65293

System aksjonormatywny

Już w Durkheimowskiej koncepcji „faktów społecznych", prekursorskiej wobec pojęcia kultury, ich centralną cechą był przymus, presja wywierana na jednostki. Wiele lat po Durkheimie, i wychodząc z zupełnie innych przesłanek, twórca psychoanalizy Zygmunt Freud kreślił wyraźną opozycję natury i kultury, traktując kulturę jako siłę zniewalającą czy ograniczającą naturalne popędy. Większość definicji kultury podkreśla, że wskazuje ona sposób życia właściwy, pożądany, oczekiwany w danej społeczności, opisuje to, jak ludzie powinni postępować, co może nie zgadzać się z tym, co robić by chcieli czy jak rzeczywiście działają.

Nic dziw^rnego, że wielu autorów' uważa za trzon kultury reguły czy wzory. Wśród wielu koncepcji człowieka, o których wspominaliśmy wcześniej - homo socius. homo poliłicus. homo economicus. homo ludens, homo redprocus itp. - pojawia się i taka, w myśl której człowiek to istota kierująca się regułami, a od zwierząt odróżnia go najbardziej właśnie posiadanie kultury, czyli przede wszystkim bloku reguł dostarczających zewnętrznej, społecznej ramy odniesienia dla własnej indywidualnej aktywności.

Zasięg regulacji kulturowej jest bardzo szeroki. Obejmuje ona wszystkie trzy elementy z przyjętej przez nas definicji kultury: „to co ludzie czynią, myślą i posiadają". W pew-nym stopniu społeczeństwo narzuca jednostce obowiązujące wzory myślenia, na przykład - w zależności od epoki - wymaga myślenia mitycznego, religijnego, naukowego. A bardziej szczegółowa, takim wzorem myślenia typowym dla naszych czasów jest afirmacja demokracji, równości, liberalizmu, czy - w niektórych kręgach - „politycznej poprawności”. Kultura wskazuje także, co trzeba czytać, na jakie filmy chodzić, jakiej muzyki słuchać, a tw'órcom - w^r jakim stylu pisać, jak filmować, jak komponować. Ba, kultura wtrąca się także do naszych snów. Mało kto przyzna się na przykład publicznie do snów erotycznych. A więc ten segment kultury, który określiliśmy jako kulturę idealną (albo inaczej świadomość społeczną), ma w^ryraźne aspekty powinnośdow^re. Podkreślaliśmy rów^rnież, że powinnośdowe sugestie wiążą się i z obiektami kultury materialnej, dyktując, „co się nosi", „czym się jeździ", „w jakich domach się mieszka", „jakie meble się kupuje" - a producentom wskazując, co szyć, jakie konstruować samochody, jak budować domy i jak projektować meble.

Jednakże głównym przedmiotem regulacji społecznej są działania. I te reguły, które dotyczą tego „co się czyni raczę) niż tego „co się myśli i „co się posiada, traktujemy jako osobny, centralny segment kultury, odróżniając go od św'iadomośd społecznej i stylów kultury materialnej. W rozdziale tym poddamy bardziej drobiazgowej analizie ten centralny segment kultury, w którym mieszczą się reguły społeczne dotyczące ludzkich działań. Na jego oznaczenie stosuje się w socjologii różne terminy: „społeczny system normatywny, „struktura normatywna, „struktura instytucjonalna, „podsystem regulacyjny, „system podtrzymywania wzorów. Nawiązując do klasyka socjologii polskiej Floriana Znanieckiego, mówić będziemy o systemie aksjonormatywnym.