Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Wstęp
1. Wyposażenie pokoju dla starszej osoby
2. Obserwacja chorego i dokumentowanie jej wyników
3. Rodzaje i zasady ułożenia pacjenta w wybranych stanach chorobowych podeszłego wieku
4. Zapobieganie urazom i wypadkom u osób w starszym wieku
5. Ochrona pacjentów przed powikłaniami związanymi z długotrwałym pozostawaniem w łóżku
1
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Wstęp
Pielęgniarstwo geriatryczne jest młodą dziedziną pielęgniarstwa o specyficznym zakresie
wiedzy i praktyki. Obowiązuje w nim postępowanie holistyczne i indywidualne podejście do
podopiecznego. Starsi ludzie wymagają bardzo szczególnej opieki, ponieważ ich potrzeby
i oczekiwania są różne, nawet gdy podobne wydają się ich warunki życia i stan zdrowia.
Postęp cywilizacyjny, rozwój techniki i medycyny wpłynęły na wydłużenie życia ludzkiego
i spowodowały wzrost liczby osób w podeszłym wieku. Dla każdego człowieka okres starości
wiąże się  w mniejszym lub większym stopniu  z upośledzeniem funkcji życiowych.
Opieka pielęgniarska staje się wówczas jednym z najważniejszych działań medycznych.
Pielęgnowanie w geriatrii to wyuczona, celowa i zaplanowana działalność pielęgniarki
realizowana na rzecz osób w podeszłym wieku. Pielęgnowanie oznacza także:
Å»# doglÄ…danie podopiecznego,
Å»# otaczanie starszej osoby opiekÄ…,
Ż# staranie się o dobre samopoczucie, uśmiech i zadowolenie starszego człowieka,
Å»# czuwanie przy osobie w starszym wieku,
Ż# pieczołowite troszczenie się o podopiecznego,
Ż# bezinteresowność w sprawowaniu opieki.
Tak sformułowana definicja pielęgnowania wyznacza jego sens, wartości i wyraz
nie określa,
co należy zrobić wobec człowieka w podeszłym wieku. Pielęgniarstwo geriatryczne wymaga
cierpliwości, delikatności i konsekwencji. Ważne jest również to, by zrozumieć pacjenta
i wczuć się w jego złożoną zazwyczaj sytuację. Takie działanie, zaplanowane indywidualnie
w zależności od potrzeb człowieka w starszym wieku, wzbogacone wiedzą z geriatrii,
psychologii, pielęgniarstwa klinicznego i etyki czyni to działanie profesjonalnym.
Pielęgniarstwo geriatryczne związane jest z koncepcją pielęgnowania Virginii Henderson
(1897 1996), która zakłada, że celem pielęgnowania człowieka jest zaspokajanie jego
potrzeb. Wymienia 14 fundamentalnych potrzeb człowieka, w zaspokojeniu których asystuje
mu pielęgniarka. Wśród szczegółowych wskazówek dla pielęgniarki Henderson podaje także
dodatkowe uwarunkowania, które muszą być wzięte pod uwagę:
Ż# wiek (dziecko, dorosły, wiek średni, starość, umieranie),
Ż# temperament, stan emocjonalny, nastrój,
Å»# stan socjalny albo kulturowy,
Ż# właściwości fizyczne i intelektualne.
2
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Trzeba pamiętać, że drobiazgowe pielęgnowanie osób w podeszłym wieku polega nie tylko
na zaspokajaniu potrzeb życiowych starszych ludzi, ale także na zapobieganiu samotności,
poczuciu osamotnienia, smutkowi oraz na przywracaniu pogody ducha i chęci życia.
3
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
1. Wyposażenie pokoju dla starszej osoby
Proces starzenia się, ograniczenie sprawności i aktywności oraz postępujące upośledzenie
funkcji życiowych sprawiają, że konieczne staje się przystosowanie pokoju starszego
człowieka do jego potrzeb, możliwości poruszania się i sposobu spędzania czasu.
Argumenty te należy wziąć pod uwagę, przygotowując pokoje w oddziale geriatrycznym,
w domu pomocy społecznej czy w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym. Ważne, aby były
one dostosowane do wymogów pielęgnacyjnych, a ich wyposażenie zapewniało
bezpieczeństwo podopiecznym i pielęgniarkom. Podobne wymagania powinien spełniać
pokój starszej osoby w jej mieszkaniu  musi mieć co najmniej 12 m², być dobrze
nasłoneczniony i jak najlepiej wyciszony.
Wyposażenie pokoju stanowią:
1. A
óżko  jest najważniejszym sprzętem w pokoju. Musi mieć odpowiednią wysokość, aby
umożliwić starszej osobie samodzielne kładzenie się i wstawanie. Według
E. Szwałkiewicz  pacjent i jego łóżko to dwa niezastąpione elementy w zakładach
świadczących opiekę zdrowotną (Szwałkiewicz E., 1996: 15). Nowoczesne łóżko ma nie
tylko zapewnić wygodę i niezależność chorego oraz ułatwiać personelowi i rodzinie
pielęgnowanie i rehabilitację, powinno być ergonomiczne, bezpieczne i wygodne. Dostęp
do łóżka musi być możliwy z trzech stron. Materac powinien być wykonany z gąbki
poliuretanowej, dzięki temu ciężar ciała zostaje rozłożony na większej powierzchni.
Materac zmiennociśnieniowy, dynamiczny zmienia punkty podparcia, nieustannie masuje,
eliminuje ból ciała wywołany długim leżeniem. Inne dostępne materace to materace
z granulatem styropianowym albo gorczycą. Typowe łóżka szpitalne oraz łóżka
ortopedyczne nie spełniają, niestety, podstawowych wymagań związanych z pielęgnacją
chorych. Placówki zdrowotne powinny posiadać łóżka lecznicze przeznaczone dla
pacjentów ciężko oraz średnio chorych, jeśli istnieje możliwość wystąpienia poważnych
powikłań, wynikających z długotrwałego leżenia bez ruchu, a także dla osób w podeszłym
wieku. Jak podaje E. Szwałkiewicz, łóżko lecznicze to łóżko clinitronowe, które wpływa
na zmniejszenie ucisku na ciało, poprawia ukrwienie tkanek, zmniejsza ból spoczynkowy,
zapewnia wygodę, zmniejsza ryzyko maceracji i uszkodzeń skóry, wspomaga
i przyspiesza gojenie ran (55). Wygląda jak wanna wypełniona granulatem, unoszonym
wypływającym podgrzanym powietrzem. Drobny, stale poruszany powietrzem granulat
powoduje, że ułożony na łóżku człowiek, podobnie jak w wodzie, jest lżejszy. Inne typy
nowoczesnych łóżek to łóżko Flexicair i łóżko Efica, które posiadają dodatkowe funkcje
4
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
masowania i cyklicznego obracania chorego i sterowania wysokości. Wyposażone są we
wszystko, co jest niezbędne do pielęgnowania, dzięki czemu pielęgniarka potrzebne
rzeczy ma w zasięgu ręki. A
óżka te mają także zamontowany głośnik, pomocny
w utrzymywaniu kontaktu z chorym. Nowoczesne, zmechanizowane łóżka stanowią
wyposażenie oddziałów OIOM, OIOK i niektórych oddziałów rehabilitacyjnych.
2. Stolik przyłóżkowy jest sprzętem przeznaczonym na osobiste rzeczy chorego. Powinien
być wyposażony w kółka, umożliwiające przesuwanie go bez wysiłku zarówno przez
chorego, jak i pielęgniarkę. Najwygodniejsze w użyciu są stoliki wysokie, z szufladami na
prowadnicach oraz z otwartymi półkami.
3. Krzesło i fotel z wysokim oparciem  wykorzystywane do sadzania chorego, przez
długi czas zmuszonego do leżenia.
4. Stół  mebel, przy którym pacjent spędza czas (gra w szachy, czyta prasę, spożywa
posiłki).
5. Oświetlenie  powinno być boczne, punktowe (kinkietowe), zamiast sufitowego.
Kontakty muszą znajdować się w zasięgu ręki chorego.
6. Dzwonek przyzywający personel  powinien być umocowany na długim kablu i zawsze
znajdować się w zasięgu ręki osoby starszej, również wtedy, gdy znajduje się poza
łóżkiem (np. w fotelu).
7. Zasłony w oknach  rolety rozwijane w dół lub żaluzje pionowe  stanowią ozdobę
pokoju, stwarzają przyjemny nastrój, ale również chronią przed zbyt jaskrawym światłem
słonecznym.
8. Kwiaty  nie ma przeciwwskazań do umieszczania kwiatów w pokoju. Są ozdobą, mają
wpływ na poprawę samopoczucia pacjenta, mogą skłonić go do aktywności. Należy
jedynie pamiętać o tym, aby nie były to kwiaty o zbyt intensywnym zapachu lub
uczulajÄ…ce (np. prymulka).
Pokój dla pacjenta po udarze mózgowym musi spełniać dodatkowe wymagania. Konieczne
jest urządzenie go w taki sposób, żeby wszystkie czynności chory wykonywał do
niedowładnej strony ciała. Otrzymuje on wówczas najwięcej bodz
ców właśnie po stronie
niedowładnej i jej czucie pogarsza się w mniejszym stopniu. Poza tym pokój powinien być
słoneczny  człowiek jest bardzo silnie związany z Układem Słonecznym, słońce wpływa
pozytywnie na jego nastrój i usposobienie, dodaje energii, daje nadzieję na powrót do
zdrowia, wspomaga siły witalne organizmu.
5
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
2. Obserwacja chorego i dokumentowanie jej wyników
Obserwowanie (uważne przyglądanie się, badanie, zauważanie, dostrzeganie, stwierdzanie)
jest ważnym zadaniem pielęgniarki w pracy z osobą w starszym wieku. Zaburzenia funkcji
życiowych mogą wywoływać rozmaite reakcje oraz mieć wpływ na zachowania dotyczące
sfery psychicznej. Wyniki obserwacji są pomocne w określeniu potrzeb człowieka w starszym
wieku, zrozumieniu jego problemów, a także w ocenie możliwości jego udziału
w realizowaniu planu pielęgnowania.
Objawy wieku starczego:
Å»# spowolnienie psychoruchowe,
Ż# brak zainteresowań,
Ż# unikanie kontaktów towarzyskich,
Å»# zanik Å‚aknienia,
Å»# zaburzenia snu.
Podczas przyjmowania na oddział starszej osoby, pielęgniarka zauważa u niej:
Ż# niestabilność postawy i ograniczenie ruchów,
Ż# zaburzenia mowy, wzroku, słuchu,
Å»# pochylenie sylwetki do przodu,
Ż# niepewny chód,
Ż# drżenie,
Ż# typowe dla podeszłego wieku objawy chorobowe (wynik postępującego upośledzenia
funkcji narządów,
Å»# zmiany w psychice:
" osłabienie pamięci,
" retrospektywne odbieranie rzeczywistości,
" upór,
" zaburzenia orientacji,
" zaburzenia lękowe  przy czym lęk rozumiemy jako objaw psychotyczny (strach przed
śmiercią),
" zachowania agresywne i hipochondryczne.
Wśród zmian charakterologicznych obserwuje się słabą zdolność do panowania nad swoimi
uczuciami i emocjami, częste wybuchy złości i płaczu, otępienie, zobojętnienie. W programie
pielęgnowania osób starszych obserwowanie funkcji i czynności życiowych jest podstawą do
6
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
asystowania choremu i zaspokajania jego potrzeb (np. do zmiany ułożenia, prowadzenia
rehabilitacji przyłóżkowej, usprawniania kondycji psychofizycznej, wprowadzania
w towarzystwo rówieśników, prowadzenia terapii zajęciowej, kontaktowania się z rodziną
i bliskimi).
Podopiecznego należy obserwować podczas wykonywania przez niego codziennych
czynności. Należy pilnie zwracać uwagę na sposób oddychania i poruszania się chorego, na
częstotliwość wydalania i temperaturę ciała. Dobrze jest obserwować, ile czasu zabiera
choremu odpoczynek i sen. Należy również wziąć pod uwagę, jak sprawnie chory myje się
i ubiera, czy komunikowanie się z otoczeniem nie sprawia mu kłopotu, czy dużo czasu
spędza na rozrywce i czy wykonywanie czynności, na które ma ochotę, sprawia mu
autentyczną przyjemność.
Zgodnie z przyjętą koncepcją pielęgnowania osób w podeszłym wieku, pielęgniarka asystuje
i pomaga choremu w realizowaniu tych czynności albo wykonuje je bez jego udziału. Ważną
sprawą w planowaniu opieki pielęgniarskiej jest obserwowanie i ocena sprawności pacjenta
oraz określenie stopnia jego uzależnienia od innych. Obserwowanie chorego ma też na celu
wyjaśnienie przyczyn utraty sprawności. Jedną z nich może być np. multipatologia, czyli
współistnienie wielu chorób i ich powikłań. Rozpoznanie wszystkich chorób pierwotnych
i wtórnych jest niemożliwe i często niecelowe. Od dobrej diagnozy zależy jednak leczenie
objawowe i usprawniające oraz to, co w pielęgnowaniu jest najważniejsze, a mianowicie
wybranie takich form pomocy starszej osobie, które odpowiadają jej indywidualnym
potrzebom i oczekiwaniom. W pracy zespołu terapeutycznego obserwowanie i ocena
sprawności pacjenta (bądz
też przyczyn utraty sprawności) pozwala na ujawnienie stanów
chorobowych, które mogą być odwracalne. Obserwowanie umożliwia też zespołowi
zorientowanie się, na jaką formę współpracy z osobą starszą może liczyć.
Do oceny sprawności chorego można wykorzystać jego katalog prostych czynności. W tym
celu należy obserwować, czy podopieczny:
Ż# podnosi się z krzesła,
Å»# przechodzi samodzielnie,
Å»# czesze siÄ™,
Å»# podaje swoje dane,
Ż# spożywa posiłek,
Å»# rozpoznaje bliskich,
Å»# kontroluje oddawanie moczu,
Å»# korzysta z telefonu,
7
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Ż# prowadzi rozmowę z rówieśnikami,
Ż# zmienia ułożenie w łóżku.
Dokumentowanie wyników obserwacji funkcji życiowych i granic samodzielności zapewnia
pielęgniarkom poznanie obrazu chorobowego podopiecznego. To z kolei pozwala na
określenie jego potrzeb, umożliwia drobiazgowe i skuteczne pielęgnowanie. Prowadzenie
dokumentacji zabezpiecza od strony prawnej personel pielęgniarski. Jest ona jednym
z narzędzi pracy pielęgniarki geriatrycznej, daje osobom opiekującym się człowiekiem starym
i jego rodziną pełną i dokładną orientację, dotyczącą kompleksowej opieki obecnej
i planowanej.
Według Słownika Wyrazów Obcych dokument to zaświadczenie na piśmie, pisemny ślad
czynności prawnej, przedmiot będący dowodem, stwierdzający prawdziwość określonych
okoliczności, faktów, stanów. Dokumentacja to udowodnienie, stwierdzenie czegoś na
podstawie dokumentów (45). Stanowi jeden z instrumentów służących do przekazywania
informacji wewnątrz zespołów pielęgniarskich i pomiędzy współpracującymi grupami
zawodowymi. Wysoka jakość dokumentacji pielęgniarskiej oraz umiejętność skutecznego
posługiwania się nią przez pielęgniarki są warunkiem dobrego przepływu informacji
o podopiecznych oraz podejmowania właściwych decyzji dotyczących pielęgnowania
i terapii.
Dotychczas w praktyce pielęgniarskiej, realizowanej w oddziałach zapewniających
całodobową opiekę nad pacjentami posługiwano się książką raportów pielęgniarskich,
w której wiele aspektów opieki pielęgniarskiej w ogóle nie było dokumentowanych. Zapis
w książce zawierał różnie formułowane, często fragmentaryczne i lapidarne, informacje
o wybranych chorych, ich stanie zdrowia, zleceniach lekarskich, a także o niektórych
obserwacjach dokonanych przez pielęgniarkę. W raporcie pielęgniarskim trudno było znalez
ć
informacje, które wskazywałyby na samodzielne, świadome i celowe pielęgnowanie, nie było
również informacji o jego wynikach.
Sposób zapisu i prowadzenia dokumentacji pielęgniarskiej wymaga gruntownego
opracowania i unowocześnienia. Zmiany te muszą być dokonane w taki sposób, aby
w efekcie finalnym uzyskać usystematyzowany i chronologiczny zapis, dokumentujący cały
proces pielęgnowania podopiecznego. Przepisy prawa dotyczące dokumentacji medycznej
definiują jej rodzaje, ale nie podają wzorów druków. Wzory dokumentacji pielęgniarskiej
mogłyby zatem zostać opracowane przez same pielęgniarki, udział w ich tworzeniu powinien
8
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
wziąć także samorząd pielęgniarski  korporacja zawodowa odpowiedzialna za sprawy
merytoryczne związane z wykonywaniem praktyki pielęgniarskiej.
Właściwe prowadzenie dokumentacji pielęgniarskiej przynosi wiele korzyści:
Ż# daje możliwość zapisywania indywidualnej i ciągłej opieki nad osobą starszą,
Ż# ma duże znaczenie w pracy zespołowej i zmianowej organizacji pracy pielęgniarek,
Ż# pozwala gromadzić dane istotne dla realizowania opieki pielęgniarskiej zgodnie
z ustaleniami zespołu,
Ż# umożliwia na bieżąco ocenianie podjętych działań, ich efektów i reakcji pacjenta,
będącego podmiotem tych działań,
Ż# gwarantuje kontynuację opieki pielęgniarskiej przez pielęgniarkę rodzinną po zakończeniu
hospitalizacji lub po zakończeniu pobytu w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym.
9
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
3. Rodzaje i zasady ułożenia pacjenta
w wybranych stanach chorobowych podeszłego wieku
Ułożenie chorego to pozycja ciała przyjmowana przez niego lub nadawana mu przez
pielęgniarkę dla osiągnięcia zamierzonego celu. Ułożenie osoby w starszym wieku musi jej
całkowicie odpowiadać, gdyż wygodna pozycja ma istotny wpływ na stan fizyczny
i samopoczucie. Problemem pielęgnacyjnym jest ułożenie we właściwy sposób pacjenta
pozostającego przez dłuższy czas w łóżku. Pielęgniarka geriatryczna powinna doskonale
znać zasady układania, których zaniedbanie powoduje często groz
ne dla podopiecznego
powikłania. Obowiązujące zasady to:
Ż# częsta zmiana pozycji  sprawia pacjentowi przyjemność, wynikającą również
z możliwości kontaktu z pielęgniarką,
Ż# zapewnienie wygody i odprężenia,
Ż# podparcie części ciała udogodnieniami,
Ż# wypełnienie fizjologicznych krzywizn kręgosłupa,
Ż# fizjologiczne ułożenie kończyn dolnych i górnych z uwzględnieniem możliwości osoby
starszej i wydolności jej narządu ruchu,
Ż# obserwowanie punktów ucisku i obciążenia.
Wszystkie te zasady są ustaleniami pielęgnacyjnymi dotyczącymi osób w podeszłym wieku
układanymi w różnych pozycjach. Rodzaje ułożenia (pozycji) leżącej osoby starszej:
Ż# na plecach  na wznak  płasko, pozycja półsiedząca (semi Fowlera), pozycja siedząca
(Fowlera),
Å»# na plecach  pozycja Trendelenburga,
Å»# na boku  pozycja boczna lewa, prawa,
Charakterystyka ułożenia na plecach  pozycja podstawowa (wyjściowa)
Układając podopiecznego na plecach w pozycji podstawowej, należy ułożyć go na jednej lub
dwóch poduszkach (zabezpieczenie przed zbytnim napięciem mięśni szyi i barków oraz
przed zgięciem szyi). Następnie w okolicy kości krzyżowej trzeba podłożyć udogodnienie
o szerokości około 25 centymetrów. Udogodnienie podkładamy również pod uda, żeby
zabezpieczyć krÄ™tarze biodrowe  może to być waÅ‚ek z grubego rÄ™cznika frotté, którego
zewnętrzne, wystające brzegi zwijamy w ścisłą rolkę, zabezpieczającą kończynę dolną przed
rotacją na zewnątrz. Na zakończenie zaleca się podłożenie specjalnych podpórek lub łusek
10
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
pod pięty i łokcie, aby zminimalizować obciążenie tych części ciała. Wskazane jest także
zastosowanie specjalnych podpórek pod stopy, jako ochrony przed uciskiem kołdry.
Sposób ułożenia osoby starszej z zapaleniem żył
W przypadku pacjenta cierpiącego na zapalenie żył kończyny dolnej, zmianę układania
trzeba rozpocząć od ułożenia uda, utrzymując przy tym pozycję płaską (na plecach lub na
boku) i uwzględniając oczekiwania chorego. Zmiana ułożenia uda zabezpiecza przed
zgięciem kończyny dolnej w stawie kolanowym. Należy wykorzystać wszelkie dostępne
udogodnienia, takie jak: poduszki, zwinięty koc, worki z granulatem lub z gorczycą, poduszki
klinowe i kolanowe. Zasadą jest uniesienie kończyny do poziomu miednicy. Kończynę dolną
należy zabezpieczyć przed rotacją zewnętrzną znanym już sposobem. Aby ułatwić skośne
ułożenie kończyny dolnej, można podłożyć pod nogi łóżka w jego części nożnej specjalne
klocki.
Aby zapewnić prawidłowe ułożenie kończyny dolnej w pozycji uniesionej, należy pamiętać
o przestrzeganiu następujących zasad:
Ż# trzeba zastosować ułożenie, które zredukuje ciśnienie żylne niemal do zera,
Ż# należy podeprzeć kolana w pozycji lekko zgiętej (skutkuje to całkowitym rozluz
nieniem
mięśni kończyny),
Ż# w przypadku wystąpienia silnego bólu stopy i podudzia, zblednięcia skóry palców,
zaburzeń czucia, należy zmienić ułożenie kończyny do pozycji płaskiej (usunąć wszelkie
udogodnienia) i wezwać lekarza lub  w razie jego nieobecności  doświadczoną
pielęgniarkę; nie wolno rozcierać stopy i masować podudzia.
Sposoby układania osoby starszej z niewydolnością układu krążenia oraz z innymi
chorobami serca
Osobę starszą układa się w taki sposób, aby górna część ciała była uniesiona  jest to
pozycja półwysoka, którą uzyskuje się przez podparcie poduszkami górnej części ciała.
Ramiona powinny być lekko zgięte i uniesione, aby odciążyć układ krążenia  do tego celu
można wykorzystać poduszki, kartony powleczone bawełną lub worki wypełnione sypkim
materiałem. Konieczne jest podparcie dołu kolanowego oraz stóp  zapobiega to zsuwaniu
się chorego w dół łóżka. Podpórki pod stopy należy usuwać na noc, bowiem może dojść do
obciążenia kości ogonowej oraz ucisku tej okolicy ciała. Głównym celem takiego ułożenia
jest wspomaganie zwrotnego odpływu krwi do serca oraz cofanie się zastoju w obiegu krwi.
W przypadku tego rodzaju dolegliwości pielęgniarka współpracuje z lekarzem lub bardziej
doświadczoną pielęgniarką  specjalistką pielęgniarstwa geriatrycznego.
11
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Sposoby układania podopiecznego z astmą oskrzelową
Osobę w podeszłym wieku z astmą oskrzelową należy układać w pozycji siedzącej,
pamiętając przy tym o podparciu pleców. Kończyny dolne można odciążyć, nadając im
ułożenie fizjologiczne  kolana muszą być zgięte pod kątem 10 stopni w stawie kolanowym
oraz podparte wałeczkiem lub woreczkiem z sypkim materiałem. Nie wolno również
zapominać o podpórkach pod stopy, których brak doprowadza do automatycznej zmiany
ułożenia niekorzystnej w leczeniu schorzenia. Kończyny górne podpiera się udogodnieniami
w taki sam sposób, jak w przypadku schorzeń układu krążenia. Celem takiego ułożenia jest
ułatwienie pacjentowi oddychania, a ułożenie ramion w uniesieniu powoduje rozszerzenie
klatki piersiowej, co w efekcie ułatwia pracę mięśni oddechowych.
Sposoby układania podopiecznego z udarem mózgu
Sposób układania pacjentów z udarem mózgu został opracowany przez Bertę i Karla
Bobath. Podstawą tej metody jest ułożenie chorych w taki sposób, aby, uwzględniając ich
możliwości, zmniejszyć spastyczność mięśni. Osiągnięcie ostatecznego celu, czyli
usprawnienia, wymaga profesjonalnej pielęgnacji, odpowiedniego urządzenia pokoju oraz
właściwej organizacji otoczenia starszego człowieka (41).
Prawidłowe ułożenie chorego z udarem w pozycji na wznak:
Ż# głowa i barki stabilnie spoczywają na poduszce,
Ż# niewładna kończyna górna również leży na poduszce, w odwiedzeniu od tułowia,
w zgięciu łokciowym wynoszącym około 10 stopni, w takim samym zgięciu nadgarstka,
palce muszą być wyprostowane, a dłoń umieszczona w linii barku.
Układanie chorego z udarem na wznak może okazać się niekorzystne, ponieważ istnieje
ryzyko nasilenia się spastyczności mięśni. Pozycję tę należy traktować jako pozycję na krótki
okres, przejściową między innymi sposobami układania podopiecznego. Może to być
również rodzaj biernej aktywności pacjenta z udarem mózgu, którą podtrzymują pielęgniarki.
Zasady obowiązujące przy układaniu na boku  po stronie zdrowej  osoby po udarze:
Ż# łóżko płaskie lub z nieznacznie wzniesionym wezgłowiem,
Ż# głowa ułożona stabilnie, wygodnie, w linii tułowia,
Ż# tułów zrotowany ku przodowi,
Ż# bark niedowładnej kończyny górnej (NKG) wysunięty ku przodowi,
Ż# ramię NKG zgięte pod kątem prostym w stosunku do tułowia,
Ż# niedowładna kończyna górna ułożona na poduszce,
Ż# dłoń wyprostowana w linii barku,
12
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Ż# niewdoładna kończyna dolna lekko zgięta w stawach biodrowym i kolanowym (około
10 stopni), podparta na całej długości udogodnieniami, kolano ułożone w linii biodra i na
jego wysokości,
Ż# kończyna górna zdrowa ułożona w wygodnej dla pacjenta pozycji,
Å»# zdrowa noga wyprostowana w stawie biodrowym i kolanie,
Å»# stopa podparta w linii stawu kolanowego.
Zasady obowiązujące przy układaniu na boku  po stronie niedowładnej osoby po udarze:
Ż# rama łóżka opuszczona płasko,
Ż# głowa ułożona wygodnie i stabilnie w linii tułowia,
Ż# plecy podparte poduszką od ramion do pośladków,
Ż# niedowładna kończyna górna zgięta pod kątem 90 stopni w stosunku do tułowia,
Ż# ramię wyciągnięte do przodu, dłoń obrócona stroną wewnętrzną do góry,
Ż# cała kończyna górna podparta poduszką, łokieć wyprostowany,
Ż# niedowładna kończyna dolna wyprostowana w stawie biodrowym, lekko ugięta w kolanie,
Ż# zdrowa kończyna dolna zgięta w stawach biodrowym i kolanowym, położona na
poduszce, kolano w linii i na wysokości biodra.
W miarę poprawy stanu zdrowia pacjenta można podjąć próbę zwiększenia jego aktywności,
zmieniając pozycję na siedzącą. Jest ona korzystna dla chorego, ponieważ w ten sposób
dociera do niego więcej bodz
ców z otoczenia, z którym ma lepszy kontakt. Rosnąca
aktywność pacjenta jest sukcesem jego oraz opiekujących się nim pielęgniarek, a także
realizacją planu pielęgnowania w zakresie stopniowego zwiększania aktywności
i zaspokojenia potrzeby ruchu.
Zasady obowiązujące przy układaniu w pozycji siedzącej osoby z udarem:
Ż# wysoko podniesione wezgłowie (podgłówek),
Ż# plecy (proste) i okolica krzyżowa podparte poduszką,
Ż# głowa samodzielnie utrzymywana przez chorego,
Ż# biodra zgięte pod kątem prostym, z uwzględnieniem możliwości ruchowej chorego,
kończyny dolne wyprostowane, zabezpieczone przed rotacją zewnętrzną, ciężar ciała
rozłożony równomiernie na pośladki,
Ż# kończyny górne wyciągnięte do przodu, lekko zgięte w stawie łokciowym, oparte na
poduszkach, stoliku śniadaniowym albo na ruchomym stoliku typu przyjaciel,
Ż# zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony przed upadkiem.
13
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
W kolejnym etapie zwiększania aktywności chorego (posadzenie pacjenta przy stole, na
krześle lub fotelu) udział rehabilitantów jest również niezbędny. Posadzenie chorego na
fotelu umożliwia przemieszczenie go poza salę, w inne otoczenie. Staje się to dla niego
z
ródłem bodz
ców niezbędnych do dalszego zwiększania aktywności i poprawy jakości życia.
Do układania osób starszych oraz do ich przemieszczania wykorzystuje się specjalny sprzęt:
Ż# pasy nośne, maty ślizgowe, rolki, podkłady z uchwytami,
Ż# podnośniki, dz
wigi stacjonarne, przenośne, wannowe, podsufitowe,
Ż# lekkie wózki transportowe, fotele na kołach ze zmienną regulacją oparcia,
Ż# kliny w różnym kształcie, wałki, podpórki pod pięty i łokcie, poduszki w różnych
wymiarach, woreczki, ortezy na staw kolanowy, Å‚okciowy, buty lub szyny derotacyjne.
Układanie pacjentów techniką ręczną lub mechaniczną oraz ich przemieszczanie,
podnoszenie i przenoszenie jest zadaniem realizowanym samodzielnie przez pielęgniarkę
w ramach funkcji opiekuńczej. Każdą zmianę pozycji chorego, reakcję na nią, podejmowane
działania chroniące chorego przed powikłaniami przewlekłego leżenia należy odnotować
w indywidualnej karcie pielęgnowania, a wpisy z oceną podjętych działań potwierdzić
czytelnym podpisem.
14
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
4. Zapobieganie urazom i wypadkom u osób w starszym wieku
Upośledzenie funkcji motorycznych u osób starszych oraz inne niekorzystne zmiany
wynikające z procesu starzenia się, takie jak dysfunkcja narządu ruchu, upośledzenie lub
utrata słuchu i wzroku, zaburzenia mowy, pamięci, osłabienie orientacji są częstą przyczyną
wypadków i związanych z nimi chorób urazowych oraz groz
nych w skutkach zespołów
poupadkowych z podłożem emocjonalnym. Urazom i wypadkom sprzyja proces
zniedołężnienia starczego, którego przyczynami są:
Ż# obniżenie napięcia mięśni szkieletowych,
Ż# zaniki mięśniowe,
Å»# osteoporoza,
Ż# zmiany zniekształcająco-zwyrodnieniowe stawów,
Ż# obniżenie reakcji na bodz
ce zewnętrzne.
W przypadku osób starszych niewskazana jest nadmierna aktywność, która może skutkować
rozległymi uszkodzeniami narządu ruchu. Związanym z nimi powikłaniom (np. złamaniom
przykrętarzowym, złamaniom szyjki kości udowej) towarzyszy duża śmiertelność. Aby
przywrócić chorym sprawność sprzed urazu i wczesną pionizację oraz zabezpieczyć przed
groz
nymi powikłaniami, należy zastosować terapię operacyjną.
Jednym z najczęstszych powodów groz
nych powikłań u osób starszych jest upadek, czyli
nagła utrata równowagi podczas chodzenia lub wykonywania jakichś czynności. Upadki osób
starszych są problemem ich samych, rodzin, opiekunów oraz służby zdrowia. Przyczyny
upadków:
Ż# starczy chód,
Ż# zaburzenia narządu zmysłów,
Å»# omdlenia,
Å»# zaburzenia neurologiczne i metaboliczne,
Å»# wypadek,
Å»# przemoc w stosunku do starszej osoby,
Å»# zdenerwowanie starszej osoby.
Do uszkodzenia ciała może dojść właściwie w każdej chwili i w każdym miejscu, podczas
najprostszej czynności  w łóżku lub poza nim, w łazience, w czasie korzystania
z przedmiotów codziennego użytku, podczas spożywania posiłków, w czasie terapii lub
15
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
odpoczynku na tarasie, w ogrodzie itp. W zwiÄ…zku z tym, naczelnÄ… zasadÄ… w pracy
pielęgniarek geriatrycznych jest zapewnienie pacjentom maksymalnego bezpieczeństwa.
Profilaktyka urazów i wypadków w przypadku osób starszych:
Ż# bezpieczne, etyczne, skuteczne i wzmocnione empatią pielęgnowanie człowieka starego,
Ż# dbanie o to, by opieka sprawowana przez innych członków zespołu terapeutycznego nie
była zaniedbana lub zaniechana,
Ż# dobra organizacja pobytu osoby starszej w placówce,
Ż# zapewnienie pacjentom sprzętu do przemieszczania i dopilnowanie, by z niego korzystali,
Ż# w miarę możliwości usprawnianie chorego poza łóżkiem,
Ż# praca wykonywana przy chorym spokojnie, starannie, bez pośpiechu i rutyny (przy
udziale dwóch osób),
Ż# stosowanie identyfikatorów, umożliwiających rozpoznawanie osoby starszej,
Ż# graficzne (również za pomocą alfabetu Braille a) oznakowanie korytarzy, pomieszczeń,
wind w budynkach przeznaczonych dla osób starszych,
Ż# zabezpieczenie środków chemicznych i leków,
Å»# zabezpieczenie gazu i wszelkich tablic rozdzielczych,
Ż# wyposażenie w sprzęt i środki do pielęgnowania chorych (bezwzględne unikanie środków
zastępczych),
Ż# uważna obserwacja podopiecznych i stała obecność przy nich,
Ż# weryfikacja leków zażywanych przez pacjenta,
Ż# nauka chodzenia, stosowanie ćwiczeń poprawiających równowagę, zwiększających siłę
mięśni, zalecenie właściwego obuwia,
Å»# usuwanie barier architektonicznych i urbanistycznych.
W warunkach domowych również można zminimalizować ryzyko wypadku. W związku z tym
należy zwrócić uwagę na:
1. Oświetlenie  musi być wystarczająco jasne, włączniki powinny znajdować się przy
wejściach do pomieszczeń.
2. Podłogę  trzeba unikać leżących luz
no dywaników, podartych lub pozawijanych na
brzegach dywanów, bałaganu oraz śliskich powierzchni.
3. Schody  muszą mieć poręcz i równe stopnie.
4. Meble  powinny być wystarczająco silne, by się na nich wesprzeć. Krzesła muszą być
wyposażone w poręcze, a półki i szafki znajdować się na odpowiedniej wysokości.
5. A
azienkę  niebezpieczne mogą okazać się śliska wanna, niski sedes, ciasna kabina
natryskowa bez siedziska, duże ułatwienie natomiast stanowią zamocowane uchwyty.
16
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Wszystkie ewentualne nieprawidłowości należy jak najszybciej usunąć, aby zapobiec
wypadkowi. Jeśli jednak nie uda się go uniknąć, poszkodowana starsza osoba wymaga
natychmiastowej pomocy, a zdarzenie musi zostać udokumentowane w karcie indywidualnej
opieki podopiecznego z czytelnym podpisem.
17
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
5. Ochrona osób w podeszłym wieku przed powikłaniami związanymi
z długotrwałym pozostawaniem w łóżku
Ruch jest cechą życia i aktywności człowieka, decyduje o jego samodzielności i umożliwia
mu wykonywanie codziennych czynności, wpływa na jakość życia. Stosowany jako środek
leczniczy ma wpływ na wszystkie narządy organizmu ludzkiego i w ten sposób należy go
potraktować w przypadku rozpoznania postępującego upośledzenia sprawności fizycznej
u osoby starszej. W rozważaniach nad układem człowiek ruch środowisko, ruch jest
znaczącym kryterium. W układzie tym osoba starsza zajmuje centralne miejsce i jest
jednocześnie jego najsłabszym ogniwem. Zmniejszająca się aktywność i postępujące
upośledzenie funkcji motorycznej sprawiają, że człowiek w podeszłym wieku wymaga
pomocy drugiej osoby oraz ochrony przed powikłaniami w sytuacji długotrwałego leżenia
w łóżku. Potrzebuje wsparcia i mobilizacji do wykonywania ruchu w granicach swoich
możliwości, a także radości z aktywnego lub biernego przebywania poza łóżkiem. Można to
potraktować jako naczelną zasadę w sprawowaniu opieki nad osobami starszymi,
niezależnie od tego, gdzie jest realizowana. Przenoszenie, podnoszenie, przemieszczanie to
podstawowe i najprostsze sposoby zaspokojenia potrzeby ruchu osoby z ograniczonÄ…
samodzielnością. Chroniąc ją przed powikłaniami długotrwałego leżenia, należy przestrzegać
rytmu dobowego pacjenta, czyli okresu snu i czuwania. W planowaniu działań
pielęgnacyjnych należy go koniecznie uwzględnić.
Pielęgniarka, która zajmuje się osobami przewlekle chorymi w podeszłym wieku, powinna
sobie zdawać sprawę z tego, że pielęgnując pacjenta cierpiącego na konkretne schorzenie,
musi jednocześnie chronić go przed powikłaniami wynikającymi z choroby lub/i długiego
przebywania w łóżku. Efektem długotrwałego leżenia w łóżku, a tym samym pozostawania
w bezruchu przez dłuższy czas, są powikłania (choroby wtórne):
1) odleżyny,
2) niedodma i zapalenie płuc,
3) choroba zakrzepowa żył obwodowych,
4) zesztywnienie stawów.
1. Odleżyny  powstają w wyniku niedokrwienia tkanek wywołanego długotrwałym lub
powtarzającym się uciskiem. Przyczyną tego jest upośledzona zdolność do samodzielnej
zmiany ułożenia, stan świadomości chorego, jego aktywność, sposób odżywiania,
18
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
nietrzymanie moczu i stolca oraz choroby somatyczne (np. cukrzyca), a także choroby,
którym towarzyszy duszność oraz terapia sterydami i chemioterapeutykami.
Pielęgniarka, która zna miejsca szczególnie narażone na ucisk i obciążenie, musi dążyć
do ograniczenia urazów skóry oraz innych urazów spowodowanych przez
przemieszczanie osoby starszej. Chory nie powinien siedzieć ani leżeć na zmianach
odleżynowych. W przypadku, gdy pacjent jest obolały i broni się przed przemieszczaniem
lub zmianą pozycji, należy  w porozumieniu z lekarzem  podać mu leki
przeciwbólowe. Takie działanie pielęgniarki jest wyrazem troski o chorego i chęci
pomocy w cierpieniu.
2. Zapalenie płuc i niedodma  powstaje w wyniku powierzchownego oddychania przez
leżącego. Płuca są niedostatecznie wentylowane, oddech jest zbyt płytki, utrudnione jest
odkrztuszanie wydzieliny, co sprzyja zakażeniu układu oddechowego. Pielęgniarka musi
być dobrym i wnikliwym obserwatorem i szybko rozpoznać początek upośledzenia funkcji
układu oddechowego u chorego, aby chronić go przed powikłaniami choroby.
3. Choroba zakrzepowa żył obwodowych  zakrzep powstaje bez odczynu zapalnego
w ścianie żył. Bezruch, atonia mięśni, znacznie zmniejszona aktywność leżącego
pacjenta powodują, że krążenie krwi zostaje spowolnione na długi czas. Jest to poważne
powikłanie o wysokim wskaz
niku śmiertelności u osób w podeszłym wieku (zator
naczyniowy). Opiekun musi zatem zdawać sobie sprawę z wagi problemu.
4. Zesztywnienie stawów  jest związane z upośledzoną w sytuacji przewlekłego leżenia
mechaniką ruchów. Bezruch powoduje niewydolność mięśniową, a ona z kolei
powstawanie przykurczów. Skrócenie mięśni ogranicza ruchomość stawów, a ten
przedłużający się stan doprowadza do ich zesztywnienia. Jest to bardzo bolesne dla
chorego, który rezygnuje ze współpracy z pielęgniarką i podejmowania prób jakiejkolwiek
aktywności.
Wtórne choroby spowodowane długotrwałym leżeniem są poważnym problemem
pielęgnacyjnym całego zespołu terapeutycznego, od którego wiedzy, doświadczenia
zawodowego, postawy etycznej, autentycznej chęci niesienia pomocy, uznawanych wartości
i filozofii życiowej będzie zależał plan pielęgnowania osób pozostających pod ich opieką.
W związku z tym został opracowany specjalny plan ochrony pacjenta przed wtórnymi
chorobami wynikającymi z długiego przebywania w łóżku, który obejmuje:
1. Przygotowanie łóżka dla podopiecznego:
Ż# łóżko sterowane elektrycznie, dostępne ze wszystkich stron,
19
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Ż# materac przeciwodleżynowy (zmiennociśnieniowy, wykonany z gąbki poliuretanowej
typu jeż),
Ż# miękka i sucha pościel pokrywająca materac wygładzona i dobrze naciągnięta,
zabezpieczona przed zsuwaniem siÄ™ i marszczeniem,
Ż# łóżko codziennie prześciełane.
2. Pomoc choremu leżącemu w zmianie pozycji:
Ż# stosowanie techniki hamaka (przemieszczanie chorego na podkładzie z mocnego
płótna) pozwalającej uniknąć bezpośredniego dotykania chorego,
Ż# talkowanie ciała w miejscach bezpośrednio dotykanych przez pielęgniarkę,
Ż# pilnowanie, by pacjent nie leżał i nie siedział na odleżynie,
Ż# przemieszczanie chorego  zmiana ułożenia na łóżku, przenoszenie na fotel i wózek,
o ile pozwala na to stan pacjenta,
Ż# przestrzeganie zasad układania przy zmianie położenia (fizjologiczne układanie ciała
w każdej pozycji, podparcie fizjologicznych krzywizn, korzystanie z fabrycznie
produkowanych, a nie wykonanych przez pielęgniarki (z bandaża, gazy i waty)
udogodnień i środków pomocniczych,
Ż# częsta zmiana pozycji, kontrolowanie ułożenia i punktów obciążenia, aby nie dopuścić
do powstania odleżyn.
3. Staranne wykonywanie czynności pielęgnacyjnych i dbanie o zaspokojenie potrzeb
leżącego pacjenta:
Ż# ocena ryzyka rozwoju odleżyn,
Ż# połączenie specjalistycznego sprzętu i prawidłowych technik pielęgnacyjnych,
Ż# regularne dbanie o higienę ogólną, troskliwa pielęgnacja skóry, wywoływanie
przekrwienia skóry,
Å»# codzienne zapewnienie pacjentowi komfortu,
Ż# zastosowanie fizykoterapii (naświetlania światłem Bioptronu, lampą Solur
z wykorzystaniem światła czerwonego i niebieskiego),
Ż# ochrona chorego przed odleżynami często jest równoznaczna z uratowaniem mu
życia, może świadomość tej prawdy pomoże pielęgniarkom (i innym osobom)
wytrzymać trud drobiazgowej opieki i pielęgnowania graniczący z przesadą.
4. Pomoc w utrzymaniu mięśni, stawów i ścięgien w sprawności:
Ż# unikanie niebezpieczeństwa zesztywnienia stawów stopy i wykształcenia się tzw.
stopy końskiej,
Ż# ćwiczenia pionizacji, chodzenia i lokomocji z asekuracją czynną, czyli z rzeczywistą
pomocą i możliwością korzystania ze sprzętu rehabilitacyjnego (chodziki, balkoniki,
lekkie wózki transportowe),
20
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Å»# prowadzenie gimnastyki:
" biernej  stóp, dłoni, palców, stawu łokciowego stawu kolanowego, głowy,
" czynnej  stóp (np. sprzęgło i hamulec), dłoni (z użyciem piłeczki), zginanie
w stawie łokciowym i kolanowym, głowy,
" izometrycznej  przezwyciężanie przez mięśnie stawianego im oporu bez
wykonywania ruchów,
Ż# ciepłe kąpiele w wannie  przemieszczenie przy użyciu dz
wigu i podnośnika,
Ż# masaż ciała w celu mobilizacji tkanek miękkich,
Ż# wykonywanie ruchów w stawach kończyn dolnych przy użyciu rotora.
5. Eliminowanie zastoju krwi żylnej w kończynach dolnych:
Ż# zmiana ułożenia kończyny dolnej, uniesienie stopy ponad poziom stawu biodrowego,
stosowanie odbarczającego, wysokiego ułożenia kończyn,
Ż# stosowanie pończoch przeciwżylakowych (bandaż nie ma elastyczności),
Ż# zapewnienie choremu dostatecznej ilości ruchu i aktywności, ćwiczenia izometryczne
wykonywane samodzielnie lub z pielęgniarką, masaż gąbką lub szczotką (w kierunku
serca) stóp i podudzi.
6. Zapobieganie niedodmie i zapaleniu płuc:
Ż# prowadzenie gimnastyki oddechowej bezoporowej i westchnień,
Ż# wietrzenie pokoju, nawilżanie powietrza przy użyciu nawilżacza (idealne warunki
stworzyłaby klimatyzacja),
Ż# nakłanianie osoby starszej do odkasływania w pozycji półsiedzącej,
Å»# przemieszczanie chorego, spacery po pokoju z zabezpieczeniem pacjenta chwytem
podtrzymujÄ…cym,
Ż# wykonywanie przez chorego ruchów kończynami górnymi, przeciąganie się,
Ż# oklepywanie pleców przez odzież, nacieranie pleców podczas głębokiego oddychania
przez chorego,
Ż# dopilnowanie, aby chory przyjmował płyny,
Ż# stosowanie wysokiego ułożenia.
21
Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku
Literatura podstawowa
1. Dison N., 1993: Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa.
2. Hunt P., 1990: Pielęgniarstwo dorosłych z określonymi zaburzeniami fizjologicznymi,
PZWL, Warszawa.
3. Milanowska K., 1995: Kinezyterapia, PZWL, Warszawa.
4. Ciechaniewicz K., 2001: Pielęgniarstwo. Ćwiczenia, PZWL, Warszawa.
5. Szwałkiewicz E., 2000: Zasady podnoszenia i przemieszczania pacjentów, Wydawnictwo
Medyczne Urban & Partner, Wrocław.
6. Vogel A., 1991: Pielęgnowanie chorego w domu, PZWL, Warszawa.
Literatura obcojęzyczna
1. Vogel A., 1976: Hauskrankenpflege. Anleitung und Hilfen für Gruppenarbeit und
Selbststudium, Georg Appl, Wemding.
2. Hunt P., 1983: Nursing the Adult with a Specific Physiological Disturbance.
22