plik


ÿþ1 Krystyna Slany Krystyna Kluzowa Uniwersytet JagielloDski Rodzina polska w [wietle wyników NSP 2002 (zródøo: Studia Socjologiczne 2004 nr 1, str.47-63) Wprowadzenie W[ród licznych typów badaD nad rodzin szczególne miejsce zajmuj badania prowadzone w ramach spisów ludno[ci. Dziki nim mo|liwe jest uzyskanie informacji o najwa|niejszych cechach wszystkich rodzin funkcjonujcych w danej populacji. W Polsce badania spisowe nad rodzinami maj ju| pewn tradycj. Narodowy Spis Powszechny 2002 jest czwartym w powojennej historii badaniem statystycznym ludno[ci, w którym uwzgldniono t problematyk. Po raz pierwszy badania nad rodzinami podjto w ramach spisu powszechnego z roku1970. W kolejnych spisach z lat 1978 i 1988 poszerzano stopniowo ich zakres tematyczny (zob.tab.1), dostosowujc go do potrzeb poznawczych, wynikajcych ze zmian, jakie zachodz w szeroko rozumianej sferze |ycia rodzinnego. Nale|y podkre[li, |e we wszystkich spisach rodziny wyodrbniane byøy spo[ród ludno[ci |yjcej w gospodarstwach domowych1, dlatego te| analiza struktury rodzin wymaga osadzenia jej w kontek[cie charakterystyki tej kategorii badawczej. Tabela 1. Zakres tematyczny badaD nad rodzin w spisach ludno[ci z lat 1970-2002 Wyszczególnien 1970 1978 1988 2002 ie Skøad rodzinny Gospodarstw X X X X domowych 1 2 Rodziny w gospo- Darstwach domowych wedøug typów: *maø|eDstwa X X X X bez dzieci X X X X *maø|eDstwa z X X X X dziemi X X X X * matki z . X . . dziemi *ojcowie z . . . X dziemi . . . X *rodzeDstwo . . X X *partnerzy bez X dzieci . . X *partnerzy z . dziemi *møode rodziny *rodziny zrekonstru- owane Rodziny wedøug cech demogra- ficznych . X X X rodziców (wiek, stan cywilny, liczba posiadanych dzieci) Rodziny wedøug cech spoøeczno- zawodowych X X X X rodzi- ców (wyksztaøcenie , zródøo utrzymania) Rodziny w gospo- Darstwach . X . X zbioro- Wych yródøo: Opracowanie wøasne Aczkolwiek gøównym celem niniejszego opracowania jest przedstawienie struktury polskich rodzin w [wietle wyników ostatniego spisu ludno[ci z roku 2002, jednak|e dla wyrazniejszego ukazania kierunku zmian, jakie w tej dziedzinie zachodz, bdziemy si odwoøywa tak|e do wyników poprzednich 3 spisów. Zakres i kierunek prezentowanych w tym opracowaniu analiz jest uwarunkowany charakterem dostpnej dokumentacji wyników spisu2, która niestety w wielu kwestiach nie zaspokaja oczekiwaD poznawczych socjologa, uniemo|liwiajc udzielenie odpowiedzi na caøy szereg wa|nych socjologicznie pytaD (np. jaki jest czas trwania zwizków maø|eDskich/partnerskich, którym z kolei zwizkiem jest dla danej osoby zwizek aktualny, z którego z kolei zwizku pochodz dzieci). Ze wzgldu na konieczno[ dostosowania rozmiarów tekstu do wymogów postawionych przez redakcj, w opracowaniu dokonano prezentacji wyøcznie podstawowych zagadnieD dotyczcych rodziny, takich jak: skøad rodzinny gospodarstw domowych, typy rodzin w gospodarstwach domowych, rodziny z dziemi na utrzymaniu, rodziny w gospodarstwach zbiorowych. Nie ukazano natomiast w sposób bardziej szczegóøowy kilku innych, jak np. struktura rodzin z dziemi kontynuujcymi nauk, struktura rodzin monoparentalnych, czy struktura rodzin |yjcych w gospodarstwach zbiorowych. Odwoøujc si do tre[ci podstawowego formularza spisowego mo|na wskaza jeszcze inne zagadnienia, których przeanalizowanie byøoby interesujce z socjologicznego punktu widzenia, np. struktura rodzin z osobami bezrobotnymi, z osobami niepeønosprawnymi, struktura rodzin, których czøonek(czøonkowie) przebywaj czasowo za granic, struktura rodzin utworzonych na bazie maø|eDstw mieszanych. Niestety przeprowadzanie takich analiz nie jest , jak na razie, mo|liwe ze wzgldu na brak odpowiednich opracowaD przygotowanych przez GUS. Kluczowe znaczenie dla dalszych rozwa|aD ma samo pojcie rodziny. W praktyce polskich spisów ludno[ci pojcia ¹rodzinaº u|ywano z reguøy w odniesieniu do osób wchodzcych w skøad 2 4 gospodarstw domowych i wyodrbnionych na podstawie kryterium biologicznego. Jednak|e dwukrotnie w spisach powojennych (w latach1978 i 2002) dokonano tak|e wyodrbnienia rodzin funkcjonujcych w ramach tzw. gospodarstw zbiorowych3. W ostatnim spisie (NSP 2002) rodzina zostaøa zdefiniowana ¹jako dwie lub wiksza liczba osób, które s zwizane jako m| i |ona, wspólnie |yjcy partnerzy (kohabitanci) ± osoby pøci przeciwnej lub jako rodzic i dziecko. Tak wic, rodzina obejmuje par bez dzieci lub par z jednym lub wiksz liczb dzieci, albo te| samotnego rodzica z jednym bdz wiksz liczb dzieciº (Gospodarstwa domowe i rodziny 2003:19). Takie rozumienie rodziny stanowi novum w stosunku do definicji poprzednio stosowanych, bowiem poszerza kategori osób uznanych za jej czøonków, wøczajc w jej skøad tak|e osoby niepozostajce w formalnym zwizku maø|eDskim, tj. partnerów (kohabitantów). Okre[lenie formalnego statusu osób pøci przeciwnej tworzcych par staøo si mo|liwe dziki wprowadzeniu do badaD spisowych pytania o ich stan cywilny prawny, tzn. zdefiniowany jako stan cywilny wedøug obowizujcego w kraju prawa. Dla peønej charakterystyki sytuacji rodzinnej osoby o statusie prawnym zam|na/|onaty podzielono na: 1) pozostajce w zwizku maø|eDskim (niezale|nie czy zostaøy spisane razem czy te| oddzielnie (np. z powodu nieobecno[ci spowodowanej nauk, prac, brakiem w kraju wspólnego mieszkania); 2) niepozostajce w zwizku maø|eDskim ± które nie tworzyøy wspólnoty maø|eDskiej, ale rozpad ich zwizku nie zostaø usankcjonowany decyzj sdu. Badano tak|e stan cywilny faktyczny, który zostaø okre[lony wtórnie, na podstawie charakteru zwizku, w jakim |yje dana osoba. Wyodrbniono wic obok kawalerów/panien, |onatych/zam|nych, wdów/wdowców, rozwiedzionych tak|e partnerów/partnerki - nie uwzgldniajc ich stanu cywilnego prawnego. Wyró|niono równie| kategori osób separowanych, która obejmowaøa: a) pozostajcych w separacji prawnej i nietworzcych 3 5 zwizków formalnych ani partnerskich z innymi osobami oraz b) osoby o stanie cywilnym prawnym zam|na/|onaty niepozostajce w zwizku maø|eDskim i nie tworzce formalnych zwizków/partnerskich z innymi osobami. Skøad rodzinny gospodarstw domowych Z danych spisowych wynika, |e w momencie przeprowadzania tego badania w 2002 roku istniaøo w Polsce 13337,0 tys. gospodarstw domowych, z których 67,2% funkcjonowaøo w miastach. W stosunku do stanu odnotowanego w NSP 1988 liczba gospodarstw domowych zwikszyøa si w skali kraju o 11,4%, natomiast w miastach o 14%, a na wsi o 6,5%. Dominujca przewaga udziaøu gospodarstw miejskich w[ród ogóøu gospodarstw domowych w kraju jest z jednej strony konsekwencj nierównomiernego rozkøadu ludno[ci wedøug miejsca zamieszkania (w miastach mieszka ponad 60% ludno[ci Polski), z drugiej za[ wynika z mniejszej wielko[ci gospodarstw miejskich w porównaniu z wiejskimi (w 2002 roku przecitna liczba osób w gospodarstwie miejskim wynosiøa 2,60, za[ w wiejskim ± 3,33).4 Zdecydowan wikszo[ gospodarstw domowych stanowi gospodarstwa jednorodzinne. Jest to stan obserwowany od lat, chocia| trzeba podkre[li, |e ich odsetek si zmniejsza (por. tabela 2) na rzecz wyraznego wzrostu gospodarstw nierodzinnych, w[ród których dominuj gospodarstwa jednoosobowe. Warto zaznaczy, |e spadek udziaøu gospodarstw jednorodzinnych zaznacza si wyrazniej w miastach (gdzie midzy rokiem 1988 a 2002 rokiem wyniósø 7,5 %) ni| na wsi (tu w analogicznym okresie wyniósø 2,9%). Tabela 2. Gospodarstwa domowe wedøug skøadu rodzinnego w latach 1970-2002 (w %) Typ Gospodarstw 1970 197 1988 200 a 8 2 4 6 Jednorodzin 77,8 77 75, 69 ne 4, ,9 0 ,0 Dwurodzinne 6 4 trzy i 3,8 ,9 4,4 wicej 0, rodzinne 1 0 nierodzinne 17,5 0,1 ,2 0,2 w tym: 18 19, 26 jednoosobow 16,1 ,2 9 ,4 e 17 18, 24 ,4 3 ,8 yródøo: Gospodarstwa domowe i rodziny 2002. Warszawa: GUS:40 Dokonujc pogøbionej analizy skøadu rodzinnego gospodarstw domowych mo|na stwierdzi, |e w zdecydowanej wikszo[ci przypadków s one zøo|one wyøcznie z osób tworzcych rodziny nuklearne, tzn. reprezentujcych pokolenie rodziców i ich dzieci. Jednak|e w prawie co dwunastym gospodarstwie jednorodzinnym w skali kraju, niemal w co pitnastym w miastach i w co ósmym na wsi funkcjonuje rodzina rozszerzona, obejmujca tak|e przedstawicieli starszego pokolenia spokrewnionych w linii prostej z czøonkami rodziny nuklearnej. Peøni oni nierzadko (w 41,9% przypadków w miastach i 20,9% przypadków na wsi) rol gøów rodzin, tzn. osób, które - zgodnie w definicj spisow - dostarczaj caøkowicie lub w przewa|ajcej cz[ci [rodków utrzymania danemu gospodarstwu domowemu. Podobna sytuacja, cho w znacznie wikszym nasileniu, wystpuje w gospodarstwach dwurodzinnych, zøo|onych prawie wyøcznie (w ponad 98%) z osób spokrewnionych w linii prostej. Przedstawiciele starszego pokolenia wystpuj tu w roli gøów rodzin cz[ciej ni| reprezentanci pokolenia møodszego ( w skali kraju taki stan dotyczy 74% gospodarstw dwurodzinnych, w miastach - 89%, a na wsi ponad 62%). Warto podkre[li, |e podobny stan odnotowano tak|e dokonujc analizy wyników poprzedniego spisu z 1988 roku. (Kluzowa 2001:15). Oznaczaøoby to, |e w wielu polskich rodzinach rozszerzonych (szczególnie miejskich) pozycja ekonomiczna 7 starszego pokolenia jest silniejsza od pozycji møodszych generacji. Niewykluczone nawet, |e gøówny ci|ar utrzymania rodziny spoczywa na barkach seniorów. Interesujce dla socjologa wnioski wynikaj tak|e z analizy skøadu rodzinnego gospodarstw domowych przeprowadzanej pod ktem badania pokrewieDstwa poszczególnych ich czøonków w stosunku do gøowy rodziny. Zdecydowana wikszo[ czøonków rodzin wystpuje w charakterze dzieci i wspóømaø|onków (w [ladowych tylko ilo[ciach w charakterze partnerów)5, co wskazywaøoby na wspomniany ju|, daleko zaawansowany proces nuklearyzacji rodzin. Jednak w gospodarstwach wieloosobowych obecne s tak|e osoby pozostajce z peønicymi rol gøów rodzin w innych relacjach. Chodzi tu zarówno o osoby spokrewnione z nimi w linii prostej, w linii bocznej, jak i o osoby spowinowacone. Ich udziaø w skøadzie rodzin [wiadczy o wystpowaniu w naszej rzeczywisto[ci cigle jeszcze do[ licznie reprezentowanej (szczególnie na wsi) kategorii rodzin rozszerzonych. Rozszerzone zespoøy rodzinne maj nieco inn struktur w miastach i na wsi. W miastach kategori najcz[ciej w ich ramach reprezentowan s wnuki, na wsi za[ rodzice i te[ciowie gøów rodzin, co jest kolejnym dowodem na potwierdzenie wspomnianego wy|ej faktu, |e w rodzinach miejskich rola gøów rodzin przypada cz[ciej przedstawicielom starszego pokolenia, natomiast na wsi ± pokolenia møodszego. Inna zauwa|alna ró|nica midzy rodzinami miejskimi i wiejskimi dotyczy czstotliwo[ci udziaøu krewnych z linii bocznej i powinowatych gøów rodzin (tj. rodzeDstwa oraz ziciów i synowych) w skøadzie prowadzonych przez nich gospodarstw domowych. Przedstawiciele tych kategorii wystpuj dwukrotnie cz[ciej w rodzinach wiejskich w porównaniu z miejskimi, co [wiadczy o utrzymywaniu si w [rodowisku wiejskim bardziej tradycyjnych wzorów |ycia rodzinnego, opartych na rozbudowanej sieci powizaD midzy wspólnie zamieszkaøymi krewnymi i powinowatymi. 5 8 Typy rodzin w gospodarstwach domowych W roku 2002 liczba rodzin w gospodarstwach domowych wyniosøa 10457,6 tys., a roku 1988 10226,2 tys. Zanotowano wic pomidzy badanymi latami wzrost liczby rodzin o 231,4 tys. (2,3%). W miastach odnotowano wzrost o 232,5 tys. (3,6%), na wsi za[ liczba rodzin zmniejszyøa si o 1,1 tys. (0.003%). Zmniejszenie si liczby rodzin na wsi wynika przede wszystkim z przemieszczania si ludno[ci ze wsi do miast oraz zmian administracyjnych powodujcych inkorporacj terenów wiejskich do terenów miejskich. Tabela 3. Rodziny w gospodarstwach domowych w latach 1988 i 2002 ( w tys.) Typy rodzin Ogóøem Miasta Wie[ 1988 1988 1988 2002 2002 2002 Ogóøem 10226,2 6364,4 3851,8 10457,6 6596,9 3860,7 Maø|eDstwa bez 2329,1 1418,4 910,7 dzieci 2369,8 1542,6 827,2 Maø|eDstwa z 6323,2 3873,8 2449,4 dziemi 5860,3 3511,2 2349,1 Partnerzy bez - - - dzieci 86,7 69,9 16,8 Partnerzy z - - - dziemi 110,7 78,1 32,6 Matki z 1395,7 957,9 437,8 dziemi 1798,3 1241,3 557,0 Ojcowie 178,2 114,3 63,9 dziemi 231,8 153,8 78,0 dziemi yródøo: Gospodarstwa domowe i rodziny 2002. Warszawa:GUS : 28 9 Jak wskazuj dane spisowe, najwicej jest rodzin typu maø|eDstwo z dziemi, przy czym po raz pierwszy wyodrbniono ze zbioru maø|eDstw zwizki partnerskie z dziemi i bez dzieci (w poprzednich spisach zwizki te wykazywano øcznie z maø|eDstwami).Przyczyn wyodrbnienia tej kategorii zwizków byøa d|no[ do zbadania rozmiarów zjawiska kohabitacji, które w wielu krajach coraz bardziej si nasila. Pary z dziemi stanowi 56,8% ogóøu rodzin, w miastach 54,4% (3589,3 tys.), a na wsi 61,8% (2381,7 tys.). èczna liczba par z dziemi w roku 2002 wyniosøa 5971,0 tys. i zmniejszyøa si o 352,2 tys. w stosunku do roku 1988, co oznacza spadek o 6%. W miastach odsetek par z dziemi zmniejszyø si o 7,3%, a na wsi o prawie 3%. W[ród par posiadajcych dzieci zdecydowanie dominuj maø|eDstwa z dziemi (5860,3 tys.), których odsetek w[ród wszystkich typów rodzin wyniósø w roku 2002 w skali kraju 56% (spadek o prawie 6 punktów procentowych w stosunku do roku 1988), 53,2% w miastach ± 3511,2 tys. (spadek o prawie 8 punktów procentowych), a na wsi 60,9% - 2349,1 tys. (spadek o 2,5 punktów procentowych ). Zmniejszenie si liczby par z dziemi jest m.in. wynikiem zmniejszenia gotowo[ci ludzi møodych do zawierania maø|eDstw i opózniania realizacji zadaD prokreacyjnych. Liczba par bez dzieci w roku 2002 nieznacznie wzrosøa - o 127,4 tys. w stosunku do roku 1988, z tego w miastach o 194,1 tys. (ok. 14%), a na wsi o 66,7 tys. (ok.8%). Nale|y podkre[li, i| wikszo[ maø|eDstw bez dzieci stanowi starsze maø|eDstwa, znajdujce si w fazie ¹pustego gniazda rodzinnegoº, tj. po opuszczeniu domu rodzinnego przez dzieci. Tylko niewielki odsetek stanowi pary, które nie zd|yøy jeszcze zrealizowa zadaD prokreacyjnych lub nie mog bdz nie chc mie dzieci. W NSP 2002 spisano 197,4 tys. par tworzcych zwizki partnerskie, podczas gdy w 1988 roku -125 tys. Wikszo[ osób tworzcych zwizki partnerskie (56,1%) posiadaøa dzieci i 10 mieszkaøa w miastach (75%). W miastach partnerzy z dziemi stanowili 52,8%, a na wsi 66% zwizków partnerskich. Udziaø partnerów w ogólnej liczbie rodzin w Polsce wynosi 1,9%( w miastach 2,3%, a na wsi 1,3%). Istotne zmiany obserwujemy w kolejnym wyró|nionym typie rodzin tj. rodzinach niepeønych (monoparentalnych), obejmujcych dwie kategorie, tj. matki z dziemi i ojców z dziemi. O ile takich rodzin w roku 1988 byøo 1573,8 tys., to w roku 2002 mamy ich 2030,1 tys., tak wic ich udziaø zwikszyø si o 29%. W[ród rodzin niepeønych dominuj rodziny tworzone przez samotne matki. O ile w roku 1988 byøo ich 1395,7 tys., o tyle w roku 2002 ju| 1798,3 tys. (wzrost o 29%). W miastach liczba matek z dziemi zwikszyøa si o 283,5 tys. (30%), a na wsi o 119,2 tys. (27,2). Rodziny tworzone przez samotne matki stanowi 17,2% ogóøu rodzin, w miastach 18,8%, a na wsi 14,4%. Natomiast rodziny tworzone przez ojców z dziemi obejmuj 2,2% ogóøu rodzin, w miastach 2,3%, na wsi 2%. I cho ich liczba jest niewielka (231,8 tys.), to w stosunku do roku 1988 odnotowano ich najwikszy wzrost - o 30,1%. Wzrost ten byø bardziej widoczny w miastach (o 35%) ani|eli na wsi (o 22%). Dokonujc charakterystyki typów rodzin warto tak|e zwróci uwag na zró|nicowanie ich udziaøu w poszczególnych regionach Polski. W opracowaniu wskazujemy tylko te województwa, w których udziaø okre[lonych typów rodzin byø wy|szy od [redniej krajowej. Tabela 4. Województwa o najwy|szym odsetku typów rodzin wyró|nionych w NSP 2002 Typy Rodzin Województwa Maø|eDstwa bez øódzkie(24,8%),[lskie(24,5%), dzieci mazowieckie(24,0%),[witokrzyskie (24,0%) Maø|eDstwa z podkarpackie(62,1%),wielkopolskie dziemi (59,8%),maøopolskie(59,1%),kujawsko- pomorskie(57,4%),podlaskie(57,4%), lubelskie (57,0%) 11 Partnerzy (z zachodnio-pomorskie(3,7%), lubuskie dziemi i bez (3,5%),dolno[lskie(3,0%), pomorskie dzieci) (2,4%),warmiDsko-mazurskie (2,4%), mazowieckie(2,0%) Matki z dziemi dolno[lskie(19,8%),zachodniopomorskie (19,2%), øódzkie(18,8%),lubuskie(18,8%), mazowieckie(18,5%) Ojcowie z dziemi dolno[lskie(2,5%),mazowieckie(2,4%), opolskie(2,4%) zachodniopomorskie(2,3%), maøopolskie (2,3%) yródøo: Gospodarstwa domowe i rodziny 2002. Warszawa: GUS. Obliczenia wøasne Nale|y podkre[li, i| zaobserwowane zró|nicowania regionalne, zwøaszcza w odniesieniu do maø|eDstw bez dzieci oraz rodzin monoparentalnych odnotowano ju| w poprzednim spisie. Wpøyw na wystpowanie tych zró|nicowaD wywieraj czynniki o charakterze demograficznym i spoøeczno-kulturowym. Do czynników demograficznych zaliczy nale|y struktur ludno[ci wedøug wieku i pøci oraz migracje (zwøaszcza zagraniczne), które wpøywaj na zasoby populacyjne oraz na dezorganizacj rodzin. Natomiast oddziaøywanie czynników spoøeczno-kulturowych znajduje swoje odzwierciedlenie w realizowanych wzorach formowania rodziny. Równie| okre[lone wzory kulturowe, które uksztaøtowaøy si jeszcze w przeszøo[ci, warunkuj czstotliwo[ wystpowania poszczególnych typów rodzin w terazniejszo[ci. Jak wynika z tabeli 4, wida to wyraznie na przykøadzie województw poøo|onych w póønocno-zachodniej cz[ci Polski, gdzie m.in. wskazniki urodzeD pozamaø|eDskich, urodzeD w[ród nieletnich matek oraz rozwodów s od lat wy|sze ni| w pozostaøych regionach kraju. W NSP 2002 po raz pierwszy w historii polskich spisów ludno[ci uwzgldniono problematyk rodzin zrekonstruowanych, w niezmiernie wskim jednak|e zakresie. Uzyskane dane spisowe pozwalaj wyøcznie na okre[lenie liczby takich rodzin utworzonych na bazie maø|eDstw formalnych i zwizków 12 partnerskich (z uwzgldnieniem stopnia wyksztaøcenia maø|onków/partnerów) oraz na okre[lenie liczby wychowujcych si w nich dzieci do lat 17. Nie daj natomiast mo|liwo[ci udzielenia odpowiedzi na trzy wa|ne z socjologicznego punktu widzenia pytania, a mianowicie: a) jaki stan cywilny reprezentowali w momencie tworzenia zwizku maø|onkowie; b) która ze stron maø|eDskiej/partnerskiej diady posiadaøa dzieci (co daøoby mo|liwo[ stwierdzenia, czy istniejce rodziny zrekonstruowane, to rodziny z ojczymem, z macoch, czy tzw. rodziny poøczone); c) czy w[ród dzieci wychowujcych si w tych rodzinach znajduj si tak|e dzieci wspólne maø|onków/partnerów. Z danych spisowych wynika, |e w Polsce istnieje 107,7 tys. rodzin zrekonstruowanych, tj. takich, w których co najmniej jedno dziecko nie jest wspólnym dzieckiem maø|onków (partnerów). Wikszo[ z nich (68,1% w skali kraju oraz 65,1% w miastach i 73,6% na wsi) tworz osoby pozostajce w formalnych zwizkach maø|eDskich wychowujce dzieci. Przecitna liczba dzieci w rodzinach zrekonstruowanych jest wy|sza od wystpujcej w rodzinach biologicznych. Interesujce wyniki przynosi tak|e porównanie poziomu wyksztaøcenia rodziców w rodzinach zrekonstruowanych i biologicznych. Okazuje si, |e odsetek maø|onków legitymujcych si co najmniej [rednim poziomem wyksztaøcenia jest nieco wikszy w rodzinach biologicznych ni| zrekonstruowanych ( i to zarówno w miastach, jak i na wsi). Natomiast w[ród partnerów tworzcych rodziny biologiczne odsetek posiadajcych co najmniej [rednie wyksztaøcenie jest prawnie równy temu, którym legitymuj si partnerzy |yjcy w rodzinach zrekonstruowanych. Rodziny z dziemi na utrzymaniu W roku 2002 spisano 14244,9 tys. dzieci. W stosunku do roku 1988 byøo ich o ok. 405 tys. mniej. W miastach |yøo 8186,4 tys., a na wsi 6058,5 tys. dzieci. W[ród nich [wyodrbniono kategori dzieci, wobec których rodzice speøniali powinno[ci 13 ekonomiczne, przyjmujac zaøo|enie, |e powinno[ci te odnosz si do dzieci, które nie ukoDczyøy 24 lat (czyli nie przekroczyøy wieku, w którym ¹planowoº powinno si koDczy studia wy|sze] liczba dzieci do lat 24 pozostajcych na utrzymaniu rodziców wynosiøa 10808,7 tys.( 6207,3 tys. w miastach i 4601,4 tys. na wsi). Na pierwszym miejscu w[ród rodzin utrzymujcych dzieci do lat 24 plasuj si rodziny peøne. {yje w nich 8974,7 tys., co stanowi 83% ogóøu dzieci pozostajcych na utrzymaniu (w miastach 79,3%, na wsi 88,1%). Ponad 1,5 mln dzieci |yje w rodzinach samotnych matek, za[ w rodzinach samotnych ojców blisko 328 tys. dzieci. Natomiast w rodzinach partnerów jest ich prawie 173 tys. Odsetek rodzin posiadajcych dzieci na utrzymaniu jest najwy|szy w grupie partnerów (89,5%), a kolejno wedøug zmniejszajcej si wielko[ci, w grupie maø|onków (83%), samotnych matek (56,7%) i samotnych ojców (46%). Tabela 5. Rodziny w Polsce z dziemi do lat 24 pozostajcych na utrzymaniu w latach 1988 i 2002 Typy rodzin Rodzin Rodziny wedøug liczby Przecit y z dzieci do lat 24 na dziem pozostajcych na liczba i utrzymaniu dzieci ogóøem Razem 1 2 3 + do lat (w%) (w%) (w%) 24 14 Polska 1988 7897, 6210, 40,5 37,8 18,8 1,87 2002 0 0 46,9 36,2 16,9 1,78 8001, 6079, Maø|eDstwa 1 4 1988 36,6 43,0 20,5 1,93 2002 42,5 38,9 18,6 1,85 Partnerzy 6323, 5309, 2002 0 0 54,2 28,2 17,6 1,75 5860, 4854, Samotne 3 8 matki 63,0 28,0 9,0 1,49 1988 110 9 64,9 26,0 9,1 1,48 2002 ,7 9,1 Samotni Ojcowie 1396 822 68,3 23,7 8,3 1,43 1988 ,0 ,0 69,6 22,8 7,6 1,41 2002 1798 1019 ,3 ,3 1 78,0 79,0 2 10 31,8 6,3 yródøo: Gospodarstwa domowe i rodziny 2002. Warszawa: GUS. Obliczenia wøasne W[ród rodzin utrzymujcych dzieci najwicej jest takich, które posiadaj jedno dziecko (46,9%). Z dwojgiem dzieci jest 36,2 % rodzin i 16,9% z trojgiem i wicej dzieci. Struktura rodzin wedøug liczby dzieci ró|nicuje si w zale|no[ci od typu rodziny. Rodziny niepeøne najcz[ciej posiadaj jedno dziecko na utrzymaniu. Jedynie w rodzinach z maø|eDstwem jedno dziecko pozostaje na utrzymaniu mniej ni| poøowy maø|eDstw (42,5%). W 1988 odsetek rodzin utrzymujcych troje i wicej dzieci byø wy|szy ni| w roku 2002. Zwiadczy to utrwalaniu si przemian w zakresie dzietno[ci rodzin polskich i dominacji w roku 2002 rodzin utrzymujcych jedno dziecko, zwøaszcza w populacji miejskiej. Zaledwie co szósta rodzina w Polsce jest obecnie 15 rodzin z trojgiem i wicej dzieci podczas, gdy w roku 1988 byøa ni co pita. Nale|y tak|e zwróci uwag na charakterystyczn zmian, jaka nastpiøa w udziale procentowym dzieci utrzymywanych przez rodziny w miastach i na wsi.. W miastach w roku 1988 odsetek rodzin posiadajcych dzieci na utrzymaniu wynosiø 63%, a na wsi 56,9%, co w odniesieniu do tej ostatniej populacji wynikaøo z szybszego podejmowania pracy przez møodzie| wiejsk i usamodzielniania si ekonomicznego. Dane ostatniego spisu ukazuj, i| nastpiøo odwrócenie tej tendencji i obecnie odsetek dzieci pozostajcych na utrzymaniu jest wy|szy na wsi (59,2%) ni| w miastach (57,5%), co jest z jednej strony konsekwencj niekorzystnych zmian na rynku pracy, z drugiej za[ podniesienia poziomu aspiracji edukacyjnych møodzie|y wiejskiej. Przecitna liczba dzieci pozostajcych na utrzymaniu w roku 2002 ulegøa zmniejszeniu w porównaniu z rokiem 1988 ( z 1,87 do 1,78). Najwy|szy spadek odnotowano w rodzinach peønych (z 1,93 do 1,85), za[ w pozostaøych typach rodzin nie byø on znaczcy. Przecitna liczba dzieci utrzymywanych wynosi w miastach 1,64 a na wsi 2,01. Z danych spisu dowiadujemy si tak|e, i| przecitna liczba dzieci pozostajcych na utrzymaniu w rodzinach partnerskich wynosi 1,75, w miastach 1,65, a na wsi 1,98. W[ród ogóøu rodzin z dziemi szczególnie interesujc kategori stanowi rodziny møode, poniewa| to od nich zale|y w znacznym stopniu dalszy rozwój demograficzny kraju6. W roku 1988 zbiorowo[ møodych rodzin z dziemi liczyøa 1509,0 tys., co stanowiøo 14,8% ogóøu rodzin w Polsce. W miastach udziaø møodych rodzin wynosiø 14,0%, a na wsi 16,1%.Wikszo[ tych rodzin (83%) stanowiøy maø|eDstwa z dziemi oraz matki z dziemi (15,9%). W [wietle danych NSP 2002 rodziny møode z dziemi liczyøy 1086,4 tys. i w[ród ogóøu rodzin stanowiøy 10,4%.W miastach odsetek ten wynosiø 9,6%, a na wsi 11,8%. W stosunku 6 16 do roku 1988 nastpiø wic wyrazny spadek udziaøu rodzin møodych w ogólnej liczbie rodzin o ponad 4 punkty procentowe. W roku 2002 rodziny møode stanowiøy w[ród ogóøu rodzin posiadajcych dzieci na utrzymaniu 17,9%, w tym w miastach 16,6%, a na wsi ok. 20%. Analizujc bardziej szczegóøowo uzyskane informacje nale|y stwierdzi, i| møode maø|eDstwa z dziemi stanowi 15,5% ogóøu maø|eDstw z dziemi. Wikszy udziaø møodych rodzin wystpuje w grupie partnerów oraz samotnych matek. Fakt, |e 25% rodzin kohabitacyjnych w Polsce (w miastach 24,4%, a na wsi 27%) tworz ludzie møodzi, wskazuje na stopniow ich popularno[. Nale|y tak|e zwróci uwag na struktur wieku dzieci pozostajcych na utrzymaniu w ogólnej populacji rodzin posiadajcych takie dzieci i w[ród rodzin møodych. Generalnie w polskich rodzinach wicej jest dzieci starszych ani|eli møodszych, tj. wieku od 0-6 lat. Przewa|aj dzieci w wieku wczesnoszkolnym (35%). Prawie co szóste dziecko w rodzinie nale|y do najstarszej grupy wieku 18-24 lata. Rodziny møode, co jest oczywiste, w przewa|ajcej wikszo[ci posiadaj dzieci w wieku |øobkowym i przedszkolnym. Dane spisowe umo|liwiaj przeanalizowanie sytuacji rodzin posiadajcych dzieci w powizaniu z prawnym stanem cywilnym matek. Z analizy danych tabeli 6 wynika, |e zdecydowan wikszo[ rodzin z dziemi stanowi kobiety zam|ne pozostajce w maø|eDstwie (78%) z czego 73% stanowi spisane z m|em. Uwag zwraca fakt, i| w ka|dym - poza maø|eDskim- stanie cywilnym odsetek kobiet niepozostajcych w zwizkach partnerskich jest wyraznie wy|szy od odsetka kobiet kohabitujcych. Nie wystpuj istotne ró|nice pomidzy miastami a wsi, aczkolwiek: a)wicej jest rodzin panien z dziemi w miastach (3,7%) ni| na wsi (2,3%); b) wicej jest rodzin kobiet zam|nych, zwøaszcza spisanych z m|em na wsi (78%) ni| w miastach (70%); c) wicej jest rodzin kobiet rozwiedzionych w miastach ni| na wsi, co 17 wynika z faktu i|, w Polsce rozwody s zjawiskiem par excellence miejskim. Tabela 6. Rodziny z dziemi wedøug stanu cywilnego prawnego matki Matki wedøug Rodziny z dziemi wg stanu cywilnego stanu prawnego matki cywilnego Przecit Przecit Przecit prawnego Ogóøe Miast Wie[ na na na m a liczba liczba liczba dzieci dzieci dzieci na na na utrzyman utrzyman utrzyman iu iu iu Ogóøem 800109 1,78 49843 1,64 301671 2,01 0 74 6 Panny 3,1 1,32 3,7 1,29 2,3 1,38 2,5 1,23 3,0 1,22 1,8 1,24 - niepozost ajce w zwizkach 0,6 1,63 0,7 1,55 0,5 1,81 partnersk ich - pozostaj ce w zwizkach partnersk ich Zam|ne 77,6 1,83 75,5 1,68 81,0 2,06 pozostajce w maø|eDstwie 73,3 1,85 70,4 1,70 77,9 2,08 - spisane z m|em 4,3 1,48 5,0 1,44 3,1 1,60 - spisane bez m|a Zam|ne 1,4 1,68 1,6 1,60 1,1 1,86 niepozostajce w maø|eDstwie - 1,3 1,66 1,5 1,59 1,0 1,82 niepozostajce w zwizkach 0,1 2,00 0,1 1,85 0,1 2,29 partnerskich - pozostajce w zwizkach partnerskich 18 Wdowy 9,4 1,64 8,7 1,53 10,6 1,81 - niepozostajce 9,3 1,63 8,6 1,52 10,4 1,79 w zwizkach partnerskich 0,1 1,92 0,1 1,74 0,2 2,19 - pozostajce w zwizkach partnerskich Rozwiedzione 5,1 1,54 6,9 1,49 2,2 1,76 - niepozostajce 4,6 1,50 6,3 1,47 1,9 1,69 w zwizkach partnerskich 0,5 2,00 0,6 1,72 0,3 2,13 - pozostajce w zwizkach partnerskich Separowane 0,1 1,75 0,1 1,66 0,1 1,96 - niepozostajce 0,1 1,73 0,1 1,65 0,1 1,94 w zwizkach partnerskich 0,0 2,06 0,0 1,98 0,1 2,20 - pozostajce w zwizkach partnerskich *Odsetek kobiet o nieustalonym stanie cywilnym wyniósø 0,3%, w miastach 0,4%, a na wsi 0,1% .Odsetek ojców w gospodarstwach domowych z dziemi wynosiø ogóøem 2,9%, w miastach 3,1% a na wsi 2,6%. yródøo: Gospodarstwa domowe i rodziny 2002. Warszawa: GUS. Obliczenia wøasne W skali caøego kraju przecitna liczba dzieci pozostajcych na utrzymaniu w rodzinach wyodrbnionych wedøug stanu cywilnego prawnego kobiet nie przekracza dwóch (1,78), aczkolwiek na wsi jest nieco wy|sza (2,01) ni| w miastach (1,64). Jednak|e, co godne uwagi, poniewa| mo|emy opisywa to zjawisko po raz pierwszy w Polsce, nale|y podkre[li, i| przecitna liczba dzieci utrzymywanych w rodzinach kobiet |yjcych w zwizkach kohabitacyjnych, niezale|nie od ich stanu cywilnego prawnego jest wy|sza od liczby dzieci utrzymywanych przez te, które nie pozostaj w zwizkach partnerskich. Ponadto, liczba utrzymywanych dzieci w rodzinach kobiet pozostajcych w zwizkach partnerskich na wsi jest wyraznie wy|sza od tej, któr 19 utrzymuj rodziny partnerskie kobiet w miastach. Niestety na podstawie dotychczasowych danych spisowych nie mo|emy stwierdzi, czy posiadane dzieci pochodz z aktualnego czy z poprzedniego zwizku. Nale|y tak|e zwróci uwag na wyodrbnion kategori kobiet spisanych bez m|a oraz zam|nych niepozostajcych w maø|eDstwie. Bez wtpienia pewna cz[ tej grupy mogøaby by spisana jako pozostajca w zwizkach partnerskich. Poniewa| jednak |ycie w zwizkach nieformalnych nie cieszy si w spoøeczeDstwie polskim tak aprobat jak w spoøeczeDstwach zachodnich, a ponadto w kraju katolickim, za jaki uwa|ana jest Polska, nie wypada ujawnia takiej formy |ycia rodzinnego, cz[ tych kobiet nie przyznaje si do kohabitacji. Rodziny wedøug zródeø utrzymania W NSP 2002 wyró|niono nastpujce grupy zródeø utrzymania: 1) dochody z pracy osobi[cie wykonywanej, niezale|nie od charakteru zatrudnienia, 2) niezarobkowe zródøo dochodów, 3) inne dochody pochodzce: z wøasno[ci, z najmu, 4) pozostawanie na utrzymaniu innych osób posiadajcych wøasne zródøo dochodów. Prezentowane poni|ej informacje odnosz si do ogóøu rodzin wedøug ich typów. Niezale|nie od typu rodziny i miejsca zamieszkania wikszo[ rodzin posiada wøasne zródøo utrzymania. W obrbie kategorii ¹maø|eDstwaº wøasne zródøo utrzymania ma 69,4% par (w miastach 69,4% a na wsi 77,9%); w[ród partnerów - 58,9% ( w miastach 60,5%, a na wsi 55,0%); w[ród matek z dziemi - 87,7% ( w miastach - 86,7%, a na wsi - 90,0%), a w[ród ojców z dziemi - 90% ( w miastach 87,8%, na wsi 94,2%). Jednak|e, jak wskazuj dane spisowe, wystpuj charakterystyczne ró|nice w rodzaju posiadanego wøasnego zródøa utrzymania. Takie zródøo, jakim jest praca (gøównie najemna), ró|nicuje spisywane rodziny. Cz[ciej jest ona zródøem 20 utrzymania dla obojga maø|onków (42%) ni| dla obojga partnerów (25,6%). Je[li idzie o rodziny, które posiadaj dzieci na utrzymaniu, to wynika z danych spisowych, i| prawie co drugie maø|eDstwo i prawie co czwarty zwizek partnerski utrzymuje si z pracy obojga maø|onków/partnerów. Prawie co trzecia rodzina monoparentalna utrzymuje si z pracy. Gdy jednak wezmiemy pod uwag rodziny monoparentalne posiadajce dzieci na utrzymaniu, to okazuje si, |e w[ród nich odsetek utrzymujcych si z pracy jest istotnie wy|szy ni| w ogólnej liczbie rodzin niepeønych, (obejmujcej tak|e dzieci niepozostajce na utrzymaniu) i wynosi 55,4%. Dla znaczcej cz[ci rodzin niepeønych (54,4% samotnych ojców i 51,5% samotnych matek) jedyn podstaw egzystencji stanowi niezarobkowe zródøo utrzymania, a w[ród rodzin utrzymujcych dzieci stanowi ono podstaw bytu dla 1/3 z nich. Z niezarobkowego zródøa utrzymuje si co ósme maø|eDstwo formalne i prawie co ósme nieformalne. Niewielka cz[ maø|eDstw (15%) i zwizków partnerskich (20%) utrzymuje si z zródeø mieszanych (tj. z pracy i niezarobkowego zródøa). Dane spisowe ukazuj tak|e, i| wyøcznie z jednego zródøa, którym jest najcz[ciej praca, utrzymuje si 37,4% zwizków partnerskich i 28,3% maø|eDstw. Do kategorii utrzymywanych (z reguøy przez krewnych w linii prostej ±por. Gospodarstwa domowe i rodziny 2002: 114-115) najcz[ciej nale| rodziny samotnych matek (10,3%) i samotnych ojców (6,2%). W[ród maø|eDstw i partnerów odsetek utrzymywanych jest znikomy. Wyró|nione zródøo, jakim s dochody z wøasno[ci, nie byøo prawie wcale wskazywane przez spisywane rodziny. Takie zródøo wymieniøy 4852 rodziny, co stanowi 0,1% ogólnej ich liczby. W spisie odnotowano tak|e rodziny o nieustalonym zródle utrzymania. W[ród maø|eDstw byøo ich 1,2%, w[ród partnerów - 0,9%, a w[ród samotnych matek - 2%, i samotnych ojców - 3,8%. 21 Szczególn uwag nale|y zwróci na podstawy utrzymania rodzin posiadajcych dzieci w wieku do 24 lat, które ulegøy istotnym zmianom w porównaniu do stanem odnotowanym przez dane NSP 1988. Na podstawie danych NSP 2002 mo|na stwierdzi, i| maø|eDstwa najcz[ciej utrzymuj si z pracy obojga maø|onków (47,5%) [w roku 1988-68,3%], nastpnie z jednego zródøa utrzymania -najcz[ciej pracy (31, 1%) [ w roku 1988 ±20,9%], z mieszanego zródøa utrzymania (14,1%) [w roku 1988 ± 9,2%] oraz z niezarobkowego zródøa (5,3%) [ w roku 1988 ±1,1%]. Podstaw utrzymania w zwizkach partnerskich jest najcz[ciej posiadanie wøasnego zródøa utrzymania tylko przez jednego z partnerów (38,9%), nastpnie praca obojga partnerów (26,6%), dalej mieszane zródøo (19,7%) oraz niezarobkowe zródøo dla obojga partnerów (10,8%). Samotne matki utrzymuj si przede wszystkim z pracy (51,5%) [w roku 1988- 77,5%], nastpnie z niezarobkowego zródøa (31,1%) [w roku 1988 ±13,6%] oraz pozostaj na utrzymaniu (16,4%) [w roku 1988 ± 6,2%].Samotni ojcowie utrzymuj si gøównie z pracy (57,5%) [w roku 1988 ±50,6%], z niezarobkowego zródøa (30,9%) [ w roku 1988-11,4%] oraz pozostaj na utrzymaniu (10,1%). Na zakoDczenie warto doda, |e w dotychczasowych spisach zasadnicza cz[ badaD po[wiconych rodzinom koncentrowaøa si na rozpoznaniu cech i sytuacji rodzin funkcjonujcych w gospodarstwach domowych. Jednak|e, po 24 latach przerwy, postanowiono powróci do zbadania rodzin, które wchodz w skøad gospodarstw zbiorowych. Takich rodzin jest- wedøug danych NSP 2002 ± niewiele, dokøadnie 7375, co stanowi zaledwie 0.1% ponad dziesiciomilionowej zbiorowo[ci wszystkich rodzin. W[ród nich wyró|niaj si pod wzgldem ilo[ciowym dwie kategorie, tj. maø|eDstwa (65,7%) oraz matki z dziemi (24,2%). Ponad 66% rodzin mieszka w domach studenckich i hotelach pracowniczych, dalej w domach pomocy spoøecznej (blisko 18%), a pozostaøe w schroniskach dla bezdomnych i innych, niewymienionych w 22 dokumentacji spisowej z nazwy obiektach zbiorowego zakwaterowania. Wnioski koDcowe Przeprowadzona analiza danych spisowych dotyczcych rodzin pozwala na wyeksponowanie tych cech, które obrazuj ich aktualn struktur oraz charakterystyczne kierunki ich przemian: " Daje si zauwa|y postpujcy proces nuklearyzacji rodzin. " W wielu polskich rodzinach rozszerzonych (szczególnie miejskich) pozycja ekonomiczna starszego pokolenia jest silniejsza od pozycji møodszych generacji. Niewykluczone nawet, |e gøówny ci|ar utrzymania rodziny spoczywa na barkach ludzi starszych. " W [rodowisku wiejskim nadal wystpuj bardziej tradycyjne ni| w miastach wzory |ycia rodzinnego, oparte na rozbudowanej sieci powizaD midzy wspólnie zamieszkaøymi krewnymi i powinowatymi. " Dominujcym typem rodziny nadal pozostaj maø|eDstwa z dziemi, aczkolwiek zauwa|alny jest spadek ich udziaøu w ogólnej liczbie rodzin przy jednoczesnym wzro[cie udziaøu maø|eDstw bez dzieci oraz rodzin niepeønych. " Wzrasta liczba osób |yjcych w zwizkach partnerskich, w szczególno[ci w[ród ludzi møodych. " Spada udziaø rodzin z trojgiem i wicej dzieci, natomiast wzrasta odsetek rodzin z jednym dzieckiem. " Spada odsetek rodzin møodych. " Rodziny zrekonstruowane s nieliczne, a wikszo[ z nich powstaje na bazie formalnych zwizków maø|eDskich i charakteryzuje si wy|sz przecitn liczb dzieci od wystpujcej w rodzinach biologicznych. " Wyraznie spada odsetek rodzin utrzymujcych si z pracy, przy jednoczesnym istotnym wzro[cie odsetka utrzymujcych si ze zródeø niezarobkowych, w szczególno[ci w grupie rodzin niepeønych. 23 Przypisy Przez gospodarstwo domowe rozumie si zespóø osób wspólnie mieszkajcych i wspólnie si utrzymujcych. 2 Podstaw naszego opracowania stanowi wyniki spisu po[wicone gospodarstwom domowym i rodzinom, zawarte w publikacji Gospodarstwa domowe i rodziny 2002 wydanej przez GUS w 2003 r., dostpne tak|e w wersji internetowej : www.stat.gov.pl 3 Gospodarstwa zbiorowe, zwane te| obiektami zbiorowego zakwaterowania definiuje si jako ¹zespóø pomieszczeD zlokalizowanych w jednym lub kilku budynkach , zajtych przez jeden zakøad [wiadczcy usøugi opiekuDczo-wychowawcze, opiekuDczo-lecznicze, hotelarskie bdz inne, w których zamieszkuje zwykle wiksza liczba osób (Gospodarstwa domowe i rodziny 2002:21). 4 Porównujc w tym aspekcie wyniki kolejnych spisów mo|na odnotowa pogøbiajc si tendencj spadkow. np. przecitna liczba osób w gospodarstwie domowym w miastach wynosiøa: w 1970 r.- 3,03, w 1978 ±2,85, w 1988 r.-2,86, za[ na wsi odpowiednio: 3,87, 3,55 i 3,55. 5 Odsetek osób, które tak okre[liøy swój status wynosi w gospodarstwach rodzinnych w miastach 0,7%, a na wsi 0,3%. 6 Za rodzin møod uznaje si t, w której matka byøa w momencie spisu w wieku poni|ej 30 lat, a ojciec poni|ej 35 lat; w przypadku maø|eDstw ( zwizków partnerskich) brano pod uwag jednocze[nie wiek obojga maø|onków/partnerów. Literatura Gospodarstwa domowe i rodziny 2002. 2003.Warszawa: GUS. Kluzowa Krystyna. 2001. Sytuacja demograficzna rodziny polskiej lat dziewidziesitych i jej konsekwencje spoøeczne. W: M. Ziemska (red.) Rodzina wspóøczesna.Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s.13-24. Rodzina w [wietle wyników NSP 1988. 1991.Warszawa:GUS. 24 25 26 27

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
K Slany, K Kluzowa, Rodzina polska w świetle wyników NSP 02
Kluz, Slany Przemiany funkcji prokreacyjnej w rodzinie
Sytuacja gospodarstw domowych w 2011 r w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych
Kluz, Slany Obraz polskiej starości
REMBOWSKI J Rodzina w świetle psychologii
2002 08 Programowana tablica świetlna
j ginter, polska współczesność w poezji marcina świetlickiego
Błędowski J Więcej rodzinnej troski Ewolucja w organizacji domów dziecka (2002)
jak ideologia rodziny na swoim zabila polska prawice
Duchowość kobiety w świetle jej zadań małżeńsko rodzinnych
Polska rodzina jeleniowatych

więcej podobnych podstron