7511506865

PROCES BADAWCZY

EKSPERYMENT W NAUKACH SPOŁECZNYCH

POJMOWANIE EKSPERYMENTÓW W BADANIACH SPOŁECZNYCH

Słowo eksperyment znaczy tyle, co „doświadczenie". Obejmuje zatem swoim zakresem przeróżne doświadczenia żywiołowe, potoczne czy życiowe, jakie są udziałem poszczególnych ludzi oraz doświadczenia naukowe. Kiedy używamy tego słowa w nauce, nie mamy na myśli doświadczeń w potocznym rozumieniu, lecz tylko doświadczenia naukowe, czyli takie badania danego faktu lub procesu, które są ściśle określone i przeprowadzone w celowo stworzonych warunkach, dających się z reguły powtarzać.

Eksperyment w naukowym znaczeniu jest bardzo istotnym przedsięwzięciem poznawczym, nie tylko w naukach przyrodniczych. Także w naukach społecznych można odwoływać się do eksperymentu, ponieważ pozwalają nam one na :

a)    prawie pełne kontrolowanie i kształtowanie uwarunkowań sytuacyjnych danego zjawiska lub procesu oraz

b)    sprawdzenie hipotez w sytuacjach, które są dla nich najbardziej istotne, czyli w sytuacjach ekstremalnych.

Akceptacja eksperymentu nie była jednak powszechna w naukach społecznych i to nawet wśród socjologów. Niektórzy z nich, zwłaszcza wcześniejsi, nie dostrzegali możliwości czy potrzeby odwoływania się do eksperymentów przy badaniach problemów społecznych. Comte i Durkheim uważali np., że w naukach społecznych nie można odwoływać się do takich samych eksperymentów, jakie są stosowane w naukach przyrodniczych. Sądzili natomiast, że socjolog może wykorzystywać tzw. „eksperymenty naturalne", do których zaliczali m.in. klęski żywiołowe, wojny, zjawiska tzw. „patologii społecznej", jak np. alkoholizm itp. zjawiska oraz badać, jaki wpływ wywierają one na procesy społeczne tych zbiorowości, w których występują. Przyjmując taki punkt widzenia na eksperyment w naukach społecznych nie dopuszczali oni możliwości kształtowania zjawisk społecznych, ani też nie zalecali sprawdzania hipotez w sytuacjach ekstremalnych, uzyskanych w warunkach laboratoryjnych.

Niebawem dostrzeżono jednak, że oprócz eksperymentów naturalnych można wyróżnić także tak swoiste eksperymenty, jakie wynikają np. z realizacji przeróżnych idei, programów, czy też reform społecznych, ponieważ działania tego rodzaju powodują zawsze określone skutki społeczne, które mogą być przedmiotem badań naukowych. Przykładem takich działań może być osadnictwo na terenach nie zamieszkałych, budowa nowych zakładów przemysłowych wraz z nowymi osiedlami i dzielnicami czy nawet miastami w regionach rolniczych itp. działania.

Korzystanie jedynie z eksperymentów w powyższym rozumieniu zakładało, że socjolog może właściwie analizować przyczyny i skutki badanych zjawisk tylko z pozycji biernego obserwatora, porównującego społeczności, w jakich zdarzyło się coś tak szczególnego, iż można to zdarzenie uznać właśnie za swoisty eksperyment — z tymi — w których nic podobnego nie wystąpiło. W praktyce okazało się jednak, że wnioski wynikające z takich porównań nie zawsze są prawdziwe i nie zawsze nadają się do szerszych uogólnień. Niełatwo bowiem znaleźć tak dalece podobne społeczności, aby nadawały się do tego rodzaju porównań. Wątpliwe efekty jakie uzyskiwano przyjmując pozycję biernego obserwatora, a także dążenia do wykrywania rzeczywistych przyczyn i skutków zjawisk społecznych, skłaniają uczonych coraz bardziej do poszukiwania możliwości odwoływania się do eksperymentów inspirowanych przez nich samych. Przyczynia się to stopniowo do kształtowania się nowych ocen eksperymentów, jako przedsięwzięć poznawczych podejmowanych w naukach społecznych.

Przeprowadzanie eksperymentów w sferze społecznej na szerszą skalę nie było i nie jest jednak sprawą łatwą. Oprócz problemów natury moralnej pojawiły się także problemy wynikające z trudności natury metodologicznej.

Pierwsze spośród wymienionych problemów wynikały głównie z wątpliwości co do tego, czy i w jakim stopniu wolno uczonemu poddawać ludzi próbom badawczym — które, jeśli nawet nie są szkodliwe dla organizmów ludzkich, to przecież mimo wszystko mogą powodować określone zmiany w świadomości osobników będących przedmiotem badań. Wiadomo np., że pod wpływem stawianych