8107620559

66 Zbigniew Jasiewicz

przedstawicieli „filozofii dziejów”, przede wszystkim Hugona Kołłątaja i Stanisława Staszica, z godnym szczególnej uwagi Rodem ludzkim tego ostatniego, pisanym na przełomie XVIII i XIX w. Kultura ludowa z kolei przyciągała uwagę jako źródło do rekonstrukcji przeszłości narodu polskiego i Słowiańszczyzny. Ujmowano ją dwojako - po pierwsze, jako właściwość ludowych grup społecznych, szczególnie ludności wiejskiej, ważnej narodowo i gospodarczo, a po drugie jako nośnik wartości: rodzimości, narodowości, tradycyjności, oryginalności i naturalności. Mianem kamienia węgielnego ludoznawstwa w Polsce określa się list Hugona Kołłątaja do księgarza i wydawcy krakowskiego Jana Maja z 1802 r., zawierający projekt opisu stanu kultury ludowej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Innym spośród licznych świadectw zainteresowań kulturą ludową, ważnych dla tworzącej się dyscypliny, była książka Ignacego Lubicz-Czerwiriskiego Okolica zadniestrska między Stryjem i Łomnicą... z roku 1811, uznawana za pierwszą polską monografię etnograficzną, oraz praca Zoriana Dołęgi-Chodakow-skiego O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem z roku 1818, utożsamiająca, to co ludowe z tym, co narodowe i zachęcająca do gromadzenia rzeczy ludowych w trakcie wędrówek po wsiach. Materiały dotyczące ludów odległych zbierali, przede wszystkim na terenach Wschodu, zesłańcy i podróżnicy, z bardzo ważnym wśród tych ostatnich, bo formułującym już cele naukowe, Janem Potockim. Na skutek utraty niepodległości i pod wpływem romantycznej „filozofii natury” podjęto, od końca XVIII w., rozważania nad narodem i narodowością, obecne m.in. w pracach Franciszka Salezego Jezierskiego oraz Maurycego Mochnackiego. Prace indywidualne były wspierane przez instytucje: Uniwersytet Wileński i Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie.

Dojrzałe już projekty stworzenia nowej dyscypliny, posługujące się przetrwałymi do dzisiaj nazwami, tworzone były w połowie XIX w. Najbardziej znane są prace Wincentego Pola, który zaliczył etnografię do nauk przyrodniczych i uznał za dział geografii powszechnej. Przedstawiał ją jednak jako syntezę przyrodniczego i humanistycznego traktowania człowieka, stając się w ten sposób zwolennikiem antropologicznego ujęcia tej dyscypliny i, poprzez swoją koncepcję „rodowości” i „plemienności”, jednym z prekursorów studiów etnicznych. Prowadził także w roku 1850/1851 na Uniwersytecie Jagiellońskim wykład poświęcony etnografii Wschodu, a w roku 1851/1852 roku etnografii powszechnej (Zawistowicz-Adamska, 1966,30 i n.). To właśnie skoncentrowanie uwagi na sprawach narodowości i narodu, rozumianych jako formy i przejawy etniczności, stało się podstawą innego oryginalnego, choć nie oderwanego od ówczesnej nauki europejskiej, projektu „nauki o narodowości, czyli etnologii”, przedstawionego przez Jana Rymarkiewicza w artykule zamieszczonym w 1.1 z roku 1849 poznańskiego czasopisma „Szkoła Polska”. Zaproponował on uznanie etnologii za dyscyplinę porównawczą i teoretyczną, stanowiącą nadbudowę nad opisową etnografią. Nawoływał ponadto, w atmosferze społecznej i politycznej wywołanej przez wydarzenia „Wiosny Ludów”, do