��Ewa Wyka, Maciej Kluza
Polscy tw�rcy aparatury naukowej
Okoliczno[ciowa wystawa czasowa w Muzeum Uniwersytetu JagielloDskiego
Sesji " Polscy tw�rcy aparatury naukowej" towarzyszyBa wystawa prezentowana w murach
Collegium Maius - w Muzeum Uniwersytetu JagielloDskiego, gdzie r�wnie\ dnia 29 listopada
2003 roku odbywaBy si popoBudniowe obrady sesji.
Wystawa przygotowana zostaBa przy wsp�Bpracy i w oparciu o przyrzdy u\yczone przez
PaDstwowe Muzeum im. Przypkowskich w Jdrzejowie, Katedr Fizjologii WydziaBu
Lekarskiego UJ, WydziaB Fizyki i Techniki Jdrowej AGH oraz przez Instytut Fizyki
Jdrowej. Acznie pokazano 73 instrumenty naukowe, wykonane przez polskich wytw�rc�w
z wieku dziewitnastego i dwudziestego. Generalnie, bazujc na zbiorach krakowskich,
wystawa nie stanowiBa peBnego przegldu wytw�rczo[ci aparatury naukowej w Polsce. Temat
ten bowiem nie doczekaB si jeszcze peBnego opracowania. Wystawa, a przede wszystkim
sesja po raz pierwszy dotknBy tego tematu.
Ekspozycj podzielono tematycznie tak, aby, poprzez zachowane do dzi[ instrumenty,
przedstawi:
- wytw�rczo[ indywidualnych warsztat�w z XIX i XX wieku
- dziaBalno[ wikszych wytw�rni aparatury naukowej
- genez stanowiska i dziaBalno[ mechanik�w Uniwersytetu JagielloDskiego.
Polska nie posiada gBbokich tradycji w wykonywaniu urzdzeD precyzyjnych, do jakiej to
grupy nale\aBoby zaliczy aparatur badawcz i dydaktyczn. W wieku osiemnastym, od
kiedy wBa[ciwie datuje si wytwarzanie przyrzd�w naukowych na du\ skal, w naszym
kraju wikszo[ przyrzd�w byBa sprowadzana z Londynu i z Pary\a, gdzie funkcjonowaBy
ju\ wy[mienite warsztaty optyczne oraz mechaniki precyzyjnej i rozwijaBa si wsp�Bpraca
pomidzy badaczami i mechanikami owocujca nowatorskimi rozwizaniami
konstrukcyjnymi. W wieku dziewitnastym, w drugiej poBowie wieku, pojawiBy si wysokiej
klasy instrumenty niemieckie, i one wBa[nie staBy si podstawowym wyposa\eniem polskich
pracowni naukowych. Polskie wyroby stanowiBy zdecydowan mniejszo[ wyposa\enia
naszych labolatori�w, nic wic dziwnego, \e niewiele instrument�w o polskiej proweniencji
zachowaBo si w zasobach historycznych z dw�ch minionych wiek�w. Te zachowane,
pozwoliBy na stworzenie wystawy obrazujcej stan i poziom wytwarzania przyrzd�w
naukowych i odzwierciedlajcej r�wnocze[nie stopieD zaawansowania badaD nad tym
zagadnieniem.
Rys. 1 Zegar sBoneczny skonstruowany przez Tomasza Taborskiego w 1812 roku, wB.
Muzeum UJ, fot. Janusz Kozina.
1
Wytw�rczo[ instrument�w naukowych w Polsce z pocztk�w wieku dziewitnastego,
reprezentowana byBa na wystawie przez wyroby kilku warsztat�w prowadzonych przez
indywidualnych mechanik�w, jak np. Tomasza Taborskiego, krakowskiego zegarmistrza,
r�wnie\ jednego z pierwszych mechanik�w Uniwersytetu JagielloDskiego. Tomasz Taborski
zaBo\yB sw�j warsztat na przeBomie XVIII i XIX wieku. Do dzi[ zachowaBo si nie tylko kilka
zegar�w z jego warsztatu, ale tak\e i sygnowanych instrument�w pomiarowych jak
ktomierz, zegar sBoneczny czy cyrkle typu dr\kowego.
W tym samym okresie, od 1820 r., w Warszawie dziaBa wytw�rnia i sklep Jakuba Pika (1806-
1897). Pik, znany i szanowany obywatel stolicy, wykonywaB prawdopodobnie konstrukcje
wBasne, ale r�wnie\ przyrzdy m. in. wg projekt�w [wietnego wynalazcy polskiego Izraela
Abrahama Staffela (1814-1885). T ostatni grup reprezentuje na wystawie maszynka
rachunkowa oraz zegar sBoneczny typu sBupkowego.
Sam Abraham Staffel r�wnie\ pozostawiB instrumenty sygnowane swoim nazwiskiem. Z jego
zakBadu pochodz dwa przyrzdy zachowane w zbiorach Muzeum UJ. Jeden z nich to
anomometr, czyli przyrzd do pomiaru szybko[ci wiatru. Drugi, to sygnowany przez tego
mechanika probierz alia\y - zestaw sBu\cy do badania skBadu stop�w metali szlachetnych.
Obydwa przyrzdy reprezentuj dobrej klasy rkodzieBo i [wiadcz o wysokich
umiejtno[ciach konstruktorskich Staffela.
Rys. 2 Instrumenty z warsztatu Abrahama
Staffela; od lewej, 1) probierz alia\y, 2)
anemometr, poBowa XIX wieku, wB. Muzeum
UJ, fot. G. Zygier
Unikatowym dzi[ obiektem jest tzw. kompas polski1, zaprojektowany w 1826 roku przez
Wojciecha Jastrzbowskiego (1799-1882), preparatora przy gabinecie fizycznym
Uniwersytetu w Warszawie. Pod historyczn nazw "kompas" kryje si przyrzd do kre[lenia
zegar�w sBonecznych na dowolnej powierzchni. W 1830 roku, na zlecenie komisji rzdowej,
mechanik uniwersytetu w Warszawie, J�zef Migdalski, wykonaB 12 egzemplarzy tego
przyrzdu. Do dnia dzisiejszego przetrwaB tylko jeden, znajdujcy si w kolekcji
Przypkowskich w Jdrzejowie. Ze zbior�w Przypkowskich zaprezentowano przyrzd
o nazwie siderochronoskop, zaprojektowany przez Feliksa Przypkowskiego okoBo roku 1916
i sBu\cy do okre[lania czasu na podstawie obserwacji poBo\enia gwiazd.
1
byB wypo\yczony z Muzeum w Jdrzejowie
2
Niewiele wiadomo na razie o warszawskim mechaniku Wilhelmie Warnke. Z jego warsztatu
prezentowany byB na wystawie grafometr datowany na .poBow XIX wieku i sygnowany
W. Warnke w Warszawie.
Rys. 3 Kompas polski wg
W. Jastrzbowskiego, wB. Muzeum
PaDstwowego im. Przypkowskich
w Jdrzejowie, fot. G. Zygier
Efekty wsp�Bpracy dziewitnastowiecznych uczonych Uniwersytetu JagielloDskiego i
mechanik�w uniwersyteckich ilustruje na wystawie grupa kilku instrument�w. ZachowaBo si
do dzi[ szczeg�lnie cenne instrumentarium fizjologa, prof. Napoleona Cybulskiego (1854-
1919), w skBad kt�rego wchodziBy trzy przyrzdy: fotohemotachometr, mikrokalorymetr i
Excitator Absolutus.
Rys. 4 Przyrzdy prof. Napoleona Cybulskiego na wystawie, fot. G. Zygier
3
Dla Stefana KuczyDskiego, profesora fizyki, wykonany zostaB okoBo roku 1872 przez Johanna
Niemetza przyrzd do demonstracji zjawiska tworzenia fali podBu\nej, zwany maszyn
falow. Johann Niemetz, mechanik Uniwersytetu JagielloDskiego, peBniB t funkcj w latach
1861 1887. W zasobach Muzeum UJ przechowywane s tak\e przyrzdy wykonane przez
innych mechanik�w uniwersyteckich, np. galwanometr astatyczny i opornica, czy przyrzd do
badania widma absorpcyjnego tlenu wykonane przez StanisBawa Freunda oraz klinometr i
kriostat Romana Calikowskiego. Z lat 1920-tych przykBadem aparat�w realizowanych przez
warsztaty uniwersyteckie jest chronokinematograf wykonany wg projektu prof. Tadeusza
Banachiewicza w celu obserwacji i rejestracji zamieD sBoDca. Wymienione wy\ej przedmioty
pokazano na wystawie jako ilustracj poziomu i mo\liwo[ci wykonawczych lokalnych
mechanik�w precyzyjnych.
Rys. 5 Chronokinematograf wg projektu prof. T. Banachiewicza, 1927, wB. Muzeum UJ, fot.
G. Zygier
W dziewitnastym wieku na ziemiach polskich dziaBaBy r�wnie\ du\e wytw�rnie przyrzd�w
precyzyjnych. Z racji skali produkcji, do dnia dzisiejszego zachowaBo si wiele przedmiot�w
z tych wytw�rni.
Fabryka Instrument�w Mierniczych Gustawa Gerlacha (1827-1915) funkcjonowaBa w latach
1816-1944. Jej produkcj na wystawie ilustruje pi instrument�w wyprodukowanych
w pocztkach XX wieku, a stanowicych reprezentatywny przegld konstrukcji Gerlacha. S
to dwa typy uniwersalnych instrument�w busolowych, busola geodezyjna, niwelator i
teodolit.
Eksponowane na wystawie: lupa preparacyjna /pocz. XX wieku/, kilka mikroskop�w,
teodolit, i stolik mierniczy z poBowy XX wieku ukazuj profil produkcji najwikszej polskiej
fabryki przyrzd�w optycznych pocztku wieku XX - Polskich ZakBad�w Optycznych. Firma
rozpoczBa swoj dziaBalno[ w 1921 roku, pocztkowo pod szyldem H. Kolberg i Sp�Bka, w
1930 roku zmieniBa nazw na Polskie ZakBady Optyczne, pod kt�r funkcjonuje do dnia
dzisiejszego.
4
Rys. 6 Mikroskopy i instrumenty geodezyjne PZO na wystawie, fot. G. Zygier
Odzyskanie niepodlegBo[ci niewiele zmieniBo sytuacj wytw�rczo[ci przyrzd�w naukowych
w Polsce. Z inserat�w stanowicych jedno ze zr�deB pozyskiwania informacji wynika, \e
wytw�rczo[ ta rozwijaBa si w gB�wnych miastach, takich jak Warszawa, Lw�w czy Krak�w.
Tam wBa[nie ulokowane byBy dotychczas funkcjonujce lub nowo powstajce wiksze i
mniejsze zakBady produkujce instrumenty pomiarowe i naukowe.
Przyrzdy z tych zakBad�w s na wystawie najlepsz ilustracj profilu ich wytw�rczo[ci.
Krak�w reprezentowany byB przez dwie wytw�rnie. Kazimierz ZieliDski wykonywaB tu
miedzy innymi barometry puszkowe - aneroidy, Ludwik Tomaszkiewicz jest wykonawc
zestawu meteorologicznego, skBadajcego si z termometru, higrometru i barometru. Cho
byBy to przyrzdy do u\ytku domowego, a nie naukowego, ilustruj one mo\liwo[ci
wytw�rcze tych firm.
Rys. 7 Aneroid, K. ZieliDski, Krak�w, lata 1930-te, wB. Muzeum UJ, fot. G. Zygier
5
W Warszawie w okresie midzywojennym funkcjonowaBa znana od poBowy XIX wieku,
firma produkcyjna i handlowa Berent i PlewiDski. Jej produkcj na wystawie reprezentowaBy
waga techniczna i barometr kieszonkowy.
W Warszawie przy firmie handlowej Urania funkcjonowaBa Fabryka Pomocy Naukowych
Fizyka , z kt�rej produkcji pochodz, eksponowane na wystawie, busola stycznych oraz
kompas z zegarem sBonecznym.
ZachowaBo si r�wnie\ kilka instrument�w oraz naczyD chemicznych o lwowskiej
proweniencji. Mikroskop binokularowy reprezentowaB wyroby Fabryki Przyrzd�w
Mierniczych Jana Bujaka zaBo\onej w 1921 roku. SzkBo chemiczne, w tym cylinder miarowy,
kolba, naczynie izolacyjne, pochodziBy z fabryki MieczysBawa SzymaDskiego i wytw�rni
Adolfa Pf�tznera.
Wystaw zamyka kolekcja instrument�w caBkiem wsp�Bczesnych detektor�w
promieniowania jdrowego opracowanych i wyprodukowanych na Wydziale Fizyki i
Techniki Jdrowej Akademii G�rniczo - Hutniczej w Krakowie oraz w krakowskim Instytucie
Fizyki Jdrowej. Zaprezentowano wikszo[ typowych konstrukcji detektor�w: liczniki
Geigera-M�llera, liczniki proporcjonalne, komory wieloanodowe i detektory
chromatograficzne. Ozdob tej kolekcji byB fragment detektora STC skonstruowanego przez
Instytut Fizyki Jdrowej, kt�ry u\ywany byB podczas eksperyment�w ATLAS w CERN w
Genewie.
Rys. 8 Komora wieloanodowa i fragment detektora STC skonstruowane w Instytucie Fizyki
Jdrowej w Krakowie, fot. G. Zygier
Reasumujc, z pokazanych na ekspozycji 73 przyrzd�w z okresu II poBowy XIX- koDca XX
wieku, niekt�re reprezentuj stosunkowo wysoki poziom warsztatu. Dobrym przykBadem s
tu instrumenty kriogeniczne, skraplarki wykonywane przez mechanika uniwersyteckiego
WBadysBawa Grodzickiego z pocztkiem XX wieku, czy przyrzdy wykonane przez Tomasza
Taborskiego na pocztku wieku XIX.
O poziomie wytw�rczo[ci [wiadczy jednak nowatorstwo w projektowaniu i wdra\aniu
nowych konstrukcji instrument�w. Wydaje si, \e nie mamy na tym polu zbyt wielu
osigni. Polska aparatura wieku XIX nie byBa specjalnie znana poza terenem ziem
polskich, mo\e z wyjtkiem skraplarek K. Olszewskiego. Nie mamy z tego okresu
wdro\onych do produkcji naszych rodzimych konstrukcji, cho szereg z nich byBo wyjtkowo
udanych, jak np. polskie arytmometry. Przyczyn tego zjawiska jest oczywi[cie bardzo wiele i
6
s one wynikiem szeregu uwarunkowaD, bardziej mo\e politycznych i ekonomicznych ni\
naukowych.
Z pewno[ci, zasygnalizowana tu tematyka, bdzie kontynuowana w ramach prac
badawczych realizowanych w Muzeum Uniwersytetu JagielloDskiego
7
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Zasady wykonania projektu budynku inwentarskiego na zajęciachPrezentacja na zajęcia dostęp do informacji publicznej 9 10 2015 (1)zadania na zajęciaPrezentacja na zajęcia zawody prawnicze 16 10 2015Kawerny solne – magazynowanie gazu Gazownictwo projekt na 5Mechanika gruntów Projekt Na 5BDiA Projektowanie Semestr 6 Zajecia nr 05 Trasowanie rowowBDII Projekt na zaliczenie księgarnia internetowaWzor projektu na 30 maj pdfLista obecności na zajęciachzadania na zajeciaZintegrowana ocena konstrukcji betonowych w projektowaniu na okres użytkowaniaMaterialy na zajecia grupa 2 ?zNazwy1przykład projektu na TMM 2113 ROZ zezwolenia na zajęcie pasa drogowego [R M ][1 06więcej podobnych podstron