DWA OBOZY Obóz rewolucjonistów. Panuje wśród nich ogromne poruszenie, wściekłość i chęć walki. Pragną zniszczyć tych, którzy rządzą światem, czyli arystokratów i szlachtę. Dość mają nieustannych powrotów do przeszłości i zapatrzenia na historię. Nie chcą być dłużej wykorzystywani do katorżniczej pracy, za którą niewiele dostają. Wołają, że trzeba im chleba i godnego życia. „Śmierć panom, śmierć kupcom - chleba, chleba, chleba!” Do obozu rewolucjonistów należą ludzie z niższych i biedniejszych warstw społecznych: chłopi, rzemieślnicy, przechrzty (ci, którzy zmienili wyznanie), rzeźnicy, lokaje, poniżone kobiety z dziećmi. Wszyscy oni są gotowi zabijać swoich ciemiężycieli, nastawieni są niezwykle wrogo. Przywódcą obozu rewolucji jest Pankracy, człowiek bez nazwiska, czyli nie wywodzący się ze szlacheckiego rodu, jak powie o nim Hrabia Henryk. Obóz arystokracji, czyli klasy obecnie rządzącej znajduję się w Okopach Świętej Trójcy. Zamek Świętej Trójcy to warownia, którą zbudował przeciw Turkom na Podolu Jan Sobieski. Krasiński umieszcza tam garstkę ludzi z pokolenia odchodzącego w przeszłość. Umiejscowienie ich w tej warowni ma się kojarzyć z obroną chrześcijaństwa przeciw poganom.
Hrabia Henryk |
Pankracy |
arystokraci |
rewolucjoniści |
szlachta, magnaci, możni panowie, klasa rządząca |
chłopi, poddani, służba, lokaje, rzemieślnicy, ludzie wykorzystywani do ciężkiej pracy, prości |
bardzo bogaci |
bardzo biedni |
tradycja, przeszłość, historia |
patrzą w przyszłość, odrzucają stare tradycje |
chcą zachować stary porządek |
chcą zmian |
wiedzą, że przewrót jest nieunikniony, jednak podejmują się walki w imię zasad i honoru |
wiedzą, że rewolucja zwycięży, jednak nie mają konkretnych pomysłów, co potem... |
WĘDRÓWKA HENRYKA PRZEZ OBÓZ REWOLUCJI Hrabia Henryk postanawia przejść przez zbiorowisko rebeliantów, pragnie poznać to środowisko z bliska, wszak do tej pory nie obracał się w tych kręgach i ci ludzie byli mu obcy. Wykorzystuje w tym celu jednego z przechrztów jako przewodnika i udaje się na rekonesans. W tej wędrówce wyraźnie widać ziemskie piekło, przez jakie dane mu jest przejść. Przypomina to właśnie scenę z "Boskiej komedii" Dantego, kiedy bohater odbywa podróż po podziemiach. Hrabia Henryk ogląda wielką nędzę i rozpacz ludzi, którzy wykorzystywani przez wiele lat, teraz zamierzają upomnieć się o swoje. Bohater widzi ogromną biedę i wściekłość ludu, który wszelkimi możliwymi sposobami pragnie zdobyć władzę i zdetronizować arystokratów. Te obrazy mają uświadomić czytelnikowi wielką niesprawiedliwość we współczesnym świecie, gdzie biedniejszy znaczy gorszy, a bogaty rządzi i bezprawnie wykorzystuje swą władzę na wszelkie sposoby.
ROZMOWA HENRYKA Z PANKRACYM Wódz rewolucjonistów udaje się do siedziby Hrabiego Henryka i odbywa z nim szczegółową rozmowę na temat obu stanów społecznych, poglądów na bieg historii, znaczenia przemian dziejowych i słuszności obalania starych wzorców. Obie strony przedstawiają swoje racje, scena jest bardzo emocjonująca, bardzo silnie odczuwa się w niej niepokój, chęć zmian z jednej strony, z drugiej próbę ratowania starego układu. Jednak Hrabia Henryk zdaje sobie doskonale sprawę, że rewolucja jest nieunikniona. Ma tragiczną świadomość nieuchronności nadchodzących zmian i wie, że trzeba ustąpić miejsce nowym wartościom. Pankracy z kolei przyznaje część racji Henrykowi i jego klasie, jako strażnicy kultury narodowej i pamięci o historii.