65303

wrażliwej tkanki kulturowej. Miały one różny stopień realności. Były takie, które wyrażały się w obiektywnych zdarzeniach, prowadziły do rzeczywistej zmiany sytuacji grup czy zbiorowości i podważenia ich tożsamości kulturowej. Po pierwsze, występował coraz powszechniej kontakt kulturowy, zderzenie czy konflikt odmiennych kultur, o różnej skali ostrości - od kolonializmu, polityki wynaradawiania, przez działalność misyjną, „westernizację" czy „macdonaldyzację”, do pluralizmu kulturowego i przemieszania kultur. Po drugie, zbiorowości ludzkie poddawały się wpływowi obcej kultury przez przemieszczenie się w orbitę jej oddziaływ ań - migracje, uchodźstwo polityczne. Po trzecie, pojawiały się zmiany w systemie ekonomicznym czy politycznym, wymuszające dostosowanie reguł kulturowych i nadanie im adekwatności w^r nowych warunkach, przez zmianę reguł zakorzenionych w tradycji. Dobrym przykładem jest tu transformacja prorynkowa i prodemokratyczna w Europie Wschodniej po upadku systemu komunistycznego.

Obok zmian realnych takich trzech typów, występowały również w XX wieku zmiany percepcji, interpretacji zdarzeń czy praktyk realnych, obecnych czy dawnych. Dokonywały się na przykład rewizje pewnych tradycji (np. rewolucji francuskiej, odkrycia Ameryki przez Kolumba, wojny secesyjnej w USA), pisano na nowo historię (np. Związku Radzieckiego na polecenie Gorbaczo-w^ra), obalano heroiczne mity, pojawiały się nowe idee - np. praw człowieka, feminizmu, pluralizmu, politycznej poprawności, nakazujące widzieć po nowemu daw^rne czy nowe fakty, przypominane były fakty dawno zapomniane, ulegały aktualizacji tradycje etniczne czy religijne uśpione przez pokolenia (np. na Bałkanach w republikach poradźieckich, w Czeczenii).

Wreszcie występowały i zmiany czysto wirtualne, tylko wyobrażone, pozbawione jakiejkolwiek realności i oparte na plotce, mitach, pogłoskach przesądach, stereotypach. I one też w-ywoływały efekty traumatyczne. Różnica bowiem między traumami realistycznymi, a nierealistycznymi jest w świede ludzkim mało istotna. Ich dotkliwość, a także motywacyjny wpływ na ludzkie działania mogą być podobne. Stosuje się tu doskonale słynny teoremat Williama I. Thomasa: „Jeśli ludzie uważają pewne fakty za realne, to są one realne w swoich następstwach".