5673850034

103

Przekonania ontologiczno-epistemologiczne naukowców a społeczne uwarunkowania nauki

sensowne są jedynie porównania pewnych zdań z innymi zdaniami. Dostrzegając problem relacji między językiem a rzeczywistością, koherencyjna teoria prawdy głosi, że prawda to zgodność zdania z innymi zdaniami akceptowanymi. Ta koncepcja, jakkolwiek ogranicza się do języka, w pewnym sensie zwraca uwagę na społeczny aspekt prawdy, mianowicie zgodność z powszechnie akceptowanymi zdaniami. Zupełnie odmienne rozumienie pojęcia prawdy wprowadza pragmatyzm: miarą prawdziwości zdania jest to, czy prowadzi ono do skutecznych działań, czy pozwala osiągnąć zamierzony cel, prawda sprowadzana jest więc do skuteczności czy użyteczności.

Powstaje zatem pytanie, jakie koncepcje prawdy podzielają badani naukowcy? Analiza danych pokazuje, że badani naukowcy niekiedy formułują korespondencyjną definicję prawdy explicite, natomiast pragmatyczne i aproksymacyjne rozumienie prawdy pojawia się implicite w odniesieniu do wiedzy naukowej. Wynikałoby z tego, że naukowcy świadomie stosują potoczne rozumienie prawdy. Natomiast kategorie, które przez logikę i metodologię określane są jako aproksymacyjne koncepcje prawdy, stosuje się jako narzędzie opisu wiedzy naukowej. Sami naukowcy nie łączą ich jednak z kategorią prawdy. Ta drobna w zasadzie różnica pokazuje odmienność stylu myślenia naukowców i filozofów nauki czy logików. W pewnym sensie może być ona traktowana jako argument w dyskusji nad różnorodnością systemów wiedzy społecznej o nauce.

Sprawa stosowalności pojęcia prawdy w naukach empirycznych komplikuje się ponadto z uwagi na brak formalizacji, nieostrość i wieloznaczność języka naturalnego. Definicja prawdy użyteczna w naukach empirycznych wprowadza pojęcie prawdy cząstkowej (względnej, aproksymacyjnej). Takie pojęcie prawdy ma zastosowanie w przypadku praw naukowych, „które traktowane jako prawa uniwersalne, ważne zawsze i wszędzie, okazują się zdaniami fałszywymi, sformułowane natomiast z odpowiednimi ograniczeniami czasowo-przestrzennymi stają się (ściśle lub aproksymacyjnie) prawdziwe”¹⁹. Z kolei pojęcie prawdy syntetycznej — ważne dla przedmiotu tej pracy — jest związane z metodą naukową. Zgodnie z tą definicją kryteria prawdziwości stanowią eksperyment, obserwacja oraz wnioskowanie.

Studiowanie rozważań filozofów nauki na temat prawdy rodzi pytanie, czy problem prawdy jest w ogóle istotny dla wiedzy naukowej. Wydaje mi się, że tak, skoro naukowcy stosują pojęcie prawdy do opisu wiedzy i jej uzasadnienia. W takim rozumieniu prawda staje się kategorią aksjologiczną wchodzącą w skład systemu wiedzy naukowców. Wówczas problem prawdy w nauce może być traktowany jako problem wartości wiedzy naukowej, jako kryterium oceny wiedzy (te dwa ujęcia mają wspólny zakres znaczeniowy). Kategoria prawdy jest uwikłana w spory ontologiczne i epistemologiczne. Przyjęcie określonej definicji prawdy narzuca określoną koncepcję rzeczywistości i możliwości jej poznawania. I tak przyjęcie

¹⁹ M. Przełęcki, op. cit., s. 51.