plik


ÿþNOWOTWORY Journal of Oncology 2014, volume 64, number 5, 415 435 DOI: 10.5603/NJO.2014.0070 © Polskie Towarzystwo Onkologiczne ISSN 0029 540X Rekomendacje " Recommendations www.nowotwory.viamedica.pl Badania kontrolne po leczeniu w najczstszych nowotworach litych u dorosBych Jacek Jassem1, Renata Duchnowska2, Andrzej Kawecki3, Romuald Krajewski3, Maciej Krzakowski4, RadosBaw Mdry5, Piotr Potemski6, Piotr Rutkowski7, Janusz Siebert8, Adam Windak9, Piotr Wysocki10 Badania kontrolne po zakoDczonym leczeniu onkologicznym stanowi niezbdny element caBo[ciowej opieki nad chorymi na nowotwory. Okre[lenie optymalnego schematu badaD kontrolnych z uwzgldnieniem ich efektywno[ci kosztowej ma krytyczne znaczenie kliniczne, organizacyjne i ekonomiczne. W wikszo[ci nowotworów wskazanie optymalnych schematów badaD kontrolnych nie jest mo|liwe, bowiem przeprowadzono jedynie nieliczne prospek- tywne badania kliniczne, dostarczajce dowodów naukowych o najwy|szym stopniu wiarygodno[ci. W tej sytuacji zalecenia oparte s w wikszo[ci na retrospektywnych obserwacjach lub opiniach ekspertów. W polskim pi[mien- nictwie brakowaBo dotychczas kompleksowych opracowaD przedstawiajcych w jednolity sposób to zagadnienie. W niniejszej pracy, przygotowanej przez grono ekspertów w dziedzinie onkologii i medycyny rodzinnej, przedstawiono propozycj schematów badaD kontrolnych po leczeniu w najczstszych nowotworach litych u dorosBych. Post-treatment surveillance in most common solid malignancies in adults Surveillance after oncological treatment constitutes a necessary element of comprehensive cancer care. Determining optimal follow-up schedules, including their cost effectiveness, is critical on clinical, organisational and economic grounds. Owing to a lack of prospective clinical studies providing the highest level of evidence, in most cancers optimal surveillance schemes cannot be determined. Hence, currently most recommendations are based on retrospective studies and expert opinions. In Poland comprehensive and uniform recommendations on post-treatment surveillance in cancer patients are not available. This article, prepared by a group of experts in oncology and family medicine, presents a proposal for the follow-up schemes after treatment in major solid malignancies in adults. NOWOTWORY Journal of Oncology 2014; 64, 5: 415 435 SBowa kluczowe: nowotwory zBo[liwe, obserwacja po leczeniu, zalecenia Key words: malignant diseases, post-treatment surveillance, recommendations 1 Katedra i Klinika Onkologii i Radioterapii, GdaDski Uniwersytet Medyczny 2 Klinika Onkologii, Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie 3 Klinika Nowotworów GBowy i Szyi, Centrum Onkologii  Instytut im. Marii SkBodowskiej-Curie w Warszawie 4 Klinika Nowotworów PBuca i Klatki Piersiowej, Centrum Onkologii  Instytut im. Marii SkBodowskiej-Curie w Warszawie 5 Katedra i Klinika Onkologii, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 6 Klinika Chemioterapii Nowotworów, Uniwersytet Medyczny w Aodzi; Szpital im. MikoBaja Kopernika w Aodzi 7 Klinika Nowotworów Tkanek Mikkich, Ko[ci i Czerniaków, Centrum Onkologii  Instytut im. Marii SkBodowskiej-Curie w Warszawie 8 Katedra Medycyny Rodzinnej, GdaDski Uniwersytet Medyczny 9 ZakBad Medycyny Rodzinnej, Collegium Medicum, Uniwersytet JagielloDski 10 Klinika Onkologii, Centrum Onkologii  Instytut im. Marii SkBodowskiej-Curie w Warszawie 415 Badania kontrolne po zakoDczonym leczeniu stano- Niniejsze opracowanie zawiera propozycj schematów wi niezbdny element caBo[ciowej opieki nad chorymi na badaD kontrolnych w najczstszych nowotworach litych nowotwory. U chorych po radykalnym leczeniu maj one u dorosBych i jest adresowane do onkologów, lekarzy POZ na celu wykrycie nawrotu lub wtórnego nowotworu w sta- i lekarzy innych specjalno[ci sprawujcych opiek nad cho- dium umo|liwiajcym podjcie ponownego, potencjalnie rymi po leczeniu onkologicznym. ZostaBo ono przygoto- skutecznego leczenia, rozpoznawanie i leczenie póznych wane przez grono specjalistów w dziedzinach onkologii powikBaD, poradnictwo psychologiczne i spoBeczne oraz i medycyny rodzinnej, przy wsparciu reprezentowanych ocen odlegBych wyników leczenia. Bardzo wa|nym elemen- przez nich towarzystw naukowych (Polskie Towarzystwo tem opieki po zakoDczonym leczeniu onkologicznym jest Onkologiczne, Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej, równie| rehabilitacja fizyczna i psychiczna chorych, zwik- Polskie Towarzystwo Chirurgii Onkologicznej, Polskie Towa- szajca szans ich powrotu do wszystkich ról w rodzinie rzystwo Radioterapii Onkologicznej, Polskie Towarzystwo i spoBeczeDstwie. U chorych po zakoDczeniu paliatywnego Medycyny Rodzinnej i Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Pol- leczenia najwa|niejszym celem jest w tym okresie zapew- sce). W opracowaniu tym wykorzystano dostpn wiedz na nienie mo|liwie dobrej jako[ci |ycia. Wa|nym elementem temat badaD kontrolnych oraz wskazano sytuacje, w których obserwacji po leczeniu onkologicznym jest znalezienie z powodu braku dowodów z badaD klinicznych propozycje wBa[ciwych proporcji pomidzy oczekiwaniami pacjentów oparte s na retrospektywnych obserwacjach lub opiniach i ich rodzin a rzeczywist warto[ci poszczególnych badaD ekspertów. diagnostycznych i ich kosztami. Wzrastajce oczekiwania spoBeczeDstwa, poBczone czsto z roszczeniowymi posta- Nowotwory narzdów gBowy i szyi wami, skBaniaj lekarzy do wykonywania wielu zbdnych W tej grupie nowotworów ryzyko niewyleczenia lub procedur. Równocze[nie brak jednoznacznych i powszech- nawrotu wynosi okoBo 20 30% w stadium wczesnym i 60 nie akceptowanych standardów badaD kontrolnych stwarza  70% w zaawansowanym [1]. Niezale|nie od tego chorzy luk w wiedzy medycznej i nara|a lekarzy na oskar|enia na nowotwory gBowy i szyi maj zwikszone, wynoszce o niezachowanie wBa[ciwej staranno[ci. W Polsce w nie- 3 5% rocznie, ryzyko zachorowania na drugi, niezale|ny których nowotworach nie opracowano dotychczas zaleceD nowotwór dróg oddechowych lub górnego odcinka prze- dotyczcych badaD kontrolnych, a w innych maj one nie- wodu pokarmowego [2]. jednolit struktur. Utrudnia to klinicystom prowadzenie Chorzy po radykalnym leczeniu wymagaj [cisBej obser- codziennej praktyki i powoduje du| dowolno[, a tak|e wacji, bowiem wczesne rozpoznanie nawrotu lub progresji nie pozwala sformuBowa przejrzystych zasad finansowania mo|e stworzy mo|liwo[ ponownego leczenia z radykaln tych badaD. intencj. U chorych z miejscowo-regionalnym nawrotem lub W polskiej onkologii dokonuj si obecnie systemowe rozpoznaniem drugiego nowotworu gBowy i szyi po radio- zmiany, obejmujce midzy innymi zniesienie limitów na terapii leczeniem z wyboru jest ratujca chirurgia. Rzadziej badania diagnostyczne oraz wikszy udziaB lekarzy podsta- stosuje si powtórne napromienianie. Ponowne radykalne wowej opieki zdrowotnej (POZ) w prowadzeniu chorych po leczenie jest jednak mo|liwe tylko u okoBo 20% chorych zakoDczonym leczeniu przeciwnowotworowym (wspólne z nawrotem; u pozostaBych stosuje si leczenie paliatywne stanowisko w tej sprawie, podpisane przez naukowe towa- lub objawowe [3]. rzystwa onkologiczne i medycyny rodzinnej, dostpne jest Istotny aspekt obserwacji po radykalnym leczeniu sta- na stronie internetowej Polskiego Towarzystwa Onkolo- nowi monitorowanie odlegBych nastpstw choroby i lecze- gicznego (http://www.pto.med.pl/). Istnieje zatem potrze- nia, które mog skutkowa zaburzeniami czynno[ciowymi ba opracowania jednolitych zaleceD dotyczcych badaD i dolegliwo[ciami pogarszajcymi jako[ |ycia [4]. Szcze- kontrolnych i stworzenia warunków do ich przestrzegania. góln rol odgrywa wizyta po 3 miesicach od zakoDczenia Zalecenia te powinny zosta równie| zaakceptowane przez leczenia, w trakcie której nale|y ostatecznie oceni jego pBatnika jako jeden z elementów monitorowania jako[ci efekt. Czsto[ wizyt kontrolnych oraz zakres badaD diagno- w ochronie zdrowia i instrumentów sBu|cych racjonalizacji stycznych nale|y dostosowa do sytuacji klinicznej (tab. I). wydatków. Przez wiele lat zalecano 5-letni okres aktywnej obserwacji po Wskazanie optymalnych schematów badaD kontrolnych leczeniu. Obecnie uwa|a si, |e z uwagi na wysokie ryzyko nie jest Batwe, bowiem w przypadku wielu nowotworów nie zachorowania na drugi niezale|ny nowotwór dróg oddecho- przeprowadzono prospektywnych badaD klinicznych, które wych lub górnego odcinka przewodu pokarmowego okres mogByby dostarczy dowodów naukowych o najwy|szym obserwacji nie powinien by ograniczany [5]. stopniu wiarygodno[ci. Nawet tam, gdzie takie badania Wizyta kontrolna musi obejmowa ocen miejscow, w przeszBo[ci przeprowadzono, szybki rozwój diagnostyki regionaln oraz systemow i wymaga przeprowadzenia i leczenia nie pozwala na wierne przeniesienie uzyskanych szczegóBowego badania przedmiotowego, w tym endosko- wyników do wspóBczesnej praktyki klinicznej. pii górnych dróg oddechowych. W celu oceny efektu prze- 416 Tabela I. Zalecane badania kontrolne u chorych na nowotwory narzdów gBowy i szyi Rodzaj leczenia Badania kontrolne Czstotliwo[ Uwagi Radykalne leczenie Badanie podmiotowe i przedmiotowe Co 1 2 mies. przez pierwsze póB roku Konieczna weryfikacja histopatologiczna z ocen endoskopow górnych dróg Co 2 3 mies. przez nastpne póB roku wszystkich zmian podejrzanych oddechowych Co 3 4 mies. w 2. roku o nawrót/progresj nowotworu. Co 4 6 mies. w latach 3. 5., nastpnie TSH* co 6 12 miesicy, je|eli tarczyca co 12 mies. znalazBa si w obszarze napromienianym TK lub MR gBowy i szyi Po 3 mies. od zakoDczenia leczenia, TK klatki piersiowej co 12 mies. u chorych nastpnie tylko u chorych z objawami z podwy|szonym ryzykiem wystpienia lub nie cz[ciej ni| co 6 mies., je|eli raka pBuca (palcy tytoD) kliniczna ocena jest niewystarczajca USG szyi z biopsj cienkoigBow U chorych z objawami nawrotu podejrzanych wzBów w wzBach chBonnych Paliatywne leczenie Badanie podmiotowe i przedmiotowe 1 2 mies. po zakoDczeniu leczenia, Obserwacja i leczenie w zespole opieki nastpnie zale|nie od wystpowania paliatywnej i nasilenia objawów Badania laboratoryjne i obrazowe WedBug indywidualnych wskazaD GBównie w celu wyja[nienia przyczyny uporczywych dolegliwo[ci (zwBaszcza bólu) *TSH (thyroid-stimulating hormone), hormon tyreotropowy prowadzonego leczenia na ogóB konieczne jest wykonanie objtego napromienianiem. U chorych leczonych z powodu badania tomografii komputerowej (TK) lub magnetycznego raków narzdów gBowy i szyi skumulowane dawki leków rezonansu (MR) gBowy i szyi. W dalszej obserwacji badania cytotoksycznych podawanych Bcznie z radioterapi w ra- te powinny by wykonywane tylko u chorych z objawami; mach radykalnego leczenia s na ogóB niskie, zatem ryzyko w pozostaBych przypadkach kontrolne obrazowanie narz- póznych nastpstw chemioterapii jest niewielkie. dów gBowy i szyi nie jest uzasadnione. U chorych otrzymujcych paliatywne leczenie najwa|- Jedynym badaniem obrazowym wykonywanym trady- niejsze jest utrzymanie jak najlepszej jako[ci |ycia. W tym cyjnie w trakcie wizyt kontrolnych nie rzadziej ni| raz w roku celu nale|y starannie oceni dolegliwo[ci chorego oraz, jest zdjcie rentgenowskie (RTG) klatki piersiowej, cho nie w razie potrzeby, podj dorazne dziaBania interwencyjne. udowodniono jego przydatno[ci u chorych bez objawów [6]. Badania obrazowe mog by wskazane w szczególnych W przypadku podejrzeD przerzutów do pBuc konieczne jest sytuacjach, na przykBad w celu ustalenia przyczyny niekon- wykonanie TK klatki piersiowej. Badania obrazowe innych trolowanych dolegliwo[ci. narzdów powinny by wykonywane jedynie w przypadku W sytuacji braku badaD o wysokiej jako[ci uzasadnia- wystpienia objawów lub podejrzenia wznowy nowotworu. jcych poszczególne zalecenia obserwacja po leczeniu no- Tylko u nielicznych chorych z uogólnionym nowotworem wotworu narzdów gBowy i szyi stanowi odzwierciedlenie mo|na zastosowa chirurgiczne leczenie z radykaln in- zwyczajów przyjtych w o[rodkach zajmujcych si ich tencj, w pozostaBych przypadkach stosuje si leczenie pa- leczeniem oraz opinii ekspertów. W zwizku z du| ró|- liatywne lub objawowe. Wykrycie drugiego, niezale|nego norodno[ci nowotworów w tym regionie podkre[la si nowotworu, np. raka pBuca, wymaga wdro|enia odrbnego znaczenie dostosowania postpowania do indywidualnej postpowania, w zale|no[ci od stopnia zaawansowania sytuacji pacjenta [6]. i ogólnego stanu chorego. W rakach narzdów gBowy i szyi nie znalazBy klinicznego zastosowania markery nowotworo- Pierwotne nowotwory o[rodkowego we [7]. Nieuzasadnione jest tak|e regularne wykonywanie ukBadu nerwowego kontrolnych badaD laboratoryjnych, poza ocen czynno[ci Najwiksz grup pierwotnych nowotworów o[rod- tarczycy u chorych poddanych napromienianiu na okolic kowego ukBadu nerwowego stanowi glejaki, a na drugim tego gruczoBu [5]. miejscu znajduj si oponiaki. Skutki radykalnego leczenia operacyjnego, oprócz Zasady prowadzenia obserwacji chorych na glejaki po niedajcych si unikn w niektórych sytuacjach trwaBych radykalnym leczeniu  w zale|no[ci od stopnia zBo[liwo- okaleczeD, wystpuj zwykle ju| w okresie pooperacyj- [ci wedBug WHO  przedstawiono w tabeli II. Glejaki o II nym i z czasem si zmniejszaj. Z kolei zmiany w narzdach stopniu zBo[liwo[ci to m.in. gwiazdziaki, skpodrzewiaki i tkankach zwizane z leczeniem zachowawczym, zwBasz- i glejaki mieszane; stopieD III tworz gwiazdziaki anapla- cza radioterapi, s trudno odwracalne i mog si nasila. styczne, a IV stopieD  glejak wielopostaciowy. W przy- W ocenie póznych odczynów popromiennych szczególn padku tego ostatniego nowotworu w zasadzie nie istnieje rol odgrywa wywiad oraz przedmiotowa ocena obszaru leczenie radykalne, poniewa| wznowy dotycz prawie 417 Tabela II. Zalecane badania kontrolne u chorych na glejaki Nowotwór Badania kontrolne Czstotliwo[ Uwagi Glejaki II stopnia zBo[liwo[ci Badanie podmiotowe Co 3 6 mies. przez 5 lat, nastpnie co 12 mies. Mo|liwie jak najszybciej i przedmiotowe nale|y odstawi glikokortykosteroidy lub zmniejszy ich dawk Badania laboratoryjne Ze wskazaD klinicznych (np. monitorowanie toksyczno[ci glikokortykosteroidów lub leków przeciwpadaczkowych) Badania obrazowe MR co 3 6 mies. przez 5 lat, nastpnie co 12 mies. Glejaki III lub IV stopnia Badanie podmiotowe Co 3 4 mies. przez 2 3 lata, nastpnie rzadziej zBo[liwo[ci i przedmiotowe Badania laboratoryjne Ze wskazaD klinicznych (np. monitorowanie przewlekBej toksyczno[ci glikokortykosteroidów lub leków przeciwpadaczkowych) Badania obrazowe MR 2 6 tygodni po zakoDczeniu radioterapii, nastpnie co 3 4 mies. przez 2 3 lata, potem rzadziej Oponiaki Badanie podmiotowe W 6. i 12 mies. po leczeniu, co 6 12 mies. i przedmiotowe przez 5 lat i nastpnie co 2 3 lata Badania laboratoryjne Ze wskazaD klinicznych Badania obrazowe MR w schemacie j.w. wszystkich chorych, a wieloletnie prze|ycia zdarzaj si Oponiaki s czsto wykrywane przypadkowo i je|eli nie wyjtkowo rzadko. powoduj objawów, preferowanym sposobem postpowa- Nie ma dowodów wskazujcych, |e prowadzenie regu- nia jest obserwacja z powtarzanymi badaniami MR z kon- larnej obserwacji wpBywa na popraw rokowania u chorych trastem. Celem obserwacji jest wykrycie nowych objawów na glejaki. Ogólnie przyjte postpowanie po leczeniu zBo- neurologicznych, powodowanych przez guz, oraz ocena, czy [liwego nowotworu mózgu polega na regularnych wizytach guz si powiksza i jak szybko. Czsto[ badaD powinna by kontrolnych w o[rodku, w którym chory byB leczony, z ocen podobna do zalecanej w przypadku oponiaków leczonych. stanu neurologicznego i powtarzanymi regularnie bada- Podobne zalecenia dotycz obserwacji chorych po le- niami MR [8, 9]. Celem takiego postpowania jest wczes- czeniu innych, rzadszych Bagodnych nowotworów OUN. ne wykrycie progresji nowotworu oraz powikBaD leczenia. Czsto[ badaD musi by dostosowana do sytuacji pacjenta Wczesne rozpoznanie ograniczonej wznowy lub progresji i zale|y od wyniku pierwotnego leczenia, lokalizacji guza guza umo|liwia u cz[ci chorych wykonanie ponownej re- i jego postaci histologicznej. Z tego powodu obserwacj sekcji i uzyskanie wydBu|enia prze|ycia. po leczeniu nowotworów o[rodkowego ukBadu nerwowego Obserwacja po leczeniu oponiaków jest dostosowywa- powinien prowadzi zespóB, który leczyB chorego. na do sytuacji pacjenta i dBugotrwaBa. Zasady obserwacji opieraj si na opinii ekspertów i istniejcej praktyce. U cho- Nowotwory klatki piersiowej rych po leczeniu operacyjnym gBównym celem obserwacji Niedrobnokomórkowy rak pBuca (NDRP) jest wczesne wykrycie nawrotu guza, który w cigu 5 lat OkoBo 60 70% nawrotów po doszcztnej resekcji mi|- wystpuje u kilku procent chorych po resekcji Simpson szu pBucnego (chorzy w stopniu I i II oraz niektórzy w stopniu 0 i do 80 100% po resekcji Simpson 5. Wczesne wykrycie IIIA) wystpuje w cigu pierwszych 2 3 lat po leczeniu [10, wznowy lub progresji nieusunitego albo napromienia- 11]. W przypadku stosowania radiochemioterapii lub radio- nego guza u wikszo[ci chorych z oponiakami umo|liwia terapii o zaBo|eniu radykalnym (stopnie IIIA i IIIB) nawrót podjcie dalszego leczenia. U chorych leczonych pierwotnie lub progresj choroby stwierdza si najcz[ciej w cigu napromienianiem celem obserwacji jest wykrycie nowych pierwszych 18 24 miesicy po zakoDczeniu leczenia [12, 13]. objawów neurologicznych, które mog by powikBaniem le- Wyniki retrospektywnego badania z udziaBem nie- czenia lub efektem wzrostu guza, a tak|e obiektywna ocena mal 1400 chorych poddanych resekcji mi|szu pBucnego wielko[ci guza. Podstaw obserwacji s badania RM z kon- z powodu NDRP wykazaBy, |e regularne wykonywanie co trastem, które wykonuje si co 3 6 miesicy po leczeniu, co 3 6 miesicy badaD TK pozwala wydBu|y czas caBkowitego 6 12 miesicy przez 5 lat i nastpnie co 2 3 lata. Poniewa| prze|ycia w porównaniu z obserwacj z udziaBem konwen- wznowy oponiaków zdarzaj si nawet po kilkunastu latach, cjonalnej RTG [14]. Wcze[niejsze obserwacje wskazywaBy termin zakoDczenia obserwacji nie jest okre[lony. jednocze[nie na konieczno[ zestawienia wyników badaD 418 Tabela III. Zalecane badania kontrolne u chorych na nowotwory klatki piersiowej po radykalnym leczeniu Badanie Czstotliwo[ Badanie podmiotowe i przedmiotowe z uwzgldnieniem objawów sugerujcych Przez pierwsze 2 lata co 3 mies., nastpnie co 6 mies. podejrzenie nawrotu nowotworu oraz zwizanych z nastpstwami przebytego leczenia* Badanie TK klatki piersiowej (zalecana TK niskodawkowa) Przez pierwsze 2 lata co 3 6 mies., nastpnie co 12 mies. Fiberoskopia (u chorych na raka pBuca) oraz inne badania obrazowe i laboratoryjne WyBcznie wedBug klinicznych wskazaD * konieczno[ dziaBaD zmierzajcych do zaprzestania palenia tytoniu TK klatki piersiowej z obrazem klinicznym w celu zmniejsze- (najcz[ciej NDRP). Wymienione okoliczno[ci oraz ryzyko nia ryzyka nieprawdziwie dodatnich rozpoznaD nawrotów powikBaD zwizanych z leczeniem uzasadniaj wykonywanie [15]. Wykonywanie TK klatki piersiowej u chorych po prze- podczas obserwacji badaD TK klatki piersiowej, podobnie jak bytym leczeniu z powodu NDRP mo|e ujawni, wzgldnie w przypadku NDRP (tab. III). Stanowisko to nie jest jednak czste w tej grupie, wtórne pierwotne nowotwory pBuca [16]. oparte na wynikach prospektywnych badaD z losowym do- Dane na temat schematu badaD kontrolnych chorych na borem chorych. Okresowe wykonywanie badania TK klatki miejscowo zaawansowanego NDRP, którzy otrzymali radio- piersiowej jest szczególnie uzasadnione u chorych z caBko- chemioterapi lub radioterapi, pochodz jedynie z badaD wit odpowiedzi nowotworu w klatce piersiowej, w bardzo bez randomizacji lub s analizami prospektywnych badaD dobrym stanie sprawno[ci oraz bez przetrwaBych nastpstw klinicznych. Zasady postpowania w tej grupie opieraj si leczenia, bowiem w tej grupie w przypadku nawrotu mo|na w znacznym stopniu na ekstrapolacji zasad stosowanych rozwa|a prób ponownego leczenia przyczynowego [18]. u chorych po chirurgicznym leczeniu. Niewtpliwie systema- tyczna obserwacja daje mo|liwo[ czstszego i wcze[niej- Obserwacja chorych na raka pBuca leczonych szego wykrywania nawrotów miejscowych, ale jej wpByw z zaBo|eniem paliatywnym na wskazniki prze|ycia jest niepewny. Obserwacja chorych na NDRP i DRP po paliatywnym Dostpne wyniki badaD nie uzasadniaj rutynowego leczeniu powinna by indywidualizowana. Czsto[ i ro- stosowania pozytonowej emisyjnej tomografii (PET) w ra- dzaj badaD kontrolnych zale| od wyniku zastosowanego mach obserwacji chorych na NDRP po radykalnym lecze- leczenia oraz charakterystyki klinicznej chorych (stan spraw- niu. Nie udowodniono warto[ci regularnego wykonywa- no[ci i wiek, powikBania wcze[niejszego leczenia i choroby, nia bronchoskopii i innych ni| TK lub RTG klatki piersiowej wspóBwystpowanie innych chorób, wydolno[ czynno[cio- badaD obrazowych, i badania te powinny by stosowane wa wa|nych narzdów i ukBadów) oraz mo|liwo[ci lecze- jedynie wedBug indywidualnych wskazaD klinicznych. Nie nia w przypadku wystpienia progresji. Podstaw stanowi ma równie| uzasadnienia wykonywanie podczas obserwacji powtarzane co 3 miesice dokBadne badanie podmiotowe oznaczeD st|enia markerów [17]. i przedmiotowe. Spo[ród obrazowych badaD uzasadnione W ramach badaD kontrolnych po leczeniu radykalnym mo|e by powtarzane co 3 6 miesicy RTG klatki piersiowej z powodu NDRP nale|y zachca chorych do zaprzestania (badanie TK powinno by stosowane jedynie w przypadku palenia tytoniu (czynnika o potwierdzonym niekorzystnym wtpliwych wyników badaD RTG). Inne badania obrazowe wpBywie na rokowanie). Warto[ciowa jest równie| ocena i laboratoryjne maj zasadniczo uzasadnienie jedynie w przy- jako[ci |ycia chorych, aczkolwiek stosowanie szczegóBowych padku wystpienia okre[lonych dolegliwo[ci i objawów. wskazników zawartych w formularzach jest z przyczyn orga- nizacyjnych trudne do zrealizowania w codziennej praktyce. ZBo[liwy midzybBoniak opBucnej (ZMO) Schemat badaD wykonywanych podczas obserwacji Dotychczas nie przeprowadzono badaD pozwalajcych chorych po radykalnym leczeniu z powodu NDRP przed- okre[li najbardziej odpowiedni schemat obserwacji cho- stawia tabela III. rych na ZMO. Rodzaj i czsto[ badaD powinny by indy- widualizowane w zale|no[ci od stopnia zaawansowania Drobnokomórkowy rak pBuca (DRP) choroby i zaBo|enia leczenia oraz charakterystyki klinicznej U chorych na DRP w stopniach zaawansowania I III chorych (objawy nowotworu, nastpstwa leczenia i wspóB- (choroba ograniczona do klatki piersiowej) i speBniajcych wystpujce choroby). Uzasadnione wydaje si przepro- okre[lone warunki kliniczne stosuje si z wyboru radioche- wadzanie badania podmiotowego i przedmiotowego co mioterapi o radykalnym zaBo|eniu. U wikszo[ci chorych, 2 3 miesice i badaD obrazowych co 4 6 miesicy lub w za- nawet w przypadku uzyskania caBkowitej odpowiedzi na le|no[ci od klinicznych wskazaD. W przypadku ZMO warto[ leczenie, dochodzi do progresji, a u 5 10% chorych z dBugo- badania TK klatki piersiowej jest zdecydowanie wy|sza od trwaBym prze|yciem  do rozwoju wtórnego nowotworu RTG [19]. W ramach diagnostyki ró|nicowej zmian podej- 419 rzanych o nawrót po radykalnym leczeniu pomocne mo|e Kwestie te zostaBy cz[ciowo wyja[nione dziki pro- by badanie PET-TK [20]. spektywnemu badaniu z randomizacj, obejmujcemu 1202 chorych leczonych radykalnie z powodu RJG, w któ- Nowotwory grasicy rym porównano 4 rodzaje strategii badaD kontrolnych: 1) Obserwacja chorych na nowotwory grasicy po radykal- oznaczanie st|enia antygenu rakowo-zarodkowego (CEA nym leczeniu (wycicie z uzupeBniajcym napromienianiem  carcino-embryonic antygen) CEA w surowicy co 3 miesice lub bez napromieniania lub/i chemioterapi) powinno obej- przez 2 lata, nastpnie co 6 miesicy przez 3 lata; 2) TK jamy mowa badanie podmiotowe i przedmiotowe oraz TK klatki brzusznej, miednicy i klatki piersiowej co 6 miesicy przez piersiowej (tab. III) [21, 22]. Podobne badania s zalecane 2 lata i co 12 miesicy przez 3 lata; 3) CEA i TK Bcznie; 4) mi- w obserwacji chorych leczonych paliatywnie, ale czstotli- nimalna obserwacja  badania tylko w razie objawów [24]. wo[ oceny powinna by indywidualizowana. W grupach 1. i 4. mo|liwe byBo  na |yczenie prowadzce- go lekarza  jednorazowe wykonanie TK jamy brzusznej, Nowotwory ukBadu pokarmowego miednicy i klatki piersiowej pomidzy 12. a 18. miesicem Zasady prowadzenia obserwacji po radykalnym leczeniu obserwacji. U wszystkich chorych w 1. roku wykonywano chorych na najczstsze nowotwory ukBadu pokarmowego kolonoskopi i powtarzano j po 5 latach; chorzy z grupy przedstawiono w tabeli IV. Dla wikszo[ci umiejscowieD s one 2. i 3. mieli kolonoskopi tak|e w 2. roku obserwacji. GBównym wypadkow zaleceD towarzystw naukowych, opinii ekspertów celem badania byBo wykazanie ró|nic w odsetkach chorych i przyjtej praktyki klinicznej, a wpByw regularnych wizyt kon- poddanych radykalnemu leczeniu chirurgicznemu z powo- trolnych na popraw rokowania nie jest ustalony. Szerszego du wznowy. Czsto[ radykalnego leczenia operacyjnego omówienia wymaga natomiast postpowanie u chorych na nawrotów rzeczywi[cie byBa wiksza w grupach 1. 3. w po- raka jelita grubego (RJG), poniewa| dostpne dane wskazuj na równaniu z grup 4. (odpowiednio 6,7%, 8%, 6,7% oraz 2,3%), zasadno[ prowadzenia w tej grupie intensywnej obserwacji. nie stwierdzono jednak istotnej ró|nicy w odsetkach zgonów. RJG charakteryzuje si du| czsto[ci nawrotów poten- Wyniki tego badania w pewnym stopniu kwestionuj obec- cjalnie kwalifikujcych si do leczenia o zaBo|eniu radykal- ne zalecenia, dotyczce intensywnego nadzoru, a w szcze- nym (ograniczony rozsiew do wtroby, nawroty miejscowe). gólno[ci zasadno[ kojarzenia regularnej oceny obrazowej Sugeruje to, |e regularna obserwacja chorych po radykal- z oznaczaniem CEA. Prawdopodobnie jednorazowe wykona- nym leczeniu (w tym wykonywanie badaD obrazowych) nie TK pomidzy 12. a 18. miesicem obserwacji poBczone mo|e si przekBada na wcze[niejsze wykrywanie nawrotów z oznaczaniem CEA co 3 miesice przez 2 lata, a nastpnie co i zwizane z tym czstsze stosowanie radykalnego leczenia 6 miesicy przez 3 lata mo|e zastpi wielokrotne badania TK. nawrotów, a w efekcie  na popraw rokowania. Podkre[li nale|y, |e w odniesieniu do zmniejszenia ryzyka Metaanaliza badaD z randomizacj oceniajcych war- zgonu nie wykazano przewagi |adnej ze strategii. Niezale|nie to[ prowadzenia intensywnej, regularnej obserwacji od tego zarówno ESMO  European Society for Medical On- w porównaniu z tzw. minimaln obserwacj u chorych na cology, jak i  w jeszcze wikszym stopniu  amerykaDskie RJG po radykalnym leczeniu wykazaBa, |e regularne wizyty (NCCN  National Comprehensive Cancer Network i ASCO kontrolne i wykonywanie badaD dodatkowych zwizane jest  American Society of Clinical Oncology) zalecaj wykony- z mniejsz ogóln umieralno[ci, ale nie ma istotnego wpBy- wanie u chorych na raka okr|nicy zarówno regularnych wu na umieralno[ zwizan z nowotworem [23]. Wiksza oznaczeD CEA, jak i TK jamy brzusznej [25 27]. liczba badaD kontrolnych i rutynowe obrazowanie wtroby U chorych na raka odbytnicy zalecenia amerykaDskie w trakcie obserwacji zwizane byBy tak|e ze zmniejszeniem proponuj podobne schematy obserwacji jak u chorych na ogólnej umieralno[ci. U chorych poddanych intensywnej raka okr|nicy, z dodatkowym obrazowaniem miednicy oraz obserwacji ponad dwukrotnie cz[ciej ni| u chorych pod- wykonywaniem u niektórych chorych rektosigmoidoskopii danych tzw. minimalnej obserwacji w momencie nawrotu [28]. Zalecenia ESMO w raku odbytnicy obejmuj jedynie podjto radykalne leczenie operacyjne. Zmniejszenie ogól- wykonywanie badania podmiotowego i przedmiotowego nej umieralno[ci pod wpBywem intensywnej obserwacji przy co 6 miesicy przez 2 lata oraz kolonoskopii w 1. roku ob- braku jej istotnego wpBywu na umieralno[ zwizan z RJG serwacji, a pózniej co 5 lat [29]. mo|e oznacza, |e istotn warto[ci prowadzenia regular- nych wizyt kontrolnych jest na przykBad ogólna edukacja Rak piersi prozdrowotna, wykrywanie i leczenie póznych niepo|da- GBównymi celami badaD kontrolnych po leczeniu z po- nych objawów oraz leczenie wspóBistniejcych chorób, a nie wodu raka piersi s wczesne wykrycie miejscowego i re- skuteczniejsze leczenie nawrotów nowotworu. Ponadto gionalnego nawrotu choroby oraz wtórnych nowotworów, heterogenno[ badaD objtych metaanaliz nie pozwalaBa obserwacja w kierunku póznych powikBaD (zwizanych tak|e na okre[lenie, jaki powinien by optymalny schemat inten- z wcze[niejsz menopauz czy osteoporoz), poradnictwo sywnej obserwacji i jakie badania s niezbdne. psychologiczne i socjologiczne (w tym zalecanie fizycznej 420 Tabela IV. Zalecane badania kontrolne u chorych na nowotwory ukBadu pokarmowego Nowotwór Badania kontrolne Czstotliwo[ Uwagi Rak przeByku Badanie podmiotowe Co 3 6 mies. przez 2 lata, Korzy[ci z prowadzenia regularnej obserwacji i przedmiotowe nastpnie co 12 mies. mog prawdopodobnie odnie[ chorzy, Badania laboratoryjne, Tylko ze wskazaD klinicznych u których mo|na zastosowa operacyjne obrazowe i endoskopia leczenie miejscowego nawrotu (np. po radykalnej chemioradioterapii). U pozostaBych chorych nale|y przede wszystkim ocenia powikBania przebytego leczenia, w tym stan od|ywienia Rak |oBdka Badanie podmiotowe Co 3 6 mies. przez 2 lata, Nie ustalono, czy regularna obserwacja ma i poBczenia i przedmiotowe, morfologia krwi potem co rok wpByw na rokowanie. U wszystkich chorych |oBdkowo- Inne badania laboratoryjne, T ylko ze wskazaD klinicznych nale|y ocenia nastpstwa przebytego -przeBykowego obrazowe i endoskopia leczenia przeciwnowotworowego, w tym stan od|ywienia. UzupeBnienie niedoborów witaminy B12 Rak trzustki i brodawki Badanie podmiotowe Co 3 6 mies. przez 2 lata, Nie ustalono, czy wykonywanie TK lub Vatera i przedmiotowe; oznaczenie nastpnie co rok oznaczanie CA19.9 poprawia rokowanie. CA19.9 (tylko u chorych Bardzo wa|ne jest rozpoznawanie z podwy|szonym st|eniem przed i leczenie nastpstw radykalnego leczenia zabiegiem) (np. cukrzyca, niedobór enzymów TK jamy brzusznej Co 6 mies. przez 2 lata trzustkowych) Rak wtrobowo- Badanie podmiotowe Co 3 6 mies. przez 2 lata, Nie ustalono, czy regularne wykonywanie komórkowy i przedmiotowe; AFP* (tylko nastpnie co 6 12 mies. badaD obrazowych lub oznaczanie AFP* u chorych z podwy|szonym poprawia rokowanie. Uzasadnieniem dla nich st|eniem w chwili rozpoznania); jest mo|liwo[ zastosowania miejscowego TK lub MR leczenia u znacznej cz[ci chorych jamy brzusznej z nawrotem. Badania te zaleca si, poniewa| TK klatki piersiowej Ze wskazaD klinicznych w nawrotach ograniczonych do wtroby u znacznej cz[ci chorych mo|na zastosowa miejscowe leczenie. U wszystkich chorych nale|y ocenia wydolno[ wtroby. Chorzy po przeszczepieniu wtroby, z uwagi na konieczno[ prowadzenia immunosupresyjnego leczenia, powinni by obserwowani w o[rodkach transplantacyjnych Rak z przewodów Badanie podmiotowe Co 6 mies. w cigu pierwszych Przeprowadzanie regularnych badaD |óBciowych wewntrz- i przedmiotowe 2 lat kontrolnych prawdopodobnie nie wpBywa na wtrobowych lub Badania laboratoryjne i obrazowe Tylko ze wskazaD klinicznych rokowanie pozawtrobowych Rak okr|nicy Badanie podmiotowe Co 3 6 mies. przez 3 lata, TK jamy brzusznej tylko u chorych i przedmiotowe nastpnie co 6 12 mies. przez zwikszonego ryzyka nawrotu (II lub wy|szy 2 lata stopieD zaawansowania, z obecno[ci niekorzystnych czynników rokowniczych). Badania laboratoryjne i obrazowe CEA** w surowicy Kontrowersje przedstawiono w tek[cie co 3 6 mies. przez 3 lata, nastpnie co 6 12 mies. przez 2 lata; kolonoskopia w 1. roku, nastpnie co 3 5 lat; TK jamy brzusznej i klatki piersiowej co 6 12 mies. przez 3 lata. Inne badania  tylko ze wskazaD klinicznych Rak odbytnicy Badanie podmiotowe Jak w raku okr|nicy (lub Warto[ intensywnej obserwacji budzi wicej i przedmiotowe co 6 mies. przez 2 lata) wtpliwo[ci ni| w przypadku raka okr|nicy Badania laboratoryjne i obrazowe Kolonoskopia w 1. roku, nastpnie co 5 lat; rektosigmoidoskopia co 6 mies. przez 2 5 lat (u chorych niepoddanych radioterapii lub w przypadku obecno[ci cechy T4 lub N2); CEA**  jak w raku okr|nicy TK  jak w raku okr|nicy oraz TK lub MR miednicy mniejszej Rak kanaBu odbytu Badanie podmiotowe Pierwsza ocena po 2 mies. od i przedmiotowe zakoDczenia radiochemioterapii, nastpnie co 3 mies. przez 3 lata i co 6 mies. przez kolejne 2 lata (zawsze Bcznie z badaniem per rectum) Badania laboratoryjne i obrazowe U kobiet badanie cytologiczne wymazu z szyjki macicy co 12 mies. Badania laboratoryjne i obrazowe  wyBcznie ze wskazaD klinicznych *AFP, alfa-fetoproteina; **CEA (carcino-embryonic antygen), antygen zarodkowo-pBodowy 421 Tabela V. Badania kontrolne u chorych na raka piersi po radykalnym leczeniu zalecane przez Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej [36] Badanie Czsto[ Samobadanie Co miesic Badanie przedmiotowe Co 3 mies. przez pierwsze 2 lata1 Co 6 mies. do 5 lat, nastpnie co 12 mies. Mammografia2 Co 12 mies.; u chorych po leczeniu oszczdzajcym pierwsze badanie po 6 mies. Badanie ginekologiczne Co 12 mies. u kobiet z zachowan macic, leczonych tamoksyfenem3 Badania obrazowe i laboratoryjne Tylko ze wskazaD klinicznych Ocena stanu mineralizacji ko[ci (densytometria)4 Co 12 24 mies. Ocena masy ciaBa Zalecane utrzymanie wskaznika masy ciaBa w przedziale 20 25 1 W przedinwazyjnym raku badania kontrolne co 6 miesicy przez pierwsze 2 lata, nastpnie co 12 miesicy; 2MR do rozwa|enia u chorych nosicielek mutacji w genach BRCA; 3u chorych bez objawów ze strony narzdu rodnego nie ma wskazaD do wykonywania [ródpochwowej USG oraz biopsji endometrium; 4dotyczy chorych o wysokim ryzyku osteoporozy zwizanej z leczeniem inhibitorami aromatazy lub z zahamowaniem czynno[ci hormonalnej jajników aktywno[ci i odpowiedniej diety w celu zmniejszenia nad- 38]. U chorych poddanych leczeniu z oszczdzeniem piersi wagi), a tak|e ocena póznych wyników leczenia. Mniejsze pierwsz kontroln MMG nale|y wykona po 6 miesicach. znaczenie ma natomiast aktywne poszukiwanie bezobjawo- Nie ma natomiast wskazaD do rutynowego wykonywania wych przerzutów odlegBych, poniewa| ich wcze[niejsze wy- USG i MR piersi; badania te wykonuje si jedynie w przypad- krycie w wyniku rozszerzonego zakresu badaD kontrolnych ku trudno[ci w ocenie przy u|yciu MMG [39, 40]. U chorych nie ma istotnego wpBywu na skuteczno[ leczenia i jako[ po zabiegach rekonstrukcyjnych piersi z wykorzystaniem |ycia chorych [30 33]. endoprotez MMG ma ograniczon warto[ i nie jest zaleca- Wyniki badaD wykazuj, |e skuteczno[ badaD kontrol- na. W tej grupie chorych wiksze znaczenie w rozpoznaniu nych prowadzonych przez specjalistów dziedzin onkologicz- nawrotu w tkance podskórnej lub w obrbie mi[ni klatki nych i przeszkolonych lekarzy rodzinnych jest porównywalna piersiowej ma badanie przedmiotowe, ew. uzupeBnione [30, 31, 34, 35]. Co prawda, nawroty raka piersi zdarzaj si MR [41]. nawet po wielu latach, ale z upBywem czasu ich ryzyko maleje, U chorych bez podejrzanych objawów nie zaleca si a równocze[nie pojawiaj si inne problemy zdrowotne, zwi- wykonywania badaD laboratoryjnych (morfologii krwi, bio- zane ze starzeniem. W tej sytuacji preferowana jest opieka chemii), st|enia surowiczych markerów nowotworowych sprawowana przez lekarza pierwszego kontaktu, która ma (CA15-3/CA27.29, CEA) oraz innych ni| MMG badaD obra- bardziej kompleksowy charakter. Rozwizanie takie znalazBo zowych: USG jamy brzusznej, RTG klatki piersiowej, TK, MR, si w wielu midzynarodowych zaleceniach [30, 31, 34]. PET oraz scyntygrafii ko[ci, bowiem nie wykazano wpBywu Zasady obowizujce w obserwacji chorych po radykal- tych metod na czas prze|ycia chorych [30 33]. U chorych nym leczeniu przedinwazyjnego raka przewodowego oraz z zachowan macic, które otrzymuj uzupeBniajce leczenie raka inwazyjnego w stopniu I III przedstawiono w tabeli V tamoksyfenem, istnieje zwikszone ryzyko raka endome- [36]. W cigu pierwszych 2 lat od zakoDczenia leczenia zaleca trium, i w tej grupie co 12 miesicy nale|y przeprowadzi si wizyty kontrolne co 3 miesice, nastpnie od 2. do 5. roku badanie ginekologiczne [30 32, 42]. Odstp w kontrolnych co 6 miesicy, a powy|ej 5 lat  co 12 miesicy. Schemat badaniach ginekologicznych mo|na wydBu|y u chorych po ten ma charakter empiryczny, bowiem nie ma badaD ocenia- histerektomii i owariektomii, nie ma natomiast dowodów jcych znaczenie czstotliwo[ci badaD kontrolnych w[ród uzasadniajcych rutynowe wykonywanie [ródpochwowej ogóBu chorych i w poszczególnych podgrupach raka piersi USG [30 32]. [30 33, 35, 37]. U chorych leczonych inhibitorami aromatazy lub meto- Najwiksze znaczenie w rozpoznawaniu nawrotu cho- dami hamujcymi czynno[ hormonaln jajników istnieje roby ma badanie przedmiotowe i podmiotowe [36]. Nale|y podwy|szone ryzyko osteoporozy, i w tych grupach wska- tak|e oceni stan psychiczny chorej i obecno[ objawów zana jest regularna ocena gsto[ci ko[ci z wykorzystaniem endokrynologicznych (uderzenia gorca, dyspareunia, su- densytometrii, a tak|e uzupeBnienie niedoborów wapnia cho[ pochwy, zaburzenia pBciowe). i witaminy D3 [30, 31, 43, 44]. W grupie podwy|szonego Jedynym zalecanym obrazowym badaniem w ramach ryzyka zdarzeD kostnych s równie| chore powy|ej 65 r.|. kontroli po leczeniu jest rentgenowska mammografia oraz mBodsze z rozpoznan osteoporoz bdz jej rodzin- (MMG) [30 33, 37, 38]. Wykazano, |e  niezale|nie od nym wystpowaniem, wskaznikiem masy ciaBa < 18 kg/m2, wieku chorych  wykonywana co 12 miesicy MMG po- palce, nadu|ywajce alkoholu i o maBej aktywno[ci fi- zwala na obni|enie ryzyka zgonu z powodu raka piersi [37, zycznej [45]. 422 U chorych na HER2-dodatniego raka piersi po zakoD- ginekologiczne wystpuj rzadko (rak pochwy, rak sromu, czonym uzupeBniajcym leczeniu trastuzumabem i bez misaki macicy, nienabBonkowe nowotwory jajnika, choroba objawów polekowego uszkodzenia ukBadu kr|enia nie trofoblastyczna) i badania kontrolne w tej grupie powinny ma potrzeby regularnego wykonywania badaD echo- i elek- by prowadzone w specjalistycznych o[rodkach. trokardiograficznych [30 32]. Badanie ginekologiczne w Polsce w ramach badaD kon- U chorych obci|onych wywiadem rodzinnym nale- trolnych obejmuje wizualn ocen krocza i sromu, ocen |y rozwa|y zasadno[ przeprowadzenia badaD gene- pochwy i szyjki macicy we wziernikach, badanie dwurczne tycznych w kierunku nosicielstwa mutacji BRCA, je[li nie przez pochw, badanie przez odbyt oraz przezpochwowe przeprowadzono ich wcze[niej. Chore nale|y zachca do badanie USG. W wikszo[ci midzynarodowych zaleceD aktywno[ci fizycznej (co najmniej 4 godziny wiczeD w ty- u|ycie przezpochwowego badania USG jako elementu godniu), unikania nadu|ywania alkoholu oraz wBa[ciwej standardowego badania ginekologicznego nie jest jednak diety w celu zachowania wskaznika masy ciaBa w zakresie okre[lone [52 54, 57 59], a Society of Gynecologic Onco- 20 25 [46, 47]. Ci|a po przebytym leczeniu z powodu logists (SGO) wrcz nie zaleca jego przeprowadzania [52]. raka piersi nie zwiksza ryzyka nawrotu. Dotychczas nie W tym [wietle praktyka stosowana w Polsce wymaga [ro- okre[lono bezpiecznego odstpu, jaki nale|y zachowa dowiskowej dyskusji i ewentualnej modyfikacji. Badanie pomidzy zakoDczeniem radykalnego leczenia a ci|. przedmiotowe powinno równie| obj ocen obwodowych Ci|a jest przeciwwskazana u chorych otrzymujcych uzu- wzBów chBonnych i piersi. Szczególny nacisk nale|y poBo- peBniajce leczenie tamoksyfenem, natomiast po jej zakoD- |y na edukowanie chorych co do potencjalnych objawów czeniu mo|na wznowi hormonoterapi. W zapobieganiu wznowy, wyja[nienie braku zasadno[ci wykonywania badaD ci|y zalecane jest stosowanie [rodków mechanicznych obrazowych u chorych bez objawów i ograniczenia ozna- (prezerwatywa, wkBadka domaciczna), bowiem istnieje czania surowiczych markerów. maBo danych dotyczcych bezpieczeDstwa stosowania hormonalnych preparatów antykoncepcyjnych po leczeniu Rak bBony [luzowej trzonu macicy z powodu raka piersi. Stosowanie hormonoterapii zastp- W nowotworze tym nawroty wystpuj wzgldnie rzad- czej (HTZ) zwierajcej estrogen i progestagen zwiksza ko  od 2 do 15% w I stopniu do okoBo 50% w przypadkach ryzyko nawrotu choroby i jest przeciwwskazane [48]. Rola zaawansowanych. OkoBo 70 100% wznów wystpuje w ci- HTZ z wykorzystaniem wyBcznie estrogenów wymaga gu pierwszych 3 lat [52, 60]. U okoBo poBowy chorych objawy dalszych badaD [49]. U chorych z objawami dyspareunii kliniczne s pierwsz manifestacj wznowy, a u chorych bez i problemami z osigniciem orgazmu mo|na rozwa|y objawów badanie przedmiotowe pozwala wykry 35 68% miejscowo estrogeny w postaci kremów i dopochwowych wznów. Objawy kliniczne i/lub zmiany w badaniu przed- tabletek, przy czym wpByw takiego postpowania na ryzy- miotowym wystpuj u ponad 80% chorych ze wznow. ko nawrotu jest niejasny [50, 51]. Oznacza to, |e istotne jest edukowanie chorych co do ob- Brak jest zaleceD dotyczcych schematu badaD kon- jawów wznowy i konieczno[ci regularnej kontroli po lecze- trolnych u chorych na rozsianego raka piersi. Racjonal- niu. Obserwacja jest istotna w celu wykrywania miejscowej ne jest dostosowanie rodzaju wykonywanych badaD do wznowy, je[li istnieje mo|liwo[ jej skutecznego leczenia. zgBaszanych dolegliwo[ci, odchyleD od normy w badaniu U chorych bez objawów nie zaleca si wykonywania przedmiotowym oraz stanu ogólnego, w celu modyfikacji badania cytologicznego, RTG klatki piersiowej i oznacza- dotychczasowego leczenia. nia st|enia CA125. Society of Gynecologic Oncologists nie zaleca przeprowadzania [ródpochwowej USG [52]. Badania Nowotwory kobiecego ukBadu pBciowego obrazowe, takie jak TK, MR czy PET-TK, maj zastosowanie Dotychczas nie przeprowadzono prospektywnych ba- w weryfikacji podejrzenia wznowy. PET-TK ma tak|e istotne daD oceniajcych wpByw badaD kontrolnych na czas prze|y- znaczenie przy kwalifikacji chorych ze wznow do leczenia cia w nowotworach kobiecego ukBadu pBciowego. Zalecenia operacyjnego [52, 61]. oparte s na opiniach towarzystw naukowych, przegldach Zasady prowadzenia badaD kontrolnych po leczeniu raka pi[miennictwa lub opiniach ekspertów [52 55]. Jedno pro- bBony [luzowej trzonu macicy przedstawiono w tabeli VI. spektywne badanie z losowym doborem chorych, które miaBo inny gBówny cel, w sposób istotny wpBynBo na zasady Rak jajnika, rak jajowodu i pierwotny badaD kontrolnych po pierwszorazowym leczeniu chorych rak otrzewnej na raka jajnika [56]. Z uwagi na specyfik nowotworów U okoBo 75% chorych na raka jajnika dochodzi do nawro- ginekologicznych i rol, jak odgrywa w nim badanie gine- tu po pierwszorazowym leczeniu. Mediana czasu wystpie- kologiczne, które w Polsce nie jest rutynowo wykonywane nia nawrotu w stopniu IIB IV wynosi okoBo 22 miesicy [52]. przez lekarzy POZ, zasadne wydaje si prowadzenie obser- Najcz[ciej pierwszym objawem wznowy (37% chorych) wacji tych chorych przez ginekologów. Niektóre nowotwory jest wzrost st|enia CA125, który poprzedza kliniczne ob- 423 Tabela VI. Zalecane badania kontrolne u chorych na raka bBony [luzowej trzonu macicy Kategoria chorych Rodzaj badania* Czsto[ wykonywanych badaD StopieD FIGO** IA G1/G2 Podmiotowe i przedmiotowe z badaniem Co 6 mies. w pierwszym roku, nastpnie (typ endometrioidalny) ginekologicznym, badaniem per rectum, co 12 mies. do rozwa|enia przezpochwowe USG StopieD FIGO** IA G3, IB-II jw. Co 3 mies. w pierwszym roku, co 6 mies. (typ endometrioidalny) do 5 lat, nastpnie co 12 mies. StopieD FIGO** III IV oraz wszystkie stopnie jw. Co 3 mies. w pierwszych 2 latach, co 6 mies. w przypadku typów innych do 5 lat, nastpnie co 12 mies. ni| raki endometrialne *We wszystkich stopniach zaawansowania badania obrazowe jedynie w sytuacji wskazaD klinicznych **FIGO, International Federation of Gynecology and Obstetrics jawy choroby [rednio o 5 miesicy. U 15% chorych wznowa Rak szyjki macicy manifestuje si wystpieniem objawów klinicznych, a u 4% OkoBo 3/4 wznów raka szyjki macicy wystpuje w cigu  objawami klinicznymi i wzrostem st|enia CA125 [56, 62]. pierwszych 24 36 miesicy po zakoDczeniu leczenia [68]. Wyniki du|ego badania klinicznego z randomizacj wyka- Typowymi objawami podmiotowymi wznowy s: ból brzu- zaBy, |e rozpoczcie chemioterapii jedynie na podstawie cha lub ból w okolicy miednicy mniejszej, krwawienie z po- wzrostu st|enia CA125 nie wpBywa na czas prze|ycia [56]. chwy, ból lub obrzk limfatyczny koDczyn dolnych, objawy ze W tej sytuacji nale|y rozwa|y i przedyskutowa z chor strony ukBadu moczowego, kaszel i ubytek masy ciaBa. Tylko celowo[ oznaczania st|enia tego markera. 26 36% nowotworów wykrywa si w trakcie badaD kontrol- Badania obrazowe (TK, MR, PET-TK) maj zastosowanie nych. Badanie fizykalne, które powinno obejmowa równie| w weryfikacji podejrzenia wznowy i w kwalifikacji do lecze- badanie przez pochw i odbyt, pozwala wykry 29 75% bez- nia operacyjnego z powodu nawrotu [52]. Nie ma wskazaD objawowych klinicznie nawrotów [69]. Badanie cytologiczne do ich rutynowego wykonywania u chorych bez objawów pozwala wykry gBównie nowe zmiany w obrbie pochwy nawrotu. i powinno by wykonywane raz w roku (tab. VIII). W przypadku W guzach jajnika o granicznej zBo[liwo[ci nawroty wy- zmian stwierdzanych w badaniu cytologicznym konieczne stpuj u okoBo 8% chorych, przy czym okoBo 30% nawro- jest wykonanie kolposkopii z pobraniem wycinków [68, 69]. tów ma charakter zBo[liwy [63]. Wznowy wystpuj czsto Wyniki badaD retrospektywnych wskazuj jednak, |e tylko wiele lat po zakoDczeniu pierwszorazowego leczenia: 70% niewielk cz[ wznów (0 17%) rozpoznaje si dziki tej po 5 latach, a 30% po 10 latach [52]. Ryzyko wznowy jest metodzie. Badanie cytologiczne ma ograniczon przydatno[ wiksze w przypadku zabiegów oszczdzajcych [63]. W tej po radioterapii [69]. grupie istotne jest okresowe wykonywanie badaD USG za Nie zaleca si wykonywania corocznego badania RTG pomoc sondy dopochwowej, co pozwala zidentyfikowa klatki piersiowej [52, 54, 57, 69]. To i inne badania obra- wcze[nie zmian w pozostawionym jajniku i przeprowadzi zowe (RTG, TK, MR, PET-TK) s wskazane u chorych z pod- zabieg [64, 65]. Badania obrazowe (TK, MR, PET-TK) maj miotowymi objawami lub nieprawidBowo[ciami w badaniu zastosowanie wyBcznie w weryfikacji podejrzenia wznowy. fizykalnym [70]. Warto[ przezpochwowego badania USG Zasady badaD kontrolnych po leczeniu z powodu raka jest wtpliwa. Nie zaleca si oznaczania st|enia antygenu jajnika przedstawiono w tabeli VII. Dotycz one równie| raka SCC (squamous cell carcinoma antigen). Poniewa| prawie jajowodu i pierwotnego raka otrzewnej. 40% chorych zgBasza si na nieplanowane wizyty kontrolne z powodu objawów podmiotowych lub klinicznego podej- NienabBonkowe nowotwory jajnika rzenia wznowy, istotna jest ich edukacja w zakresie objawów i guzy ze sznurów pBciowych wznowy [68]. Chore, u których wykonano trachelektomi U du|ej cz[ci chorych na nienabBonkowe nowotwo- (zabieg z zachowaniem macicy), wymagaj badaD kontrol- ry jajnika mo|liwe jest pierwotne leczenie oszczdzajce nych w o[rodku, w którym przeprowadzono leczenie. z zachowaniem macicy i drugiego jajnika. Z uwagi na sk- pe dane z pi[miennictwa zalecenia w tej grupie oparte Rak sromu s jedynie na opiniach ekspertów [52, 55]. Konieczna jest Do wznowy najcz[ciej dochodzi w cigu pierwszych wieloletnia obserwacja, poniewa| poBowa wznów wyst- 2 lat po leczeniu  cz[ciej u chorych z przerzutami do puje po 5 latach od zakoDczeniu leczenia, w tym okoBo wzBów chBonnych. Po 24 miesicach od zakoDczenia le- poBowa  w miednicy. U chorych na nowotwory ze sznu- czenia ryzyko wznowy jest takie samo u chorych z zajtymi rów pBciowych wznowy wystpuj nawet po 20 latach od i niezajtymi wzBami chBonnymi, jednak utrzymuje si przez zakoDczeniu leczenia [66]. Cz[ chorych mo|e otrzyma wiele lat (wznowy po 5 latach wystpuj u 35% chorych) skuteczn chemioterapi drugiej linii [67]. [71]. U ponad 90% chorych, u których doszBo do póznej 424 Tabela VII. Zalecane badania kontrolne u chorych na nowotwory jajnika i jajowodu oraz pierwotnego raka otrzewnej Kategoria chorych Rodzaj badania Czsto[ wykonywanych badaD NabBonkowe nowotwory jajnika i jajowodu StopieD FIGO* I IV Podmiotowe i przedmiotowe z badaniem Co 3 mies. w pierwszych 2 latach; co ginekologicznym, badaniem per rectum oraz 3-6 mies. w 3. roku, co 6 mies. do 5 lat, przezpochwowym USG nastpnie co 12 mies. Antygen CA125 Po dyskusji z chor, razem z badaniem Badania obrazowe Jedynie w sytuacji wskazaD klinicznych Zalecana konsultacja genetyczna, je|eli W chwili rozpoczynania obserwacji lub nie zostaBa wcze[niej przeprowadzona powtórnie w momencie wystpienia nowego zachorowania w rodzinie Guzy jajnika o niskiej zBo[liwo[ci StopieD FIGO* I IV Zakres badaD jak w nowotworach Co 6 mies. do 5 lat, nastpnie co 12 mies. nabBonkowych StopieD FIGO* I z zachowaniem narzdu Zakres badaD jak w nowotworach Jak wy|ej rodnego: nabBonkowych; rozwa|y usunicie macicy  po usuniciu guza i drugiego przydatka po zakoDczeniu rozrodu  po usuniciu przydatka Guzy jajnika wywodzce si z komórek rozrodczych I. Rozrodczak (dysgerminoma) Zakres badaD jak w nowotworach Co 3 mies. w pierwszych 2 latach, nastpnie II. Nie-rozrodczak: nabBonkowych jajnika co 12 mies. 1. guz pcherzyka |óBtkowego (endodermal St|enie AFP**, HCG***, LDH**** Do 2 lat po wraz z badaniem przedmiotowym sinus tumor/yolk sac tumor) Badania obrazowe Jedynie wedBug wskazaD klinicznych i wzrostu 2. potworniak niedojrzaBy (teratoma st|enia markerów, ew. cz[ciej w cigu immaturum/malignum) pierwszych 2 lat w przypadku prawidBowych 3. rak zarodkowy (carcinoma embryonale) st|eD markerów w trakcie pierwotnego 4. kosmówczak zarodkowy (non-gestational leczenia chorioncarcinoma) III. Mieszany guz zBo[liwy germinalny (tumor mixtus mesodermalis malignus) Guzy ze sznurów pBciowych I. Grupa guzów z komórek ziarnistych Jak w nowotworach nabBonkowych Co 3 mies. w pierwszych 2 latach, co 6 mies. i pod[cieliska po 2 latach Badania obrazowe A. Ziarniszczak (folliculoma, granulosa cell Jedynie w sytuacji wskazaD klinicznych tumor) B. Guzy z grupy otoczkowiak-wBókniak (thecoma-fibroma) II. Grupa guzów z komórek Sertoliego i pod[cieliska 1. Guz z komórek Sertoliego 2. Guz z komórek Leydiga III. Guzy z komórek Sertoliego i Leydiga III. Gynandroblastoma IV. Guzy pochodzce ze sznurów pBciowych i zrbu z obrczkowatymi cewkami (SCTAT  sex cord tumor with annular tubules) *FIGO, International Federation of Gynecology and Obstetrics; **AFP (alfa-fetoproteina); ***HCG (human chorionic gonadotropin), gonadotropina kosmówkowa; ****LDH, dehydrogenaza mleczanowa Tabela VIII. Zalecane badania kontrolne u chorych na raka szyjki macicy Kategoria chorych Rodzaj badania Czsto[ wykonywanych badaD Niskie ryzyko wznowy: IA, chore leczone Podmiotowe i przedmiotowe wraz z badaniem Co 6 mies. w pierwszych 2 latach, co wyBcznie chirurgicznie bez leczenia ginekologicznym i badaniem per rectum 12 mies. do 5 lat, po 5 latach powrót do badaD uzupeBniajcego obejmujcych populacj ogóln Badanie cytologiczne Co 12 mies. Badania obrazowe Jedynie w sytuacji wskazaD klinicznych Podwy|szone ryzyko wznowy: chore leczone Podmiotowe i przedmiotowe wraz z badaniem Co 3 mies. w pierwszych 2 latach, co pierwotnie chirurgicznie z leczeniem ginekologicznym i badaniem per rectum 12 mies. do 5 lat, po 5 latach powrót do badaD uzupeBniajcym lub poddane radio(chemio)- obejmujcych populacj ogóln terapii Badanie cytologiczne Co 12 mies. Badania obrazowe Jedynie w sytuacji wskazaD klinicznych 425 Tabela IX. Zalecane badania kontrolne u chorych na raka sromu i raka pochwy Kategoria chorych Rodzaj badania Czsto[ wykonywanych badaD StopieD I IV Podmiotowe i przedmiotowe, z badaniem Co 3 mies. w pierwszych 2 latach, co 6 mies. ginekologicznym i badaniem per rectum; u chorych do 5 lat, nastpnie co 12 mies. na raka sromu szczególnie uwa|na ocena makroskopowa sromu, krocza oraz badanie pachwin (ewentualnie wulwoskopia) Badanie cytologiczne (przy zachowanej macicy) Co 12 mies. Badanie radiologiczne Jedynie w sytuacji wskazaD klinicznych wznowy, ma ona charakter miejscowy [72]. Z uwagi na rol (Radiation Therapy Oncology Group  American Society for wirusów HPV (human papilloma virus) w raku sromu istotna Radiation Oncology) z 2006 roku to wzrost st|enia PSA jest diagnostyka w kierunku raka szyjki macicy, pochwy o 2 ng/ml powy|ej osignitego najni|szego st|enia [75]. oraz okolicy odbytu. Nie udowodniono warto[ci klinicznej St|enie PSA po skutecznym zabiegu operacyjnym i nie zaleca si wykonywania dodatkowych badaD obrazo- powinno si sta nieoznaczalne w cigu 6 tygodni [76]. wych (tab. IX). Warto[ przezpochwowego badania USG jest Utrzymujce si wykrywalne st|enie PSA [wiadczy o istnie- wtpliwa. W razie wystpowania objawów podmiotowych niu aktywnej choroby (mikroprzerzuty, choroba resztkowa lub cech wskazujcych na obecno[ przerzutów nale|y w miednicy). GwaBtownie wzrastajce st|enie PSA [wiadczy wykona badania obrazowe i postpowa jak w przypadku raczej o rozsiewie, podczas gdy pózny i powolny wzrost st- raka szyjki macicy [52]. |enia PSA cechuje nawroty miejscowe [77]. W porównaniu z radykaln prostatektomi, po radioterapii obni|enie st- Rak pochwy |enia PSA do najni|szego poziomu nastpuje du|o wolniej Rak pochwy jest wzgldnie rzadkim nowotworem, i czasami przekracza nawet 3 lata. Obni|enie st|enia PSA a dane na temat obserwacji po leczeniu s skpe. Nie poni|ej 0,05 ng/ml zwizane jest z dobrym rokowaniem [78]. wykazano korzy[ci wynikajcych z rutynowego wyko- Czas podwojenia st|enia PSA (PSADT  PSA doubling time) nywania badaD cytologicznych lub obrazowych u kobiet zale|y od lokalizacji nawrotu  PSADT wynoszcy kilkana- niezgBaszajcych objawów podmiotowych (tab. IX) [52]. [cie miesicy sugeruje raczej nawrót miejscowy, natomiast W pi[miennictwie nie ma danych dotyczcych warto[ci kilka  rozsiew choroby [79]. [ródpochwowej USG. Badanie per rectum jest uzasadnione szczególnie u cho- rych z niezró|nicowanymi nowotworami lub w nowotwo- Nowotwory ukBadu moczowo-pBciowego rach niewywodzcych si z tkanki gruczoBowej stercza Rak gruczoBu krokowego (RGK) (np. misaki) [80]. W takich przypadkach nie dochodzi do Rutynowa kontrola po radykalnym leczeniu powinna wzrostu st|enia PSA w trakcie progresji i badanie per rec- obejmowa wywiad i ocen st|enia swoistego antygenu tum mo|e by jedyn metod rozpoznania bezobjawowej sterczowego (PSA  prostate-specific antygen) oraz, w razie wznowy miejscowej. potrzeby, badanie per rectum. Wywiad powinien uwzgld- U chorych po radioterapii, u których wystpuj objawy nia aspekty psychologiczne, potencjalne objawy sugeru- ze strony dolnego odcinka przewodu pokarmowego, nale|y jce nawrót choroby lub pózne powikBania po leczeniu. Wy- przeprowadzi peBn diagnostyk endoskopow w celu mienione badania powinny by wykonywane co 3 miesice ustalenia ich przyczyny (enteropatia po napromienianiu, przez pierwszy rok, w dwóch kolejnych latach co 6 miesicy, przewlekBe procesy zapalne, zmiany nowotworowe w obr- a nastpnie co rok. Wykonywanie badaD obrazowych u cho- bie jelita grubego). Zalecenia dotyczce obserwacji chorych rych bez objawów lub cech wznowy biochemicznej jest nie- na RGK po radykalnym leczeniu przedstawiono w tabeli X. uzasadnione. Jednorazowe stwierdzenie wzrostu st|enia PSA powinno by zweryfikowane powtórnym badaniem Rak nerki przed podjciem decyzji o pogBbianiu diagnostyki w celu Nie wykazano, aby jakikolwiek schemat obserwacji po poszukiwania wznowy. Nadal trwa dyskusja dotyczca defi- radykalnym leczeniu operacyjnym wczesnego raka nerki nicji progresji biochemicznej. Je[li najni|sze st|enie PSA po wpBywaB na popraw rokowania. Zasady obserwacji cho- radykalnej prostatektomii nie przekracza 0,01 ng/ml, ryzyko rych po radykalnym leczeniu raka nerki opracowane przez nawrotu wynosi okoBo 4% [73]. Jednak okoBo 2/3 chorych, Europejskie Towarzystwo Urologiczne (EAU  European As- u których st|enie PSA przekracza 0,05 ng/ml, prze|ywa 5 lat sociation of Urology) zawarte s w tabeli XI. Wytyczne te bez nawrotu biochemicznego [74]. Definicja nawrotu bio- uwzgldniaj ryzyko nawrotu okre[lone za pomoc zwali- chemicznego po radioterapii wedBug ustaleD RTOG-ASTRO dowanych nomogramów, uwzgldniajcych m.in. stopnie 426 Tabela X. Zalecane badania kontrolne u chorych na raka gruczoBu krokowego po radykalnym leczeniu Badanie Czstotliwo[ Uwagi Badanie podmiotowe, Po 3 mies. od zakoDczenia leczenia, co 6 mies. przez st|enie *PSA 3 lata, nastpnie co 12 mies. Badanie per rectum jw. Szczególnie uzasadnione u chorych z niezró|nicowanymi nowotworami lub w przypadku nowotworów niewywodzcych si z tkanki gruczoBowej stercza (np. misaki), które nie wydzielaj PSA *PSA (prostate-specific antygen), swoisty antygen sterczowy Tabela XI. Zalecane badania kontrolne u chorych na raka nerki po radykalnym leczeniu* Ryzyko nawrotu** 6. mies. 1. rok 2. rok 3. rok 4. rok 5. rok Po 5 latach*** Niskie USG TK USG TK USG TK  Zrednie TK TK TK USG TK TK TK co 2 lata Wysokie TK TK TK TK TK TK TK co 2 lata *TK we wszystkich przypadkach z objciem klatki piersiowej i jamy brzusznej; **oparte na nomogramach uwzgldniajcych stopnie T, N i M, obecno[ objawów w momencie rozpoznania, zró|nicowanie nowotworu i [rednic guza [81 84]; *** tylko w przypadkach uzasadnionych klinicznie i na podstawie indywidualnej oceny ryzyka T, N i M, obecno[ objawów w momencie rozpoznania, chorych wskazane jest wykonywanie kontrolnej cystoskopii zró|nicowanie nowotworu i [rednic guza [81 84]. co rok przez 10 lat, a u chorych z guzami du|ego ryzyka  przez caBe |ycie. Wizyty kontrolne, obejmujce tak|e Rak pcherza moczowego USG nerek i zbiornika jelitowego oraz oznaczenie st|e- Ryzyko nawrotu choroby u chorych poddanych radykal- nia kreatyniny i elektrolitów we krwi, przeprowadza si co nemu wyciciu pcherza zale|y [ci[le od stopnia zaawan- 3 miesice w cigu pierwszych 2 lat, a pózniej co 6 miesicy sowania patologicznego raka i zwiksza si od 5% w przy- do 5 lat po cystektomii. Chorzy leczeni napromienianiem padku chorych z guzami pT1G3 do niemal 100% u chorych z zachowaniem pcherza moczowego wymagaj wykony- z pN2. Ryzyko nawrotu jest najwiksze w okresie pierwszych wania kontrolnych cystoskopii co 3 miesice przez pierwsze 24 miesicy po cystektomii, maleje pomidzy 24. a 36. mie- 2 lata obserwacji, a nastpnie co 6 miesicy [85]. Zalecenia sicem i jest wzgldnie maBe po upBywie 36 miesicy. dotyczce obserwacji chorych po radykalnym leczeniu raka Wykonanie cystoskopii po 3 miesicach jest uzasad- pcherza moczowego przedstawiono w tabeli XII. nione u wszystkich chorych poddanych przezcewkowej elektroresekcji guza pcherza moczowego (transurethral Nowotwory jdra resection of bladder tumor  TURbt) z powodu nieinwa- Nie ma ogólnie przyjtego schematu dotyczcego zyjnego raka. W przypadku guzów T1 G2/G3 sugeruje rytmu i zakresu badaD kontrolnych u chorych leczonych si przeprowadzenie w cigu 3 miesicy powtórnej elek- z powodu nowotworów jdra. Wczesne wykrycie i leczenie troresekcji miejsc, w których wcze[niej wykonano TURbt nawrotu s podstawowym celem regularnie wykonywa-  utkanie raka stwierdza si u ponad 1/3 z tych chorych. nych badaD kontrolnych w cigu 5 10 lat od rozpoznania. W przypadku guzów maBego ryzyka (pojedynczy guz, Ta W ostatnim czasie pojawia si coraz wicej sugestii, aby G1, [rednica < 3 cm), bez nawrotu w cigu 3 miesicy od w ramach badaD kontrolnych wykorzystywa MR zamiast pierwszej TURbt, kontroln cystoskopi mo|na opózni do TK z uwagi na mniejsze ryzyko zwizane z toksyczno[ci 9. miesica, a nastpnie wykonywa to badanie co 12 mie- kontrastu i uniknicie potencjalnie szkodliwego dziaBania sicy. U chorych z wysokim ryzykiem nawrotu cystoskopi promieniowania jonizujcego. W tabeli XIII przedstawiono wykonuje si co 3 miesice w cigu pierwszych 2 lat, co wytyczne EAU z 2011 roku [86]. 4 miesice w 3. roku obserwacji, co 6 miesicy w latach 4. i 5., a nastpnie co rok. Okre[lenie standardowego postpowa- Rak prcia nia w przypadku guzów [redniego ryzyka jest trudne ze W zlokalizowanych rakach prcia prze|ycia 5-letnie wzgldu na du| zmienno[ czynników prognostycznych. wynosz okoBo 85%, a u chorych z przerzutami do re- Je|eli wystpi wznowa, schemat kontrolnych badaD cysto- gionalnych wzBów chBonnych lub okolicznych tkanek skopowych wdra|a si na nowo. U chorych z pojedynczym  59%. W przypadku uogólnionej choroby jedynie 11% guzem Ta/G1, u których w cigu 5 lat nie doszBo do nawrotu, chorych prze|ywa 5 lat. Pojawiaj si doniesienia, |e mo|na odstpi od kontrolnych cystoskopii. U pozostaBych raki prcia zwizane z zaka|eniem HPV charakteryzuj 427 Tabela XII. Zalecane badania kontrolne u chorych na raka pcherza moczowego po radykalnym leczeniu Kategoria Badanie cytologiczne moczu TK jamy brzusznej i miednicy, Ocena czynno[ci Losowe chorych i cystoskopia RTG klatki piersiowej wtroby i nerek biopsje [ciany pcherza Rak Co 3 6 mies. Co 6 12 mies.      nieinwazyjny przez 2 lata w kolejnych latach Rak naciekajcy Co 3 6 mies. Co 6 12 mies. Co 3 6 mies. Co 6 12 mies. Co 3 6 mies. W przypadku  (radykalna przez 2 lata* w kolejnych przez 2 lata w kolejnych przez 2 lata wskazaD cystektomia) latach* latach w kolejnych latach Rak naciekajcy Co 3 6 mies. Co 6 12 mies. Co 3 6 mies. Co 6 12 mies. Co 3 6 mies. W przypadku Co 3 6 mies. (leczenie przez 2 lata w kolejnych przez 2 lata w kolejnych przez 2 lata wskazaD przez 2 lata z zachowaniem latach latach w kolejnych pcherza) latach *tylko badanie cytologiczne Tabela XIII. Wytyczne European Association of Urology dotyczce obserwacji chorych na zBo[liwe nowotwory jdra po radykalnym leczeniu [86]* Badanie Czstotliwo[ Badanie przedmiotowe, markery nowotworowe  alfa-fetoproteina Co 3 mies. przez pierwsze 2 lata, co 6 mies. przez kolejne 3 lata, (AFP), beta-gonadotropina kosmówkowa (B-hCG) i dehydrogenaza nastpnie co 12 mies. mleczanowa (LDH), RTG klatki piersiowej TK j. brzusznej i miednicy Co 6 mies. przez pierwsze 2 lata, nastpnie wedBug wskazaD TK klatki piersiowej WedBug wskazaD TK gBowy WedBug wskazaD *WedBug wytycznych ESMO u ka|dego chorego na nowotwory jdra w 2. i 5. roku obserwacji nale|y tak|e wykona badania biochemiczne surowicy, oceniajce odlegBe dziaBania niepo|dane leczenia (st|enie mocznika, kreatyniny, trójglicerydów, glukozy LH, FSH, testosteronu oraz frakcji cholesterolu) si lepszym rokowaniem, jednak dane te wymagaj po- 20 28% pierwszych nawrotów czerniaka stanowi wznowa twierdzenia. W tabeli XIV przedstawiono wytyczne EAU miejscowa lub przerzuty in-transit, ponad 25%  przerzuty dotyczce obserwacji po radykalnym leczeniu z powodu do regionalnych wzBów chBonnych (odsetek ten zmniej- raka prcia [87]. szyB si po wprowadzeniu biopsji wzBa wartowniczego), a 15 50%  odlegBe przerzuty. Poniewa| du| cz[ (nawet Czerniaki powy|ej 60%) nawrotów miejscowo-regionalnych mog wy- Dotychczas nie opracowano opartych na dowodach kry sami chorzy, nale|y ich poinformowa o konieczno[ci z badaD klinicznych uniwersalnych zaleceD prowadzenia samokontroli operowanej okolicy pierwotnego guza oraz badaD kontrolnych po radykalnym leczeniu czerniaków skó- regionalnego spBywu chBonnego. Po upBywie 5 lat od pier- ry [88 92]. Zalecenia te oparte s na danych empirycznych wotnego leczenia czerniaka do nawrotu dochodzi u mniej zwizanych z czasem i rodzajem wystpowania ewentu- ni| 5% chorych [96, 105]. Mog one jednak wystpowa na- alnych nawrotów choroby [92 97]. Czstotliwo[ i rodzaj wet po wielu latach i dotyczy to w jednakowych proporcjach badaD oraz czas prowadzenia obserwacji nale|y uzale|ni nawrotów miejscowo-regionalnych i odlegBych. od indywidualnego ryzyka nawrotu choroby (gBównie jej Badania kontrolne przeprowadza si rutynowo co 3 mie- wyj[ciowego zaawansowania) [92, 93, 95, 96, 98 102]. Ry- sice w cigu pierwszych 2 lat od leczenia, co 6 miesicy zyko nawrotu u chorych w stopniu T1 T2 N0 jest wzgldnie przez nastpne 3 lata  i pózniej co rok. Chorzy na czer- maBe, natomiast w stopniach IIIA, IIIB i IIIC 5-letnie prze|ycia niaka in situ nie wymagaj wieloletnich obserwacji, z wy- wolne od nawrotu choroby wynosz odpowiednio: 50 63%, jtkiem chorych z mnogimi atypowymi znamionami skóry 26 32% i 11 12% [93, 102, 103]. lub innymi czynnikami zwikszonego ryzyka zachorowania. Najwiksze prawdopodobieDstwo nawrotu czerniaka Czsto[ badaD kontrolnych powinna by równie| mniejsza wystpuje w cigu pierwszych 2 3 lat po leczeniu. Sche- u chorych na czerniaki w stopniu IA (co 6 12 miesicy); maty badaD kontrolnych w tym okresie powinny by bar- w tej grupie nie ma wskazaD do wykonywania |adnych dziej intensywne, co zwiksza szans wykrycia miejscowo- dodatkowych badaD [89, 93, 106]. Poniewa| nie opracowa- -regionalnego nawrotu kwalifikujcego si do radykalnego no opartych na badaniach klinicznych schematów badaD leczenia chirurgicznego [88, 96, 99, 100, 103 105]. OkoBo kontrolnych po leczeniu czerniaków, istotne jest równie| 428 Tabela XIV. Wytyczne European Association of Urology dotyczce obserwacji chorych na raka prcia po radykalnym leczeniu [87] (minimalny czas obserwacji: 5 lat) Sytuacja kliniczna Czstotliwo[ Zabieg oszczdzajcy Badanie przedmiotowe Co 3 mies. przez 2 lata, nastpnie co 6 mies. Powtórna biopsja po laseroterapii, krioterapii i terapii fotodynamicznej Zabieg radykalny Badanie przedmiotowe Co 3 mies. przez 2 lata, nastpnie co 12 mies. Obserwacja wzBów chBonnych pN- Badanie przedmiotowe Co 3 mies. przez 2 lata, nastpnie co 12 mies. pN+ i chorzy niepoddani Badanie przedmiotowe, USG wzBów chBonnych, Co 3 mies. przez 2 lata, nastpnie co 6 mies. limfadenektomii w razie podejrzenia wznowy celowana biopsja cienkoigBowa TK, MR WedBug wskazaD uwzgldnienie indywidualnych preferencji pacjenta. Wydaje LDH, TK klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy ujaw- si, |e we wczesnych stopniach zaawansowania mniej inten- nia jedynie 7% wyników prawdziwie dodatnich [111, 112]. sywne badania kontrolne nie maj negatywnego wpBywu U chorych bez objawów równie| badanie TK lub MR mózgu na czas prze|ycia [96, 106 108]. oraz PET s nieuzasadnione, biorc pod uwag stosunek Pacjenci po leczeniu czerniaka skóry maj zwikszone korzy[ci do kosztów. W obserwacji chorych w stopniach ryzyko zachorowania na kolejnego czerniaka, dlatego obo- zaawansowania IA IIA nie ma potrzeby wykonywania badaD wizkowe s badania lekarskie caBej skóry (z zastosowaniem obrazowych, natomiast mo|na je rozwa|a przez pierw- dermatoskopii). Ryzyko rozwoju drugiego pierwotnego sze 2 3 lata (np. badanie TK klatki piersiowej) u chorych czerniaka u chorych po leczeniu czerniaka szacuje si nawet bez objawów w stopniach IIB IIIC. Wynika to z pojawienia na 10% w cigu caBego |ycia. W przypadku zespoBu atypo- si w ostatnim czasie nowych, aktywnych leków w terapii wych znamion mo|na wykorzystywa technik powtarza- rozsianych czerniaków. U chorych w stopniu zaawansowa- nych zdj fotograficznych caBej skóry lub regularn ocen nia IIIC ryzyko przerzutów do mózgu w cigu pierwszych wideodermatoskopow. Chorzy na czerniaki s równie| 13 miesicy od miejscowego leczenia wynosi okoBo 5%, co nara|eni na zwikszone ryzyko rozwoju innych nowotwo- mo|e uzasadnia wykonywanie w tej grupie kontrolnego rów zBo[liwych skóry. Powinni by oni równie| poinformo- MR mózgu [103]. wani, |e ich krewni maj wiksze ryzyko zachorowania na U chorych z klinicznymi objawami sugerujcymi obec- czerniaka, nie ma jednak wskazaD do badaD genetycznych. no[ odlegBych przerzutów (zaburzenia enzymów wtrobo- Najwa|niejszym elementem obserwacji pod ktem wych, bóle ko[ci, objawy neurologiczne, kaszel i osBabienie) nawrotu miejscowo-regionalnego po leczeniu jest ocena nale|y wykona bardziej specjalistyczne badania obrazowe blizny po wyciciu ogniska pierwotnego oraz regionalnych (TK, MR, scyntygrafia). Pojawienie si skuteczniejszych me- wzBów chBonnych i spBywu chBonnego (rozsiew in-trans- tod systemowego leczenia sprawia, |e wykrywanie bez- it). Do badania regionalnych wzBów chBonnych, oprócz objawowych odlegBych przerzutów mo|e mie korzystny badania palpacyjnego, mo|na stosowa USG, która cha- wpByw na rokowanie. rakteryzuje si wysok czuBo[ci i swoisto[ci (zwBaszcza W czasie obserwacji nie stosuje si rutynowo oznacza- w grupie chorych, u których nie wykonano biopsji wzBa nia surowiczych markerów, natomiast proste badania la- wartowniczego) [109, 110]. boratoryjne (próby wtrobowe, LDH) mog by pomocne Kontrolne testy krwi i badania obrazowe czsto nie przy- w rzadkich przypadkach nowotworu w stopniu III i IV, kiedy nosz oczekiwanych wyników, poniewa| a| 68% nawrotów pierwszym i jedynym objawem rozsiewu s ich podwy|- wykrywa si na podstawie objawów klinicznych, 26% na szone warto[ci. podstawie badania przedmiotowego (czsto samobada- nia), a jedynie 6% dziki zdjciu RTG klatki piersiowej [91]. Misaki tkanek mikkich Swoisto[ RTG klatki piersiowej dla wykrywania przerzutów Celem badaD kontrolnych po radykalnym leczeniu mi- czerniaka do pBuc wynosi jedynie okoBo 50%, i badanie saków tkanek mikkich (MTM) jest wczesne wykrywanie to ma niewielkie zastosowanie u chorych w wyj[ciowych nawrotów choroby, których leczenie mo|e potencjalnie stopniach zaawansowania I II i bez objawów klinicznych przedBu|y czas prze|ycia chorego. Strategia skutecznej (tab. XV). Poza tym u chorych z cechami nawrotu miejsco- kontroli po leczeniu choroby nowotworowej opiera si na wo-regionalnego bez objawów klinicznych i z prawidBowym trzech zasadach: prostych i skutecznych metodach prowa- obrazem RTG klatki piersiowej oraz prawidBowym st|eniem dzenia obserwacji, ich dokBadno[ci oraz opBacalno[ci ekono- 429 Tabela XV. Zalecane badania kontrolne u chorych na czerniaki skóry Kategorie chorych Rodzaj badania* Czsto[ wykonywanych badaD Wczesne czerniaki (stopnie IA IB) po wyciciu Badanie przedmiotowe i podmiotowe, Co 6 12 mies. przez pierwsze 5 lat, ogniska pierwotnego bez przerzutów do zwBaszcza caBej skóry i regionalnych wzBów nastpnie co 12 mies. wzBów chBonnych chBonnych oraz okolicy blizny po wycitym czerniaku**; RTG klatki piersiowej  opcjonalnie; Inne badania (np. USG, TK)  w przypadku podejrzanych objawów; USG regionalnych wzBów chBonnych  gdy nie wykonano biopsji wzBa wartowniczego w czerniakach skóry e" pT1b Miejscowo zaawansowane czerniaki (stopnie Zakres badaD jak w stopniu I; dodatkowo Co 3 6 mies. przez pierwsze 2 3 lata, IIA IIC) po wyciciu ogniska pierwotnego, bez w grupie chorych IIB IIC ew. TK klatki nastpnie co 6 12 mies. do 5 lat przerzutów do wzBów chBonnych piersiowej co 6 12 mies. i raz w roku badanie i co 12 mies. po upBywie 5 lat MR mózgu (przez pierwsze 3 lata) Po wyciciu przerzutów do okolicznych wzBów Badanie przedmiotowe i podmiotowe jak Co 3 mies. przez pierwsze 2 lata, chBonnych lub miejscowej wznowy/ogniska w stopniu I i II; co 3 6 mies. przez kolejne 3 lata satelitarnego/in-transit (stopnie IIIA IIIC) RTG klatki piersiowej; i co 12 mies. po upBywie 5 lat Badanie morfologii i biochemii krwi (próby wtrobowe i st|enie LDH); USG jamy brzusznej i ewentualnie okolicy po usunitych regionalnych wzBach chBonnych TK klatki piersiowej i jamy brzusznej Co 6 12 mies. przez pierwsze 3 lata Co 12 mies. przez pierwsze 3 lata MR mózgu WedBug indywidualnych wskazaD, Inne badania obrazowe np. podejrzenie nawrotu Po leczeniu przerzutów odlegBych (stopieD IV) Badania obrazowe w zale|no[ci od lokalizacji Indywidualny program wizyt kontrolnych mierzalnych ognisk przerzutowych; st|enie LDH*** w surowicy *We wszystkich stopniach edukacja chorego w kierunku samokontroli; **w stopniu T1a wyBcznie badanie przedmiotowe; ***LDH, dehydrogenaza mleczanowa micznej [113, 114]. Istnieje kilka propozycji standardowych dochodzi do nawrotów miejscowych, a w drugiej kolejno[ci zaleceD prowadzenia obserwacji po leczeniu MTM, jednak do przerzutów do wtroby. ich skuteczno[ zostaBa oceniona w nielicznych badaniach Nawrót choroby, zwBaszcza przerzuty do odlegBych klinicznych [113, 115 120]. W tej sytuacji istniej du|e roz- narzdów, determinuje czas prze|ycia chorych na MTM. bie|no[ci w zalecanych schematach badaD kontrolnych W przypadku guzów o wysokim stopniu zBo[liwo[ci okoBo wykonywanych w tej grupie chorych [116 119]. poBowa chorych umiera w wyniku przerzutów. Skojarzone Szacuje si, |e po leczeniu pierwotnego MTM nawrót leczenie z udziaBem chirurgii mo|e w przypadku niektórych choroby (w zale|no[ci od stopnia zBo[liwo[ci histologicznej, nawrotów MTM przynie[ dBugoletnie prze|ycie. Radykalne wielko[ci pierwotnego nowotworu, typu histologicznego, wycicie przerzutów MTM do pBuc pozwala znaczco wy- radykalno[ci leczenia miejscowego oraz lokalizacji) wystpi dBu|y prze|ycie, zatem istotne jest wykrycie przerzutów u okoBo 40 60% chorych [113, 117, 118, 121]. OkoBo 80% w okresie, kiedy kwalifikuj si do resekcji [119, 121, 122]. nawrotów wystpuje w cigu pierwszych 3 lat po pierw- Regularne wykonywanie RTG klatki piersiowej w ponad szorazowym leczeniu. Lokalizacja nawrotów MTM w du- poBowie przypadków umo|liwia wykrycie bezobjawowych |ym stopniu zale|y od umiejscowienia guza pierwotnego. zmian przerzutowych w pBucach [113, 121, 123]. Szacuje W najcz[ciej wystpujcych MTM o lokalizacji koDczynowej si, |e radykalne leczenie chirurgiczne przerzutów MTM miejscem pierwszego nawrotu s gBównie przerzuty do pBuc, ograniczonych do pBuc pozwala na uzyskanie dBugotrwaBych a rzadziej (przy wBa[ciwym, skojarzonym leczeniu ogni- prze|y u 30 40% chorych, przy czym dotyczy to bezobja- ska pierwotnego)  wznowy miejscowe. Istniej równie| wowych klinicznie, policzalnych i mniej licznych przerzutów rzadkie podtypy MTM koDczyn i tuBowia, dajce cz[ciej [122, 124 127]. Badanie RTG klatki piersiowej w ramach re- przerzuty do wzBów chBonnych (takie jak rhabdomyosar- gularnych badaD kontrolnych po leczeniu MTM pozwala na coma, sarcoma epithelioides, clear cell sarcoma czy sarcoma wykrycie ponad 60% przerzutów do pBuc w bezobjawowej synoviale), a tak|e do jamy brzusznej (liposarcoma myxo- fazie. W [wietle dostpnych badaD wydaje si, |e RTG klatki ides). Z kolei w przypadku MTM przestrzeni zaotrzewnowej piersiowej jest wystarczajce w rutynowych badaniach kon- (zwBaszcza liposarcoma) lub trzewi (gBównie nowotwory trolnych, nie ma potrzeby wykonywania TK klatki piersiowej. pod[cieliskowe przewodu pokarmowego, GIST) najcz[ciej Wykrycie lub podejrzenie obecno[ci zmiany w RTG klatki 430 piersiowej stanowi wskazanie do wykonania TK w celu klatki piersiowej. Uzasadnione mo|e by tak|e badanie oceny liczby i lokalizacji zmian w pBucach, obrazowania obrazowe okolicy po wycitym guzie pierwotnym [121]. opBucnej, [ródpiersia oraz wzBów chBonnych wnk i [ród- Ocena regionalnych wzBów chBonnych jest celowa jedy- piersia. WedBug Panelu Ekspertów American College of nie w wybranych podtypach MTM (np. clear cell sarcoma, Radiology okresowe badania TK klatki piersiowej nale|y sarcoma epithelioides), podobnie jak ocena jamy brzusznej rozwa|a jedynie u chorych na MTM o bardzo du|ym (liposarcoma myxoides). {adne stosowane dotd badania ryzyku rozsiewu choroby lub po wyciciu przerzutów. laboratoryjne nie prowadz do skutecznego wykrycia na- Z kolei kontrola pod ktem miejscowych nawrotów po- wrotu misaków [133]. W przypadku umiejscowieD trudno winna obejmowa przede wszystkim staranne badanie dostpnych badaniu przedmiotowemu, czyli przestrzeni przedmiotowe blizny przy zmianach Batwo dostpnych zaotrzewnowej oraz lokalizacji [ródotrzewnowej (np. GIST), takiej ocenie, np. na koDczynach czy powBokach tuBowia, nale|y wykonywa okresowe badanie obrazowe pod k- z ewentualnym uzupeBnieniem USG [128 130]. Trzeba tem nawrotu choroby. Badaniem z wyboru jest w takich równie| zapozna chorego z objawami miejscowych przypadkach TK z podwójnym kontrastem. Warto[ bada- nawrotów, gdy| czsto s one wykrywane w ramach nia PET w schemacie badaD kontrolnych po leczeniu MTM samokontroli. Cz[ ekspertów zaleca równie| u chorych nie jest ustalona. na MTM o du|ym stopniu zBo[liwo[ci w lokalizacji koD- Chorzy na GIST powinni by poinformowani o mo|liwo- czynowej badania USG lub MR obejmujce pierwotn [ci póznego nawrotu choroby po pierwotnym leczeniu chi- lokalizacj nowotworu; rutynowe wykonywanie MR jest rurgicznym [135, 136]. W przypadku GIST o niskim stopniu jednak kontrowersyjne, biorc pod uwag skuteczno[ agresywno[ci badania kontrolne mog by wykonywane badania w stosunku do kosztów [131, 132]. raz w roku [135, 137]. Chorzy z grup o wysokim i [rednim Z kolei w przypadku MTM pierwotnie zlokalizowanych stopniu agresywno[ci (je|eli nie s kwalifikowani do leczenia w przestrzeni zaotrzewnowej, [ródotrzewnowo lub w oko- uzupeBniajcego) powinni by poddani [cisBej obserwacji licy pachwinowej skutecznymi metodami kontroli s bada- za pomoc TK jamy brzusznej i miednicy (z kontrastem) co nia obrazowe (spiralna TK z kontrastem lub MR) [116, 117]. 3 4 miesice przez pierwsze 2 3 lata po resekcji pierwot- Nawroty miejscowe MTM w przestrzeni zaotrzewnowej lub nego guza (gdy| wówczas ryzyko nawrotu jest najwiksze), [ródotrzewnowo s czstsze ni| w lokalizacji koDczynowej nastpnie  do 5 lat po pierwotnej operacji  co 6 mie- lub na powBokach, a ich umiejscowienie nie pozwala na sicy, i po upBywie 5 lat  raz w roku [134 137] (tab. XVII). wiarygodn ocen w badaniu przedmiotowym. Mniej in- Taki schemat badaD klinicznych powinien by tak|e wdro- tensywne badania kontrolne s uzasadnione szczególnie |ony po zakoDczeniu uzupeBniajcego leczenia imatynibem, w przypadku drugiego nawrotu MTM przestrzeni zaotrzew- gdy| wówczas istnieje równie| zwikszone ryzyko nawrotu nowej, poniewa| nie ma dowodów, |e w takim wypadku choroby. wcze[niejsze wykrycie nawrotu poprawia czas prze|ycia. Skuteczno[ leczenia imatynibem GIST w przypadkach Brakuje standardowych zaleceD prowadzenia obser- zaawansowanych monitoruje si wyBcznie na podstawie wacji po leczeniu MTM [116 119, 133 135]. Na ogóB sto- wyników badania TK jamy brzusznej z kontrastem do|ylnym suje si badania kontrolne co 3 4 miesice przez pierwsze i doustnym. Pierwsze badanie TK wykonuje si na kilka dni 2 3 lata po leczeniu, nastpnie co 6 miesicy przez nastp- przed rozpoczciem leczenia, a nastpne co 2 miesice ne 2 lata  i pózniej raz w roku. Ryzyko nawrotu choroby przez pierwsze póB roku terapii i pózniej co 3 4 miesice. zale|y od stopnia zBo[liwo[ci histologicznej i wielko[ci U cz[ci chorych odpowiedz uzyskuje si pózno (mediana pierwotnego guza, radykalno[ci leczenia skojarzonego 4 miesice), a pierwsz peBn ocen odpowiedzi na leczenie oraz czasu, jaki upBynB od pierwotnego leczenia [116, 117, nale|y przeprowadzi po 4 miesicach i po wykonaniu (co 119, 121]. Wiadomo, |e w MTM o niskim stopniu zBo[liwo[ci najmniej) kolejnych 2 badaD kontrolnych TK. Podstawowymi oraz wymiaru poni|ej 5 cm ryzyko nawrotu choroby po ocenianymi parametrami s wymiar zmian nowotworowych radykalnym leczeniu jest bardzo maBe. Je[li blizna poopera- wedBug kryteriów RECIST (response evaluation criteria in solid cyjna jest Batwo dostpna w badaniu przedmiotowym, nie tumors) oraz okre[lenie gsto[ci zmian (tzw. kryteria Choi) ma potrzeby wykonywania |adnych dodatkowych badaD [134, 135, 138]. W przypadku innych inhibitorów kinaz ty- obrazowych, poza ewentualnym wykonaniem zdjcia RTG rozynowych badania obrazowe przeprowadza si zwykle klatki piersiowej w dwóch pBaszczyznach co 6 12 mie- co 2 3 miesice. sicy przez pierwsze 3 lata, a nastpnie co rok (tab. XVI). Istotne jest równie| poinformowanie chorego, |e Z kolei w MTM o du|ym stopniu zBo[liwo[ci, w których nawroty tego nowotworu mog wystpowa nawet po ryzyko przerzutów do pBuc oraz nawrotu miejscowego 10 latach od pierwotnego leczenia, a w przypadku zasto- jest znacznie wiksze, oprócz starannego badania przed- sowania radioterapii istnieje ryzyko rozwoju nowotworów miotowego konieczne jest cykliczne wykonywanie RTG popromiennych. 431 Tabela XVI. Zalecane badania kontrolne u chorych na misaki tkanek mikkich (z wyBczeniem nowotworów pod[cieliskowych przewodu pokarmowego) Kategoria chorych Rodzaj badania* Czsto[ wykonywanych badaD Po radykalnym leczeniu MTM w stopniu IA IB Badanie przedmiotowe i podmiotowe Co 3 6 mies. przez pierwsze 2 3 lata, i niski stopieD zBo[liwo[ci histologicznej (G1) nastpnie co 12 mies. (powy|ej 10 lat tylko chorzy po radioterapii) RTG klatki piersiowej, TK klatki piersiowej Co 6 12 mies. jedynie w przypadku podejrzenia zmian w RTG Ew. wyj[ciowa ocena miejsca po resekcji za 6 mies. po operacji pomoc badaD MR, TK lub USG W misakach przestrzeni zaotrzewnowej i [ródotrzewnowych TK jamy brzusznej i miednicy z kontrastem (w innych przypadkach badania obrazowe jedynie przy klinicznym podejrzeniu wznowy) Po radykalnym leczeniu MTM w stopniu Zakres badaD jak wy|ej, przy czym RTG lub TK Co 3 4 mies. przez pierwsze 2 3 lata, II III i/lub w wy|szym stopniu zBo[liwo[ci klatki piersiowej przy ka|dej wizycie nastpnie co 6 mies. do 5 lat, potem histologicznej (G2/G3) lub po wyciciu co 12 mies. przerzutów do regionalnych wzBów chBonnych Po leczeniu odlegBych przerzutów (stopieD IV) Ocena w badaniach obrazowych w zale|no[ci Indywidualny program wizyt kontrolnych od lokalizacji mierzalnych ognisk przerzutowych *u wszystkich chorych edukacja w kierunku samokontroli Tabela XVII. Zalecane badania kontrolne u chorych na nowotwory pod[cieliskowe przewodu pokarmowego (GIST) Sytuacja kliniczna Rodzaj badania Czsto[ wykonywanych badaD Po radykalnym leczeniu GIST o niskim i bardzo Nie ma bezwzgldnych wskazaD do regularnej Co 12 mies. niskim ryzyku nawrotu choroby (stopieD I) kontroli, mo|na rozwa|y USG lub TK jamy brzusznej i miednicy co 12 mies. Chory powinien by poinformowany o istniejcym niewielkim ryzyku nawrotu choroby po dBugim czasie od leczenia Po radykalnym leczeniu GIST o po[rednim Badanie przedmiotowe i podmiotowe, Co 3 6 mies. przez pierwsze 2 3 lata, co ryzyku nawrotu (stopieD II) TK jamy brzusznej i miednicy z kontrastem; 6 12 mies. do 5 lat, nastpnie co 12 mies. inne badania w zale|no[ci np. od lokalizacji pierwotnego guza (np. MR miednicy w GIST odbytnicy, TK klatki piersiowej w GIST przeByku) Po radykalnym leczeniu GIST o wysokim ryzyku Zakres badaD jak w stopniu II Co 3 4 mies. przez pierwsze 2 3 lata, nawrotu (stopieD III) co 6 mies. do 5 lat, nastpnie co 12 mies. (w przypadku uzupeBniajcego leczenia imatynibem taki schemat obowizuje od zakoDczenia terapii) Po leczeniu odlegBych przerzutów (stopieD IV) Badania obrazowe w zale|no[ci Program wizyt kontrolnych indywidualny od lokalizacji mierzalnych ognisk dla danego chorego, z reguBy co 3 mies. przerzutowych (najcz[ciej TK jamy brzusznej i miednicy) oraz stworzenie prawnych i finansowych warunków do Podsumowanie Przedstawiony materiaB nale|y traktowa jako pro- ich realizacji. pozycj grona ekspertów i wstp do [rodowiskowej Prof. dr hab. n. med. Jacek Jassem dyskusji nad stworzeniem mo|liwie najlepszego mo- Katedra i Klinika Onkologii i Radioterapii delu badaD kontrolnych po leczeniu chorych na no- GdaDski Uniwersytet Medyczny ul. Dbinki 7, 80 211 GdaDsk wotwory zBo[liwe. FinaBem tego procesu powinno by e-mail: jjassem@gumed.edu.pl opracowanie, drog konsensusu wszystkich zaintereso- wanych stron, krajowych wytycznych w tej dziedzinie Otrzymano i przyjto do druku 15 pazdziernika 2014 r. 432 26. NCCN clinical practice guidelines in oncology. Colon cancer, version Pi[miennictwo 3.2014; nccn.org. 1. Kearney PL, Watkins JM, Shirai K i wsp. Salvage resection for isolated 27. Meyerhardt JA, Mangu PB, Flynn PJ i wsp. Follow-up care, surveillance local and/or regional failure of head/neck cancer following definitive protocol, and secondary prevention measures for survivors of colorectal concurrent chemoradiotherapy case series and review of the literature. Mcgill J Med 2011; 13: 29. cancer: American Society of Clinical Oncology clinical practice guideline 2. Lee DH, Roh J-L, Baek S i wsp. Second cancer incidence, risk factor, endorsement. J Clin Oncol 2013; 31: 4465 4470. and specific mortality in head and neck squamous cell carcinoma. 28. NCCN clinical practice guidelines in oncology. Rectal cancer, version Otolaryngol Head Neck Surg 2013; 149: 579 586. 3. 2014; nccn.org. 3. Goodwin WJ Jr. Salvage surgery for patients with recurrent squamous 29. Glimelius B, Tiret E, Cervantes A i wsp. Rectal cancer: ESMO Clinical cell carcinoma of the upper aerodigestive tract: when do the ends justify Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol the means? Laryngoscope 2000; 110 (supl 93): 1 18. 2013; 24 (supl. 6): vi81 vi88. 4. Oral Care Study Group. Evidence-based management strategies for 30. Khatcheressian JL, Hurley P, Bantug E i wsp. Breast cancer follow-up and oral complication from cancer treatment. MASCC/ISOO; 2011. http:// management after primary treatment: American Society of Clinical On- www.mascc.org/isoo, data dostpu 10.02.2014. cology clinical practice guideline update. J Clin Oncol 2013; 31: 961 965. 5. National Comprehensive Cancer Network. Head and Neck Can- 31. Senkus E, Kyriakides S, Penault-Llorca F i wsp. ESMO Clinical Practice cers (v. 2.2013). http://www.nccn.org/professionals/physician_ Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2013; gls/pdf/head-and-neck.pdf, data dostpu 05.05.2014. 24 (supl. 6): vi7 vi23. 6. Manikantan K, Khode S, Dwivedi RC i wsp. Making sense of post-treat- 32. Rojas MP, Telaro E, Russo A i wsp. Follow-up strategies for women ment surveillance in head and neck cancer: when and what of follow-up. treated for early breast cancer. Cochrane Database Syst Rev 2005 Cancer Treat Rev 2009; 35: 744 753. Jan 25: CD001768. 7. Simo R, Homer J. Follow-up of Head and Neck Cancers. Head and neck 33. Impact of follow-up testing on survival and health-related quality of cancer: multidisciplinary management guidelines. London: ENT-UK; life in breast cancer patients. A multicenter randomized controlled trial. 2011, s. 362 366. The GIVIO Investigators. JAMA 1994; 271: 1587 1592. 8. Stupp R, Tonn JC, Brada M i wsp. High-grade malignant glioma: ESMO 34. Goldhirsch A, Winer EP, Coates AS i wsp. Personalizing the treatment Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann of women with early breast cancer: highlights of the St Gallen Interna- Oncol 2010; 21 (supl. 5): v190-v193. tional Expert Consensus on the Primary Therapy of Early Breast Cancer 9. NCCN clinical practice guidelines in oncology. Central nervous system 2013. Ann Oncol 2013; 24: 2206 2223. cancers, version 2.2014; nccn.org. 35. Grunfeld E, Levine MN, Julian JA i wsp. Randomized trial of long-term 10. Sugimura H, Nichols FC, Yang P i wsp. Survival after recurrent follow-up for early-stage breast cancer: a comparison of family physi- non-small-cell lung cancer after complete pulmonary resection. Ann cian versus specialist care. J Clin Oncol 2006; 24: 848 855. Thorac Surg 2007; 83: 409 417. 36. Jassem J, Krzakowski M. Rak piersi. W: Krzakowski M i wsp. (red). Za- 11. Schmidt-Hansen M, Baldwin DR, Hasler E. What is the most effective lecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach follow-up model for lung cancer patients? A systematic review. J Thorac zBo[liwych. GdaDsk: Via Medica; 2013, 211 265. Oncol 2012; 7: 821 824. 37. Lu W, de Bock GH, Schaapveld M i wsp. The value of routine physical 12. Pignon JP, Stewart LA. Randomized trials of radiotherapy alone versus combined chemotherapy and radiotherapy in stages IIIa examination in the follow up of women with a history of early breast and IIIb non-small cell lung cancer: a meta-analysis. Cancer 1996; cancer. Eur J Cancer 2011; 47: 676 682. 77: 2413 2414. 38. Lash TL, Fox MP, Silliman RA. Reduced mortality rate associated with 13. Auperin A, Le Pechoux C, Rolland E i wsp. Meta-analysis of concomitant annual mammograms after breast cancer therapy. Breast J 2006; 12: 2 6. versus sequential radiochemotherapy in locally advanced non-small 39. Berg WA, Zhang Z, Lehrer D i wsp. Detection of breast cancer with cell lung cancer. J Clin Oncol 2010; 28: 2181 2190. addition of annual screening ultrasound or single screening MRI to 14. Nakamura R, Kurishima K, Kobayashi N i wsp. Postoperative follow-up mammography in women with elevated breast cancer risk. JAMA for patients with non-small cell lung cancer. Onkologie 2010; 33: 14 18. 2012; 307: 1394 1404. 15. Korst RJ, Kansler AL., Port JL i wsp. Accuracy of surveillance computed 40. Quinn EM, Coveney AP, Redmond HP. Use of magnetic resonance imag- tomography in detecting recurrent Or New primary lung cancer in ing in detection of breast cancer recurrence: a systematic review. Ann patients with completely resected lung cancer. Ann Thorac Surg 2006; Surg Oncol 2012; 19: 3035 3041. 82: 1009 1015. 41. Barnsley GP, Grunfeld E, Coyle D i wsp. Surveillance mammography 16. Lou F, Huang J, Sima CS i wsp. Patterns of recurrence and second pri- following the treatment of primary breast cancer with breast recon- mary lung cancer in early-stage lung cancer survivors followed with struction: a systematic review. Plast Reconstr Surg 2007; 120: 1125 1132. routine computer tomography surveillance. J Thorac Cardiovasc Surg 42. Smid M, Wang Y, Zhang Y i wsp. Subtypes of breast cancer show pref- 2013; 145: 75 81. erential site of relapse. Cancer Res 2008; 68: 3108 3114. 17. Maeda R, Yoshida J, Hishida T i wsp. Late recurrence of non-small cell 43. Khan QJ, Reddy PS, Kimler BF i wsp. Effect of vitamin D supplementa- lung cancer more than 5 years after complete resection: incidence and tion on serum 25-hydroxy vitamin D levels, joint pain, and fatigue in clinical implications in patient follow-up. Chest 2010; 138: 145 150. women starting adjuvant letrozole treatment for breast cancer. Breast 18. Sugiyama T, Hirose T, Hosaka T i wsp. Effectiveness of intensive follow-up Cancer Res Treat 2010; 119: 111 118. after response in patients with small cell lung cancer. Lung Cancer 44. Rastelli AL, Taylor ME, Gao F i wsp. Vitamin D and aromatase inhibitor-in- 2008; 59: 255 261. duced musculoskeletal symptoms (AIMSS): A phase II, double-blind, 19. Penman A, van Zandwijk N. Guidelines for the diagnosis and treatment of placebo-controlled, randomized trial. Breast Cancer Res Treat 2011; malignant pleural mesothelioma. Sydney: Asbestos Diseases Research 129: 107 116. Institute; 2013. 45. GBuszko P, TBustochowicz W, Korkosz M. Choroby metaboliczne 20. Feigen M, Lee ST, Lawford C i wsp. Establishing locoregional control of ko[ci. W: Gajewski P (red.) Interna Szczeklika 2013. Podrcznik chorób malignant mesothelioma using high-dose radiotherapy and (18) F-FDG wewntrznych. Kraków: Medycyna Praktyczna; 2013, s. 1938 1947. PET/CT scan correlation. J Med Imag Radiat Oncol 2011; 55: 320 332. 46. Kroenke CH, Chen WY, Rosner B i wsp. Weight, weight gain, and survival 21. Wright CD. Management of thymoma. Crit Rev Oncol Hematol 2008; after breast cancer diagnosis. J Clin Oncol 2005; 23: 1370 1378. 65: 109 120. 22. Huang J, Rizk NP, Travis WD i wsp. Comparison of patterns of relapse in thy- 47. Holmes MD, Chen WY, Feskanich D i wsp. Physical activity and survival mic carcinoma and thymoma. J Thorac Cardiovasc Surg 2009; 138: 26 31. after breast cancer diagnosis. JAMA 2005; 293: 2479 2486. 23. Jeffery GM, Hickey BE, Hider PN. Follow-up strategies for patients 48. Holmberg L, Anderson H; HABITS steering and data monitoring com- treated for non-metastatic colorectal cancer. Cochrane Database Syst mittees. HABITS (hormonal replacement therapy after breast cancer Rev 2007; (1): CD002200. - is it safe?), a randomized comparison: trial stopped. Lancet 2004; 24. Primrose JN, Perera R, Gray A i wsp. Effect of 3 to 5 years of scheduled 363: 453 455. CEA and CT follow-up to detect recurrence of colorectal cancer: the 49. Zhao S, Chlebowski RT, Anderson GL i wsp. Sex hormone associations FACS randomized clinical trial. JAMA 2014; 311: 263 270. with breast cancer risk and the mediation of randomized trial post- 25. Labianca R, Nordlinger B, Beretta GD i wsp. Early colon cancer: ESMO menopausal hormone therapy effects. Breast Cancer Res 2014; 16: R30. clinical practice guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann 50. Moegele M, Buchholz S, Seitz S i wsp. Vaginal estrogen therapy for pa- Oncol 2013; 24 (supl. 6): vi64 vi72. tients with breast cancer. Geburtshilfe Frauenheilkd 2013; 73: 1017 1022. 433 51. Le Ray I, Dell Aniello S, Bonnetain F i wsp. Local estrogen therapy and 76. Stamey TA, Kabalin JN, McNeal JE i wsp. Prostate specific antigen in risk of breast cancer recurrence among hormone-treated patients: the diagnosis and treatment of adenocarcinoma of the prostate. II. a nested case-control study. Breast Cancer Res Treat 2012; 135: 603 609. Radical prostatectomy treated patients. J Urol 1989; 141: 1076 1083. 52. Salani R, Backes FJ, Fung MF i wsp. Posttreatment surveillance and 77. Partin AW, Pearson JD, Landis PK i wsp. Evaluation of serum pros- diagnosis of recurrence in women with gynecologic malignancies: tate-specific antigen velocity after radical prostatectomy to distinguish Society of Gynecologic Oncologists recommendations. Am J Obstet local recurrence from distant metastases. Urology 1994; 43: 649 659. Gynecol 2011; 204: 466 478. 78. Ray ME, Thames HD, Levy LB i wsp. PSA nadir predicts biochemical 53. http://www.nccn.org/professionals/physician_gls/pdf/uterine.pdf. and distant failures after external beam radiotherapy for prostate 54. http://www.nccn.org/professionals/physician_gls/pdf/cervical.pdf. cancer: a multi-institutional analysis. Int J Radiat Oncol Biol Phys 2006; 55. http://www.nccn.org/professionals/physician_gls/pdf/ovarian.pdf. 64: 1140 1150. 56. Rustin GJ, van der Burg ME, Griffin CL i wsp. Early versus delayed 79. Hancock SL, Cox RS, Bagshaw MA. Prostate specific antigen after radio- treatment of relapsed ovarian cancer. Lancet 2010; 376: 9747: therapy for prostate cancer: a reevaluation of long-term biochemical 1155 1163. control and the kinetics of recurrence in patients treated at Stanford 57. Colombo N, Carinelli S, Colombo A i wsp. Cervical cancer: ESMO Clinical University. J Urol 1995; 154: 1412 1417. Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 80. Oefelein MG, Smith N, Carter M i wsp. The incidence of prostate cancer 2012; 23 (supl. 7): 27 32. progression with undetectable serum prostate specific antigen in 58. Ledermann JA, Raja FA, Fotopoulou C i wsp. Newly diagnosed and a series of 394 radical prostatectomies. J Urol 1995; 154: 2128 2131. relapsed epithelial ovarian carcinoma: ESMO Clinical Practice Guidelines 81. Kattan MW, Reuter V, Motzer RJ i wsp. A postoperative prognostic for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2013; 24 (supl. 6): nomogram for renal cell carcinoma. J Urol 2001; 166: 63 67. 24 32. 82. Lam JS, Shvarts O, Leppert JT i wsp. Postoperative surveillance protocol 59. Colombo N, Preti E, Landoni F i wsp. Endometrial cancer: ESMO Clinical for patients with localized and locally advanced renal cell carcinoma Practice Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol based on a validated prognosticated nomogram and risk group strati- 2013; 24 (supl. 6): 33 38. fication system. J Urol 2005; 174: 466 472. 60. Fung-Kee-Fung M, Dodge J, Elit L i wsp. Follow-up after primary 83. Leibovich BC, Blute ML, Cheville JC i wsp. Prediction of progression therapy for endometrial cancer: a systematic review. Gynecol Oncol after radical nephrectomy for patients with clear cell renal cell carci- 2006; 101: 520 529. noma: a stratification tool for prospective clinical trials. Cancer 2003; 61. du Bois A, Reuss A, Pujade-Lauraine E i wsp. Role of surgical outcome 97: 1663 1671. as prognostic factor in advanced epithelial ovarian cancer: a combined 84. Karakiewicz PI, Briganti A, Chun FK i wsp. Multi-institutional validation exploratory analysis of 3 prospectively randomized phase 3 multicenter of a new renal cancer-specific survival nomogram. J Clin Oncol 2007; trials: by the Arbeitsgemeinschaft Gynaekologische Onkologie Studien- 25: 1316 1322. gruppe Ovarialkarzinom (AGO-OVAR) and the Groupe d Investigateurs 85. Bellmunt J, Orsola A, Leow JJ i wsp. Bladder cancer: ESMO Practice Nationaux Pour les Etudes des Cancers de l Ovaire (GINECO). Cancer Guidelines for diagnosis, treatment and follow-up. Ann Oncol 2014; 2009; 115: 1234 1244. 25 (suppl 3): 40 48. 62. Gadducci A, Fuso L, Cosio S i wsp. Are surveillance procedures of clinical 86. Albers P, Albrecht W, Algaba F i wsp. Guidelines on Testicular Cancer. benefit for patients treated for ovarian cancer?: A retrospective Ital- European Urology 2011; 60: 304 319. ian multicentric study. Int J Gynecol Cancer 2009; 19: 367 374. 87. Pizzocaro G, Algaba F, Horenblas S i wsp. EAU Penile Cancer Guide- 63. De Gregorio N, Baumann KH, Keyver-Paik MD i wsp. Outcome of patients lines. Eur Urol 2010; 57: 1002 1012. with borderline ovarian tumors: Results of the multicenter AGO ROBOT 88. Francken AB, Hoekstra HJ. Follow-up of melanoma patients: the need study. J Clin Oncol 2012; 30 (supl); abstr 5005. for evidence-based protocols. Ann Surg Oncol 2009; 16: 804 805. 64. Zanetta G, Rota S, Lissoni A i wsp. Ultrasound, physical examination, 89. Fields RC, Coit DG. Evidence-based follow-up for the patient with and CA125 measurement for the detection of recurrence after con- melanoma. Surg Oncol Clin N Am 2011; 20: 181 200. servative surgery for early borderline ovarian tumors. Gynecol Oncol 90. Scally CP, Wong SL. Intensity of follow-up after melanoma surgery. Ann 2001; 81: 63 66. Surg Oncol 2014; 21: 752 757. 65. Kane A, Uzan C, Rey A i wsp. Prognostic factors in patients with ovar- 91. Weiss M, Loprinzi CL, Creagan ET i wsp. Utility of follow-up tests for de- ian serous low malignant potential (borderline) tumors with peritoneal tecting recurrent disease in patients with malignant melanomas. JAMA implants. Oncologist 2009; 14: 591 600. 1995; 274: 1703 1705. 66. Schumer ST, Cannistra SA. Granulosa cell tumor of the ovary. J Clin 92. Dummer R, Hauschild A, Guggenheim M i wsp. Cutaneous mela- Oncol 2003; 21: 1180 1189. noma: ESMO Clinical Practice Guidelines for diagnosis, treatment and 67. Gershenson DM. Management of ovarian germ cell tumor. J Clin Oncol follow-up. Ann Oncol 2012; 23: vii86 vii91. 2007; 25: 2938 2943. 93. NCCN Clinical Practice Guidelines in Oncology. Melanoma v.2. 2014. 68. Elit L, Fyles AW, Oliver TK i wsp. Follow-up for women after treatment 94. Garbe C, Hauschild A, Volkenandt M i wsp. Evidence and interdisciplin- for cervical cancer. Curr Oncol 2010; 17: 65 69. ary consense-based German guidelines: diagnosis and surveillance of 69. Zanagnolo V, Ming L, Gadducci A i wsp. Surveillance procedures for melanoma. Melanoma Res 2007; 17: 393e9. patients with cervical carcinoma: a review of the literature. Int J Gynecol 95. Johnson TM, Bradford CR, Gruber SB i wsp. Staging workup, sentinel Cancer 2009; 19: 194 201. node biopsy, and follow-up tests for melanoma: update of current 70. Brooks RA, Rader JS, Dehdashti F i wsp. Surveillance FDG-PET detection concepts. Arch Dermatol 2004; 140: 107 113. of asymptomatic recurrences in patients with cervical cancer. Gynecol 96. Rutkowski P, Wysocki PJ, Nowecki ZI i wsp. Czerniaki skóry  zasady Oncol 2009; 112: 104 109. postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w 2013 roku. Onkol 71. Gonzalez Bosquet J, Magrina JF, Gaffey TA i wsp. Long-term survival and Prakt Klin 2012; 8: 178 192. disease recurrence in patients with primary squamous cell carcinoma 97. Christianson DF, Anderson CM. Close monitoring and lifetime follow-up of the vulva. Gynecol Oncol 2005; 97: 828 833. is optimal for patients with a history of melanoma. Semin Oncol 2003; 72. Tantipalakorn C, Robertson G, Marsden DE i wsp. Outcome and pat- 30: 369 374. terns of recurrence for International Federation of Gynecology and 98. Francken AB, Bastiaannet E, Hoekstra HJ. Follow-up in patients Obstetrics (FIGO) stages I and II squamous cell vulvar cancer. Obstet with localised primary cutaneous melanoma. Lancet Oncol 2005; 6: Gynecol 2009; 113: 895 901. 608 621. 73. Shen S, Lepor H, Yaffee R i wsp. Ultrasensitive serum prostate specific 99. Francken AB, Shaw HM, Accortt NA i wsp. Detection of first relapse in antigen nadir accurately predicts the risk of early relapse after radical cutaneous melanoma patients: implications for the formulation of evi- prostatectomy. J Urol 2005; 173: 777 780. dence-based follow-up guidelines. Ann Surg Oncol 2007; 14: 1924 1933. 74. Eisenberg ML, Davies BJ, Cooperberg MR i wsp. Prognostic implications 100. Francken AB, Accortt NA, Shaw HM i wsp. Follow-up schedules after of an undetectable ultrasensitive prostate-specific antigen level after treatment for malignant melanoma. Br J Surg 2008; 95: 1401 1407. radical prostatectomy. Eur Urol 2010; 57: 622 629. 101. Garbe C, Paul A, Kohler-Spath H i wsp. Prospective evaluation of 75. Roach III M, Hanks G, Thames H Jr i wsp. Defining biochemical failure a follow-up schedule in cutaneous melanoma patients: recommenda- following radiotherapy with or without hormonal therapy in men tions for an effective follow-up strategy. J Clin Oncol 2003; 21: 520 529. with clinically localized prostate cancer: recommendations of the 102. Meyers MO, Yeh JJ, Frank J i wsp. Method of detection of initial recur- RTOG-ASTRO Phoenix Consensus Conference. Int J Radiat Oncol Biol rence of stage II/III cutaneous melanoma: analysis of utility of follow-up Phys 2006; 65: 965 974. staging. Ann Surg Oncol 2009; 16: 941 947. 434 103. Romano E, Scordo M, Dusza SW i wsp. Site and timing of first relapse in 121. Chou YS, Liu CY, Chen WM i wsp. Follow-up after primary treatment of stage III melanoma patients: implications for follow-up guidelines. J Clin soft tissue sarcoma of extremities: impact of frequency of follow-up Oncol 2010; 28: 3042 3047. imaging on disease-specific survival. J Surg Oncol 2012; 106: 155 161. 104. Rueth NM, Xing Y, Chiang YJ i wsp. Is surveillance imaging effective for 122. Van Geel AN, Pastorini U, Jauch KW i wsp. The surgical treatment of detecting surgically treatable recurrences in patients with melanoma? lung metastases. The European Organization for Research and Treat- A comparative analysis of stage-specific surveillance strategies. Ann ment of Cancer  Soft Tissue and Bone Sarcoma Group study of 255 Surg 2014; 259:1215 1222. patients. Cancer 1996; 77: 675 682. 105. Turner RM, Bell KJ, Morton RL i wsp. Optimizing the frequency of 123. Patel SR, Zagars GK, Pisters PWT. The follow-up of adult soft tissue follow-up visits for patients treated for localized primary cutaneous sarcomas. Sem Surg Oncol 2003; 30: 413 416. melanoma. J Clin Oncol 2011; 29: 4641 4646. 124. Casson AG, Putnam JB, Natarajan G i wsp. Five-years survival after 106. Autier P, Coebergh JW, Boniol M i wsp. Management of melanoma pulmonary metastasectomy for adult soft tissue sarcoma. Cancer patients: benefit of intense follow-up schedule is not demonstrated. 1992; 69: 662 668. J Clin Oncol 2003; 21: 3707 3708. 125. Gadd MA, Casper ES, Woodruff JM i wsp. Development and treatment 107. Rychetnik L, McCaffery K, Morton RL i wsp. Follow-up of early stage of pulmonary metastases in adult patients with extremity soft tissue melanoma: specialist clinician perspectives on the functions of sarcoma. Ann Surg 1993; 218: 705 712. follow-up and implications for extending follow-up intervals. J Surg 126. Whooley BP, Gibbs JF, Mooney MM i wsp. Primary extremity sarcoma: Oncol 2013; 107: 463 468. What is the appropriate follow-up? Ann Surg Oncol 2000; 7: 9 14. 108. Einwachter-Thompson J, MacKie RM. An evidence base for recon- 127. Whooley BP, Mooney MM, Gibbs JF i wsp. Effective follow-up strategies sidering current follow-up guidelines for patients with cutaneous in soft tissue sarcoma. Sem Surg Oncol 1999; 17: 83 87. melanoma less than 0.5 mm thick at diagnosis. Br J Dermatol 2008; 128. Choi H, Varma DG, Fornage BD i wsp. Soft-tissue sarcoma: MR imaging 159: 337 341. vs sonography for detection of local recurrence after surgery. AJR Am 109. Balfounta ML, Beauchet A, Chagnon S i wsp. Ultrasonography or palpa- J Roentgenol 1991; 157: 353 358. tion for detection of melanoma nodal invasion: a meta-analysis. Lancet 129. Arya S, Nagarkatti DG, Dudhat SB i wsp. Soft tissue sarcomas: ultra- Oncol 2004; 5: 673 680. sonographic evaluation of local recurrences. Clin Radiol 2000; 55: 110. Voit C, Mayer T, Kron M i wsp. Efficacy of ultrasound B-scan compared 193 197. with physical examination in follow-up of melanoma patients. Cancer 130. Briccoli A, Galletti S, Salone M i wsp. Ultrasonography is superior to 2001; 91: 2409 2416. computed tomography and magnetic resonance imaging in determin- 111. Morton RL, Craig JC, Thompson JF. The role of surveillance chest x-rays ing superficial resection margins of malignant chest wall tumors. J Ul- in the follow-up of high-risk melanoma patients. Ann Surg Oncol 2009; trasound Med 2007; 26: 157 162. 16: 571 577. 131. Labarre D, Aziza R, Filleron T i wsp. Detection of local recurrences of limb 112. Tsao H, Feldman M, Fullerton JE i wsp. Early detection of asymptomatic soft tissue sarcomas: Is magnetic resonance imaging (MRI) relevant? pulmonary melanoma metastases by routine chest radiographs is not Eur J Radiol 2009; 72: 50 53. associated with improved survival. Arch Dermatol 2004; 140: 67 70. 132. Vanel D, Shapeero LG, De Baere T i wsp. MR imaging in the follow-up of 113. Cool P, Grimer R, Rees R. Surveillance in patients with sarcoma of the malignant and aggressive soft-tissue tumors: results of 511 examina- extremities. Eur J Surg Oncol 2005; 31: 1020 1024. tions. Radiology 1994; 190: 263 268. 114. Goel A, Christy M, Virgo K i wsp. Costs of follow-up after potentially 133. Brennan MF. Follow-up is valuable and effective: true, true and unre- curative treatment for extremity soft-tissue sarcoma. Int J Oncol 2004; lated? Ann Surg Oncol 2000; 7: 2 3. 25: 429 435. 134. Casali PG, Jost L, Reichardt P i wsp. Gastrointestinal stromal tumors: 115. Gerrand CH, Billingham LJ, Woll PJ i wsp. Follow-up after primary treat- ESMO clinical recommendations for diagnosis, treatment and follow-up. ment of soft tissue sarcoma: a survey of current practice in the United Ann Oncol 2009; 20 (supl. 4): 64 67. Kingdom. Sarcoma 2007, Article ID 34128. 135. Rutkowski P, Kulig J, Krzakowski M i wsp. Zasady postpowania diag- 116. Soft tissue and visceral sarcomas: ESMO Clinical Practice Guidelines nostyczno-terapeutycznego u chorych na nowotwory pod[cieliskowe for diagnosis, treatment and follow-up. The ESMO/European Sarcoma przewodu pokarmowego (GIST) w 2010 roku. Onkol Prakt Klin 2010; Network Working Group. Ann Oncol 2012; 23 (supl. 7): vii92 vii99. 6: 181 194. 117. National Comprehensive Cancer Network Clinical Practice Guidelines 136. Rutkowski P, Wozniak A, Dbiec-Rychter M i wsp. Clinical utility of the in Oncology, Soft Tissue Sarcomas, Version 1.2013. new American Joint Committee on Cancer staging system for gastro- 118. Grimer R, Judson I, Peake D i wsp. Guidelines for the management of intestinal stromal tumors: Current overall survival after primary tumor soft tissue sarcomas. Sarcoma 2010, Article ID 506182. resection. Cancer 2011; 117: 4916 4924. 119. Ruka W, Rutkowski P, Krzakowski M i wsp. Misaki tkanek mikkich 137. Joensuu H., Eriksson M., Sundby Hall K i wsp. One vs three years of u dorosBych  zasady postpowania diagnostyczno-terapeutycznego. adjuvant imatinib for operable gastrointestinal stromal tumor: a ran- Nowotwory J Oncol 2010; 60: 55 65. domized trial. JAMA 2012; 307: 1265 1272. 120. Sakata K, Beitler AL, Gibbs JF i wsp. How surgeon age affects surveillance 138. Reichardt P, Blay JY, von Mehren M. Towards global consensus in the strategies for extremity soft tissue sarcoma patients after potentially treatment of gastrointestinal stromal tumor. Expert Rev Anticancer Ther curative treatment. J Surg Res 2002; 108: 227 234. 2010; 10: 221 232. 435

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
leczenie bolow nowotwor
Leczenie systemowe nowotworów,Terapie ukierunkowane molekularnie
Zabezpieczenie i badanie chorego po urazie
Wyk 13 Badanie zdarzeń po dniu bilansowym 2012
Ćw 8 Badanie struktury po obróbce cieplno chemicznej wytyczne
Problemy związane z badaniem jakości życia pacjentów onkologicznych
07 Kulisy leczenia nowotworów
LECZENIE NOWOTWORÓW GINEKOLOGICZNYCH
@Nowotwory dla studentów podstawy leczenia druk
Każdy nowotwór można wyleczyć w ciągu tygodni

więcej podobnych podstron