8476758526

386 Z ŻAŁOBNEJ KARTY

przybocznego przewodniczącego Związku Harcerstwa Polskiego, którym był wówczas także M. Grażyński.

Później, w czasie okupacji niemieckiej, harcerstwo stało się terenem działalności konspiracyjnej L. Marszałka (pseudonimy: „Jan”, „Adam”, „Andrzej Brzoza”). Był członkiem Głównej Kwatery ZHP od jesieni 1943 r. oraz przewodniczącym Rady Programowej, która przygotowywała program powojennej odbudowy harcerstwa. Opracował pierwszą wersję Manifestu młodego pokolenia, który po przedyskutowaniu go w szerszym gronie opublikowano w 1940 r.^{1 2} W tym samym roku w konspiracyjnej broszurze O powołaniu naszego pokolenia analizował przyczyny klęski i wzywał do naprawy społeczeństwa w niepodległej Polsce³. Broszura została przedrukowana w 1945 r. we Włoszech przez Oddział Kultury i Prasy 2 Korpusu. Gdy w 1943 r. został aresztowany, cudem udało się wykupić Go z rąk gestapo.

W czasie powstania warszawskiego L. Marszałek kierował w śródmieściu Wojskową Służbą Społeczną Szarych Szeregów, która niosła pomoc ludności cywilnej. Relację o tej działalności umieścił w wydawnictwie źródłowym Ludność cywilna w powstaniu warszawskim. Od 3 października objął funkcję naczelnika Szarych Szeregów i w styczniu 1945 r. — po konsultacji z Komendą Główną AK — podjął decyzję o ich rozwiązaniu. Ostatni rozkaz z 3 stycznia podpisany pseudonimem „Jan” polecał rozwiązać organizację w momencie, kiedy dany obszar zostanie objęty przez wojska radzieckie. Decyzję zaakceptował Komendant Główny AK gen. Leopold Okulicki⁴.

Od 1940 do 1951 r. pracował na odpowiedzialnych stanowiskach w „Społem” — Związku Spółdzielni Spożywców. Po wojnie prowadził zajęcia dydaktyczne z zakresu teorii spółdzielczości w Szkole Głównej Handlowej i późniejszej SGPiS, kierował Studium Spółdzielczym Towarzystwa Wolnej Wszechnicy, redagował Przegląd Spółdzielczy. Jest autorem kilku podręczników i skryptów z dziedziny teorii spółdzielczości i ekonomiki handlu.

Największe osiągnięcia L. Marszałka dotyczą jednak edytorstwa wydawnictw encyklopedycznych oraz teorii i praktyki wydawania publikacji naukowych. W latach 1951-1969 pracował w Państwowym Wydawnictwie Naukowym, od 1956 r. był redaktorem naczelnym wydawnictw encyklopedycznych i słownikowych PWN. Był twórcą koncepcji i organizatorem nowoczesnego warsztatu edytorskiego encyklopedii w Polsce. Kierował zespołami, które przygotowały Małą encyklopedię powszechną (1959), a później Wielką encyklopedię powszechną PWN (1962-1969). Jego działalność na tym stanowisku cechowała niezwykła energia, umiejętność organizowania pracy zespołowej oraz gruntowna wiedza w dziedzinie edytorstwa. Założenia programowe, warsztat edytorski i organizację pracy przedstawił w obszernym studium opublikowanym w Roczniku Biblioteki Narodowej⁵.

Wielka encykopedia powszechna spotkała się jednak z krytyką władz. „Encyklopedystom” zarzucano, że „przemycali treści uznane za nie współbrzmiące z ówczesną, komunistyczną wykładnią rzeczywistości”⁶. W 1969 r. L. Marszałek odszedł z PWN. Na temat tamtego okresu pisał w czerwcu 1989 r. „Cokolwiek następne tygodnie i miesiące przyniosą, jedno jest pewne, że stanęliśmy wobec wielkiego wyzwania przyszłości”. „Postępująca demokratyzacja i związany z nią pluralizm poglądów musi doprowadzić do zasadniczej reorientacji prac przy tworzeniu i redagowaniu encyklopedii, głównie uniwersalnych, ale także historycznych i literackich. W systemie, który umownie i w uproszczeniu nazywa się stalinowskim, encyklopedia miała być wykładnią tego systemu. Była odbiciem oficjalnej propagandy, przemilczeń, zwłaszcza w historii, tzw. białych plam. Już w zestawie haseł obowiązywała selekcja negatywna wobec wielu postaci (...) A już najgorsze były przemilczenia”⁷.

1

   O Michale Grażyńskim. Wspomnienia i refleksje. Katowice 1990.

2

   „Szare Szereg". Manifest młodego pokolenia. [Warszawa] 1940.

3

   Andrzej Brzoza: O powołaniu naszego pokolenia. Warszawa 1930 [właść. 1940].

4

   Szare Szeregi Harcerze 1939-1945. Pod red. J. Jabrzcmskicgo. T. 1. Warszawa 1988 s. 57. — S. Broniewski: Całym tyciem. Szare Szeregi w relacji naczelnika. Warszawa 1983. — L. Marszałek: Relacja o Wojskowej Służbie Społecznej. W: Ludność cywilna w powstaniu warszawskim. T. 1 cz. 2. Warszawa 1974 s. 242-246. — :[List do redakcji]. „Harcerstwo" 1982 nr 3 s. 48.

5

• Warsztat edytorski Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN. ..Rocz. Bibl. Nar." 1996 T. 2 s. 196-230.

6

¹ K. Masłoń Encyklopedia następnego wieku. Z prof. Janem Kofraancm, redaktorem naczelnym Wydawnictwa Naukowego

PWN rozmawia.....Rzeczpospolita^H 1995 nr 30.

7

¹ Wydawcy wobec wyzwania czasu. „Editor" 1989 T. 2 i 11, 14.