lub selekcją na wyższe pozycje w strukturze władzy; Przez kapitał materialny jednostki rozumie on ogół zasobów pieniężnych i rzeczowych (nabytych lub odziedziczonych) stanowiących jej osobistą własność lub własność członków tego samego gospodarstwa domowego wliczając w to ich indywidualne dochody; Kapitał kulturowy to nabyty przez jednostkę zasób wiedzy ogólnej i specyficznych kwalifikacji i kompetencji zawodowych wymaganych jako warunek wstępny objęcia określonej pozycji w strukturze społecznej (włącznie ze strukturą władzy); Kapitał społeczny rozumiany jest jako ogół nieformalnych powiązań społecznych (czyli „znajomości”) dzięki którym jednostka podwyższa swoje prawdopodobieństwo wejścia do elity lub utrzymania pozycji w elicie - porównaj te określenia w E.Wnuk-Lipiński. Demokretyczna rekonstrukcja....jak.wyżej Rozdział piąty „Kapitały nowej i starej elity w Polsce” s.149-151.

Tamże...., s.184-186. Mamy tu zatem tezę wskazującą na inny mechanizm niż założony w koncepcji G.Kolankiewicza.

Tamże...., s. 173.

H.Domański. Na progu konwergencji. Stratyfikacja społeczna w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Warszawa1996.

Porównaj tamże..., s.155-155.

Tamże...,s.147 - autor pisze tam też dalej - „W ostatecznym rozrachunku, zarówno rodzaj działalności kulturalnej kształtuje pozycję społeczną, jak i przynależność do warstw inteligencji, właścicieli firm, robotników czy do chłopstwa determinuje wzory zachowań, narzuca pewien styl i obliguje do przestrzegania określonych norm. We wszystkich sześciu krajach te obustronne uwarunkowania rzeczywiście istnieją”.

Opis tradycyjnych modeli analizy struktury społecznej daje np. H.Domański. Segmentacja rynku pracy a struktura społeczna.Wrocław 1987, s.8-37; Zdecydowaną krytykę pozycyjnej wizji struktury społecznej jako hierarchicznej drabiny przeprowadza Christofer Lasch. Bunt elit. Kraków 1997, s.53-61

K.Słomczyński, W.Wesołowski. Zminiejszanie nierówności społecznych a rozbieżności czynników statusu. W: „Studia Socjologiczne” 1975, nr 1 s.35 - 46. Na zjawisko to zwrócił uwagę W.Wesołowski już wcześniej w swojej pracy pt. Klasy, warstwy i władza. Warszawa 1966, s.145. (opisywane ono były jako rozmijanie się takich cech strukturalnych jak wysokość dochodów i poziom wykształcenia czy prestiżu zawodów oraz charakteru pracy z wynagrodzeniami w następstwie tego, że wysokie wykształcenie było negatywnie skorelowane z poziomem wynagrodzeń).

Np. H.Domański. Mobilność i hierarchie stratyfikacyjne. W Elementy nowego ładu. Red. H.Domański i A.Rychard. Warszawa 1997, s.64 -67.

Na szybkie zmiany w aspiracjach edukacyjnych Polaków wskazuje z komunikat z badań CBOS. Aspiracje edukacyjne Polaków. Warszawa 1996; potwierdza je Raport o rozwoju społecznym - Polska 98. Dostęp do edukacji. UNDP ONZ. Warszawa 1998, s.54-61. Zmiany w aspiracjach do wyższego wykształcenia młodzieży szkół średnich opisuje A.Zandecki: Przemiany aspiracji edukacyjnych młodzieży jako podłoże zmian oświatowych. W: Socjologia Wychowania XII. Red. Zbigniew Kwieciński. Acta Universitis Nicolai Copernici. Toruń 1994, s. 164-165. Tendencje te ukazują nie tylko wyniki ogólnopolskich sondaży ale i badania społeczności lokalnych uwzględniające zróżnicowania etniczne. Przykładowo na Górnym Śląsku najsilniej rosną aspiracje edukacyjne Ślązaków i osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym pragnących obecnie znacznie częściej wyższego wykształcenia dla swoich dzieci, niż miało to miejsce w poprzednich okresach - patrz A.Bartoszek, L.A.Gruszczyński: Województwo katowickie '96.Obraz życia i jego warunków w świadomości mieszkańców. Raport o rozwoju społecznym UNDP ONZ. Katowice 1996, s.40-44.

K.Aschaffenburg, I.Maas. Cultural and Educational Careers: The Dinamic of Social Reproduction. American Sociological Review, vol 62 1997 s.573-575.

Tamże...., s.574. W tym ostatnim punkcie - jak piszą autorki, ten późniejszy kapitał kulturowy studentów jest ujmowany jako bezpośrednie następstwo ich wcześniejszej socjalizacji w dzieciństwie i vice versa pomiar tego kapitału kulturowego jest ujmowany jako adekwatny miernik ich kapitału z wczesnego dzieciństwa. Aby interpretację zmian kapitału kulturowego uczynić analizą dynamiczną autorki proponują badać sukcesy szkolne uczniów wiążąc efekty oddziaływania kapitału kulturowego rodziców z kulturową partycypacją dzieci przed 12 rokiem życia, a następnie w okresie lat 12 do 17 oraz w latach 18 do 24, jako w okresach najważniejszych dla przebiegu ich karier edukacyjnych - patrz tamże s.573-574.

Tamże..., s.574.

P.Paxton. Is Social Capital Declining..., s. 90.

---