plik


ÿþEwa Wyka, Maciej Kluza Polscy twórcy aparatury naukowej Okoliczno[ciowa wystawa czasowa w Muzeum Uniwersytetu JagielloDskiego Sesji " Polscy twórcy aparatury naukowej" towarzyszyBa wystawa prezentowana w murach Collegium Maius - w Muzeum Uniwersytetu JagielloDskiego, gdzie równie\ dnia 29 listopada 2003 roku odbywaBy si popoBudniowe obrady sesji. Wystawa przygotowana zostaBa przy wspóBpracy i w oparciu o przyrzdy u\yczone przez PaDstwowe Muzeum im. Przypkowskich w Jdrzejowie, Katedr Fizjologii WydziaBu Lekarskiego UJ, WydziaB Fizyki i Techniki Jdrowej AGH oraz przez Instytut Fizyki Jdrowej. Acznie pokazano 73 instrumenty naukowe, wykonane przez polskich wytwórców z wieku dziewitnastego i dwudziestego. Generalnie, bazujc na zbiorach krakowskich, wystawa nie stanowiBa peBnego przegldu wytwórczo[ci aparatury naukowej w Polsce. Temat ten bowiem nie doczekaB si jeszcze peBnego opracowania. Wystawa, a przede wszystkim sesja po raz pierwszy dotknBy tego tematu. Ekspozycj podzielono tematycznie tak, aby, poprzez zachowane do dzi[ instrumenty, przedstawi: - wytwórczo[ indywidualnych warsztatów z XIX i XX wieku - dziaBalno[ wikszych wytwórni aparatury naukowej - genez stanowiska i dziaBalno[ mechaników Uniwersytetu JagielloDskiego. Polska nie posiada gBbokich tradycji w wykonywaniu urzdzeD precyzyjnych, do jakiej to grupy nale\aBoby zaliczy aparatur badawcz i dydaktyczn. W wieku osiemnastym, od kiedy wBa[ciwie datuje si wytwarzanie przyrzdów naukowych na du\ skal, w naszym kraju wikszo[ przyrzdów byBa sprowadzana z Londynu i z Pary\a, gdzie funkcjonowaBy ju\ wy[mienite warsztaty optyczne oraz mechaniki precyzyjnej i rozwijaBa si wspóBpraca pomidzy badaczami i mechanikami owocujca nowatorskimi rozwizaniami konstrukcyjnymi. W wieku dziewitnastym, w drugiej poBowie wieku, pojawiBy si wysokiej klasy instrumenty niemieckie, i one wBa[nie staBy si podstawowym wyposa\eniem polskich pracowni naukowych. Polskie wyroby stanowiBy zdecydowan mniejszo[ wyposa\enia naszych labolatoriów, nic wic dziwnego, \e niewiele instrumentów o polskiej proweniencji zachowaBo si w zasobach historycznych z dwóch minionych wieków. Te zachowane, pozwoliBy na stworzenie wystawy obrazujcej stan i poziom wytwarzania przyrzdów naukowych i odzwierciedlajcej równocze[nie stopieD zaawansowania badaD nad tym zagadnieniem. Rys. 1 Zegar sBoneczny skonstruowany przez Tomasza Taborskiego w 1812 roku, wB. Muzeum UJ, fot. Janusz Kozina. 1 Wytwórczo[ instrumentów naukowych w Polsce z pocztków wieku dziewitnastego, reprezentowana byBa na wystawie przez wyroby kilku warsztatów prowadzonych przez indywidualnych mechaników, jak np. Tomasza Taborskiego, krakowskiego zegarmistrza, równie\ jednego z pierwszych mechaników Uniwersytetu JagielloDskiego. Tomasz Taborski zaBo\yB swój warsztat na przeBomie XVIII i XIX wieku. Do dzi[ zachowaBo si nie tylko kilka zegarów z jego warsztatu, ale tak\e i sygnowanych instrumentów pomiarowych jak ktomierz, zegar sBoneczny czy cyrkle typu dr\kowego. W tym samym okresie, od 1820 r., w Warszawie dziaBa wytwórnia i sklep Jakuba Pika (1806- 1897). Pik, znany i szanowany obywatel stolicy, wykonywaB prawdopodobnie konstrukcje wBasne, ale równie\ przyrzdy m. in. wg projektów [wietnego wynalazcy polskiego Izraela Abrahama Staffela (1814-1885). T ostatni grup reprezentuje na wystawie maszynka rachunkowa oraz zegar sBoneczny typu sBupkowego. Sam Abraham Staffel równie\ pozostawiB instrumenty sygnowane swoim nazwiskiem. Z jego zakBadu pochodz dwa przyrzdy zachowane w zbiorach Muzeum UJ. Jeden z nich to anomometr, czyli przyrzd do pomiaru szybko[ci wiatru. Drugi, to sygnowany przez tego mechanika probierz alia\y - zestaw sBu\cy do badania skBadu stopów metali szlachetnych. Obydwa przyrzdy reprezentuj dobrej klasy rkodzieBo i [wiadcz o wysokich umiejtno[ciach konstruktorskich Staffela. Rys. 2 Instrumenty z warsztatu Abrahama Staffela; od lewej, 1) probierz alia\y, 2) anemometr, poBowa XIX wieku, wB. Muzeum UJ, fot. G. Zygier Unikatowym dzi[ obiektem jest tzw. kompas polski1, zaprojektowany w 1826 roku przez Wojciecha Jastrzbowskiego (1799-1882), preparatora przy gabinecie fizycznym Uniwersytetu w Warszawie. Pod historyczn nazw "kompas" kryje si przyrzd do kre[lenia zegarów sBonecznych na dowolnej powierzchni. W 1830 roku, na zlecenie komisji rzdowej, mechanik uniwersytetu w Warszawie, Józef Migdalski, wykonaB 12 egzemplarzy tego przyrzdu. Do dnia dzisiejszego przetrwaB tylko jeden, znajdujcy si w kolekcji Przypkowskich w Jdrzejowie. Ze zbiorów Przypkowskich zaprezentowano przyrzd o nazwie siderochronoskop, zaprojektowany przez Feliksa Przypkowskiego okoBo roku 1916 i sBu\cy do okre[lania czasu na podstawie obserwacji poBo\enia gwiazd. 1 byB wypo\yczony z Muzeum w Jdrzejowie 2 Niewiele wiadomo na razie o warszawskim mechaniku Wilhelmie Warnke. Z jego warsztatu prezentowany byB na wystawie grafometr datowany na .poBow XIX wieku i sygnowany W. Warnke w Warszawie. Rys. 3 Kompas polski wg W. Jastrzbowskiego, wB. Muzeum PaDstwowego im. Przypkowskich w Jdrzejowie, fot. G. Zygier Efekty wspóBpracy dziewitnastowiecznych uczonych Uniwersytetu JagielloDskiego i mechaników uniwersyteckich ilustruje na wystawie grupa kilku instrumentów. ZachowaBo si do dzi[ szczególnie cenne instrumentarium fizjologa, prof. Napoleona Cybulskiego (1854- 1919), w skBad którego wchodziBy trzy przyrzdy: fotohemotachometr, mikrokalorymetr i Excitator Absolutus. Rys. 4 Przyrzdy prof. Napoleona Cybulskiego na wystawie, fot. G. Zygier 3 Dla Stefana KuczyDskiego, profesora fizyki, wykonany zostaB okoBo roku 1872 przez Johanna Niemetza przyrzd do demonstracji zjawiska tworzenia fali podBu\nej, zwany maszyn falow. Johann Niemetz, mechanik Uniwersytetu JagielloDskiego, peBniB t funkcj w latach 1861  1887. W zasobach Muzeum UJ przechowywane s tak\e przyrzdy wykonane przez innych mechaników uniwersyteckich, np. galwanometr astatyczny i opornica, czy przyrzd do badania widma absorpcyjnego tlenu wykonane przez StanisBawa Freunda oraz klinometr i kriostat Romana Calikowskiego. Z lat 1920-tych przykBadem aparatów realizowanych przez warsztaty uniwersyteckie jest chronokinematograf wykonany wg projektu prof. Tadeusza Banachiewicza w celu obserwacji i rejestracji zamieD sBoDca. Wymienione wy\ej przedmioty pokazano na wystawie jako ilustracj poziomu i mo\liwo[ci wykonawczych lokalnych mechaników precyzyjnych. Rys. 5 Chronokinematograf wg projektu prof. T. Banachiewicza, 1927, wB. Muzeum UJ, fot. G. Zygier W dziewitnastym wieku na ziemiach polskich dziaBaBy równie\ du\e wytwórnie przyrzdów precyzyjnych. Z racji skali produkcji, do dnia dzisiejszego zachowaBo si wiele przedmiotów z tych wytwórni. Fabryka Instrumentów Mierniczych Gustawa Gerlacha (1827-1915) funkcjonowaBa w latach 1816-1944. Jej produkcj na wystawie ilustruje pi instrumentów wyprodukowanych w pocztkach XX wieku, a stanowicych reprezentatywny przegld konstrukcji Gerlacha. S to dwa typy uniwersalnych instrumentów busolowych, busola geodezyjna, niwelator i teodolit. Eksponowane na wystawie: lupa preparacyjna /pocz. XX wieku/, kilka mikroskopów, teodolit, i stolik mierniczy z poBowy XX wieku ukazuj profil produkcji najwikszej polskiej fabryki przyrzdów optycznych pocztku wieku XX - Polskich ZakBadów Optycznych. Firma rozpoczBa swoj dziaBalno[ w 1921 roku, pocztkowo pod szyldem H. Kolberg i SpóBka, w 1930 roku zmieniBa nazw na Polskie ZakBady Optyczne, pod któr funkcjonuje do dnia dzisiejszego. 4 Rys. 6 Mikroskopy i instrumenty geodezyjne PZO na wystawie, fot. G. Zygier Odzyskanie niepodlegBo[ci niewiele zmieniBo sytuacj wytwórczo[ci przyrzdów naukowych w Polsce. Z inseratów stanowicych jedno ze zródeB pozyskiwania informacji wynika, \e wytwórczo[ ta rozwijaBa si w gBównych miastach, takich jak Warszawa, Lwów czy Kraków. Tam wBa[nie ulokowane byBy dotychczas funkcjonujce lub nowo powstajce wiksze i mniejsze zakBady produkujce instrumenty pomiarowe i naukowe. Przyrzdy z tych zakBadów s na wystawie najlepsz ilustracj profilu ich wytwórczo[ci. Kraków reprezentowany byB przez dwie wytwórnie. Kazimierz ZieliDski wykonywaB tu miedzy innymi barometry puszkowe - aneroidy, Ludwik Tomaszkiewicz jest wykonawc zestawu meteorologicznego, skBadajcego si z termometru, higrometru i barometru. Cho byBy to przyrzdy do u\ytku domowego, a nie naukowego, ilustruj one mo\liwo[ci wytwórcze tych firm. Rys. 7 Aneroid, K. ZieliDski, Kraków, lata 1930-te, wB. Muzeum UJ, fot. G. Zygier 5 W Warszawie w okresie midzywojennym funkcjonowaBa znana od poBowy XIX wieku, firma produkcyjna i handlowa Berent i PlewiDski. Jej produkcj na wystawie reprezentowaBy waga techniczna i barometr kieszonkowy. W Warszawie przy firmie handlowej Urania funkcjonowaBa Fabryka Pomocy Naukowych  Fizyka , z której produkcji pochodz, eksponowane na wystawie, busola stycznych oraz kompas z zegarem sBonecznym. ZachowaBo si równie\ kilka instrumentów oraz naczyD chemicznych o lwowskiej proweniencji. Mikroskop binokularowy reprezentowaB wyroby Fabryki Przyrzdów Mierniczych Jana Bujaka zaBo\onej w 1921 roku. SzkBo chemiczne, w tym cylinder miarowy, kolba, naczynie izolacyjne, pochodziBy z fabryki MieczysBawa SzymaDskiego i wytwórni Adolfa Pfütznera. Wystaw zamyka kolekcja instrumentów caBkiem wspóBczesnych  detektorów promieniowania jdrowego opracowanych i wyprodukowanych na Wydziale Fizyki i Techniki Jdrowej Akademii Górniczo - Hutniczej w Krakowie oraz w krakowskim Instytucie Fizyki Jdrowej. Zaprezentowano wikszo[ typowych konstrukcji detektorów: liczniki Geigera-Müllera, liczniki proporcjonalne, komory wieloanodowe i detektory chromatograficzne. Ozdob tej kolekcji byB fragment detektora STC skonstruowanego przez Instytut Fizyki Jdrowej, który u\ywany byB podczas eksperymentów ATLAS w CERN w Genewie. Rys. 8 Komora wieloanodowa i fragment detektora STC skonstruowane w Instytucie Fizyki Jdrowej w Krakowie, fot. G. Zygier Reasumujc, z pokazanych na ekspozycji 73 przyrzdów z okresu II poBowy XIX- koDca XX wieku, niektóre reprezentuj stosunkowo wysoki poziom warsztatu. Dobrym przykBadem s tu instrumenty kriogeniczne, skraplarki wykonywane przez mechanika uniwersyteckiego WBadysBawa Grodzickiego z pocztkiem XX wieku, czy przyrzdy wykonane przez Tomasza Taborskiego na pocztku wieku XIX. O poziomie wytwórczo[ci [wiadczy jednak nowatorstwo w projektowaniu i wdra\aniu nowych konstrukcji instrumentów. Wydaje si, \e nie mamy na tym polu zbyt wielu osigni. Polska aparatura wieku XIX nie byBa specjalnie znana poza terenem ziem polskich, mo\e z wyjtkiem skraplarek K. Olszewskiego. Nie mamy z tego okresu wdro\onych do produkcji naszych rodzimych konstrukcji, cho szereg z nich byBo wyjtkowo udanych, jak np. polskie arytmometry. Przyczyn tego zjawiska jest oczywi[cie bardzo wiele i 6 s one wynikiem szeregu uwarunkowaD, bardziej mo\e politycznych i ekonomicznych ni\ naukowych. Z pewno[ci, zasygnalizowana tu tematyka, bdzie kontynuowana w ramach prac badawczych realizowanych w Muzeum Uniwersytetu JagielloDskiego 7

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zasady wykonania projektu budynku inwentarskiego na zajęciach
Prezentacja na zajęcia dostęp do informacji publicznej 9 10 2015 (1)
zadania na zajęcia
Prezentacja na zajęcia zawody prawnicze 16 10 2015
Kawerny solne – magazynowanie gazu Gazownictwo projekt na 5
Mechanika gruntów Projekt Na 5
BDiA Projektowanie Semestr 6 Zajecia nr 05 Trasowanie rowow
BDII Projekt na zaliczenie księgarnia internetowa
Wzor projektu na 30 maj pdf
Lista obecności na zajęciach
zadania na zajecia
Zintegrowana ocena konstrukcji betonowych w projektowaniu na okres użytkowania
Materialy na zajecia grupa 2 ?zNazwy1
przykład projektu na TMM 2
113 ROZ zezwolenia na zajęcie pasa drogowego [R M ][1 06

więcej podobnych podstron