Zasady pielęgnowania osób starszych
Zasady pielęgnowania osób starszych
Wstęp
1. Problemy rehabilitacji w postępowaniu pielęgnacyjnym osób starszych
2. Utrzymanie higieny osobistej
3. Żywienie i odżywianie osób starszych
4. Terapia zajęciowa dla osób w starszym wieku
5. Opieka nad osobÄ… umierajÄ…cÄ… i wsparcie rodziny
1
Zasady pielęgnowania osób starszych
Wstęp
W pielęgniarstwie geriatrycznym należy przestrzegać określonych zasad pielęgnowania osób
starszych, pamiętając o tym, by czynności pielęgnacyjne były zgodne z ustalonymi normami
wykonawstwa opieki i praktyki zawodowej. Słowo przestrzegać oznacza imperatyw, czyli
bezwarunkowe przestrzeganie przez pielęgniarkę obowiązujących zasad pracy
z podopiecznym i jego bliskimi, co uważa się za podstawowy warunek wykonywania
pielęgniarstwa geriatrycznego. Zasady te określają wymagany i pożądany sposób
wykonywania czynności pielęgnacyjnych wobec starszej osoby przez profesjonalnie do tego
przygotowaną pielęgniarkę geriatryczną, stanowią zabezpieczenie przed popełnieniem błędu
i ochronę pacjenta przed powikłaniami, są gwarancją wypełnienia zadań prawidłowo,
bezpiecznie, drobiazgowo, sumiennie i terminowo. Podmiotem działań pielęgniarki
geriatrycznej jest osoba w podeszłym wieku oraz jej rodzina, zatem zasady postępowania
pielęgniarskiego są wzmocnione zasadami etyki zawodowej, które chronią wartości i interesy
osoby starszej przed ich utratą. Są jednocześnie uzupełnieniem przepisów prawnych
i służbowych, kształtują poczucie odpowiedzialności pielęgniarki za podejmowane działania.
Zasady etyki zawodowej to m.in.:
Å»# szacunek dla starszej osoby,
Å»# autonomia pacjenta,
Ż# poufność danych o osobie starszej,
Å»# czynienie dobra,
Ż# uczciwość wobec starszej osoby i jej rodziny.
Celem opieki pielęgniarskiej jest utrzymanie chorego w możliwie najlepszym stanie zdrowia,
biorąc pod uwagę jego wiek. Pielęgniarka opiekuje się także starszymi osobami
z przewlekłymi dolegliwościami oraz cierpiącymi z powodu schorzeń wynikających z procesu
starzenia.
Zasady pielęgnowania osób starszych to:
Å»# traktowanie starzenia siÄ™ jako normalnego i nieuniknionego procesu, wymagajÄ…cego
odpowiedniego trybu życia, a nie ucieczki od życia,
Ż# uwzględnianie możliwości i ograniczeń każdego pacjenta pod względem fizycznym,
socjalnym, ekonomicznym i psychologicznym,
Ż# uważne słuchanie chorego  pacjenci przypominają sobie dawne czasy, w których byli
szczęśliwi, dzięki takim rozmowom pielęgniarka może poznać ich zainteresowania
i pomóc w ich rozwijaniu,
2
Zasady pielęgnowania osób starszych
Ż# zachęcanie chorego do odzyskania zainteresowania życiem,
Ż# wzmacnianie u starszej osoby poczucia własnej wartości,
Ż# zapamiętywanie nazwisk chorych,
Å»# udzielanie chorym wyraz
nych wskazówek,
Ż# zwracanie się twarzą do pacjenta podczas rozmowy, mówienie wyraz
ne i wolne (bez
krzyku), by mógł śledzić ruch warg,
Ż# zabezpieczanie osoby starszej przed zakażeniami zakładowymi, urazami i wypadkami,
Å»# przestrzeganie praw pacjenta,
Ż# uznanie i szacunek dla jego przyzwyczajeń.
3
Zasady pielęgnowania osób starszych
1. Aspekty rehabilitacji w postępowaniu pielęgnacyjnym
osób starszych
Najważniejszy wkład do procesu rehabilitacji wnosi sam pacjent, który  wraz z zespołem
terapeutycznym i rodziną  potrafi najlepiej określić swoje potrzeby. Najistotniejszy jest
jednak jego stosunek do zaistniałej sytuacji, zaakceptowanie jej oraz motywacja do
usprawniania i utrzymania aktywności. Gdy osoba starsza nie jest w stanie pogodzić się
z postępującym procesem starzenia się i jego skutkami, realizacja programu rehabilitacji
będzie utrudniona. Pierwszą oznaką pozytywnej motywacji są drobne zmiany zachodzące
z dnia na dzień w zachowaniu i samodzielnym wykonywaniu przez pacjenta podstawowych
czynności (spożywanie posiłków, utrzymanie higieny, ubieranie się, posługiwanie się pilotem
do telewizora), które pozwalają przypuszczać, że pragnie uniezależnić się od otoczenia.
Jeżeli stan chorego pozwoli na wykonywanie bardziej złożonych czynności  jak wstawanie
z łóżka, udział w terapii zajęciowej, nawiązanie i utrzymanie kontaktu z rówieśnikami 
potrzebuje on ciągłego zainteresowania swoją osobą i podtrzymywania na duchu. Dopiero
wówczas daje wyraz temu, że godzi się z procesem starzenia się i towarzyszącymi mu
dolegliwościami. Starsze osoby, które naprawdę chcą pomóc sobie samym nie poddają się
i starają się za wszelką cenę pozostać samodzielne, bez względu na trudności. Rehabilitacja
ludzi w podeszłym wieku to przywrócenie im sprawności fizycznej i psychicznej (przez
stosowanie wybranych zabiegów aktywizujących), aktywności społecznej, godności oraz
poprawienie jakości ich życia. Warunkiem osiągnięcia założonych celów jest zaangażowanie
do opieki profesjonalnego personelu, który poświęci rehabilitacji chorego dostateczną ilość
czasu.
Niektórych skutków starości nie można całkowicie usunąć, ale można je złagodzić, dzięki
masażom, hydroterapii, ćwiczeniom ruchowym (ćwiczeniom chodu, trzymania głowy). Należy
także motywować chorego do wstawania i spacerowania, przemieszczania się, dbania
o swój wygląd, spożywania posiłków poza łóżkiem. Jeśli pielęgniarka akceptuje i docenia
wysiłki chorego, zachęca go w ten sposób do dalszej  sprawiającej mu przecież wiele
trudności  pracy.
W podobny sposób należy traktować chorych przewlekle leżących. Wymagają oni ćwiczeń
rozluz
niających, zwiększających siłę mięśni i ruchomość kończyn oraz głowy. Przeprowadza
się je w łóżku, czuwając przy pacjencie i korygując jego ruchy, a tym samym zapewniając mu
poczucie bezpieczeństwa i zaspokajając potrzebę kontaktu. Chory powinien ćwiczyć
4
Zasady pielęgnowania osób starszych
w różnych ułożeniach (np. w pozycji leżącej, siedzącej i stojącej), ale tylko przy użyciu łóżka
obrotowego. Należy również wprowadzić ćwiczenia oddechowe, których celem jest
korygowanie zaburzonego mechanizmu oddychania i zachowanie istniejących możliwości
wentylacyjnych. Pracę układu oddechowego można także poprawić przez stosowanie
odpowiednich pozycji ułożeniowych, efektywny kaszel, oklepywanie klatki piersiowej (jeżeli
nie ma do tego przeciwwskazań). Osoby starsze powinny ćwiczyć mniej intensywnie, na
przykład wykonywać mniej powtórzeń, z mniejszym obciążeniem kończyn dolnych
i kręgosłupa (np. ćwiczenia w pozycji leżącej i siedzącej). Ważne jest też staranne dobranie
wyposażenia treningowego (lżejsze ciężarki, woreczki, specjalne obuwie, luz
ny ubiór). Dla
osób starszych umiejących pływać zaleca się tę formę rehabilitacji, pod warunkiem
wcześniejszej oceny ich stanu fizycznego i ścisłego nadzoru rehabilitanta. Starsi ludzie nie
powinni ćwiczyć w miejscach przegrzanych, ze względu na zaburzenia regulacji cieplnej.
Przyjmowane leki mogą przyczynić się do obniżenia wytrzymałości ćwiczącego, niektóre
z nich mają działanie ośrodkowe, wpływają na postrzeganie i orientację przestrzenną.
Pamiętajmy, że pacjenci nie zawsze są w stanie powiedzieć o swoich dolegliwościach,
a najważniejsze jest ich bezpieczeństwo. U osób cierpiących na zwyrodnienia stawowe
ćwiczenia zmniejszają dolegliwości bólowe, poprawiają czucie pozycji ciała i ruchu
poszczególnych jego części, siłę, giętkość i wytrzymałość. Nadzwyczaj korzystnie wpływają
na czynnościową niezależność chorego. Ważne, by osoby w podeszłym wieku ze
zwyrodnieniem stawów wykonywały zarówno ćwiczenia poprawiające zakres ruchu, jak
i siłowe  izotoniczne bądz
izometryczne. Podczas ćwiczeń poprawiających zakres ruchu
nie można stosować obciążenia, nie należy też trenować na siłę. Ból stawu trwający ponad
2 godziny po zakończeniu ćwiczeń świadczy o przeciążeniu. Trening musi być skrupulatnie
zaplanowany i prowadzony pod nadzorem lekarza geriatry, po dokładnym badaniu lekarskim.
Aktywność fizyczna ma ścisły związek z psychiką. Z wiekiem osłabienie czynności
ośrodkowego układu nerwowego jest nieuniknione i nieodwracalne. Pod wpływem ćwiczeń,
sprzyjajÄ…cych dodatkowo systematycznym kontaktom z ludz
mi i bodz
cowania zdarzeniami,
które zachodzą wokół chorego, często dochodzi do poprawy czynności poznawczych, reakcji
na otoczenie, zdolności skupienia uwagi, nastroju. Jednak należy pamiętać, że na poprawę
czynności psychicznych i nerwowych mają wpływ czas trwania treningu, wyjściowa
sprawność fizyczna starszej osoby i jej stan zdrowia w procesie starzenia organizmu.
Zadanie pielęgniarki polega na skutecznym zachęcaniu osoby starszej do ćwiczeń, ocenie jej
bieżącego stanu i samopoczucia, a następnie opracowaniu indywidualnego, bezpiecznego
programu ćwiczeń. Pielęgniarka współpracuje z lekarzem geriatrą w zakresie badania
5
Zasady pielęgnowania osób starszych
tolerancji wysiłku, poczucia równowagi, mechaniki chodu oraz zwinności. Przekazuje mu
swoje spostrzeżenia, wynikające z obserwacji i bezpośredniej pracy z chorym. Układając
plan ćwiczeń dla osób starszych, należy starać się o utrzymanie aktualnego stanu
sprawności, a następnie o jego poprawę. Program ten powinien być szczegółowy, trzeba
w nim uwzględnić rodzaj i intensywność ćwiczeń, ich częstotliwość oraz czas trwania.
Ustalanie programu treningowego nie różni się zasadniczo od zlecania leków czy planowania
leczenia. Jest kompromisem między oczekiwanymi korzyściami a niepożądanymi skutkami,
wówczas można ułożyć plan minimalny i optymalny, którego realizacja zależy od samego
chorego i akceptacji rodziny.
Zadaniem pielęgniarki jest monitorowanie postępów osoby starszej w treningu mającym na
celu utrzymanie sprawności, bowiem odpowiednio dobrane ćwiczenia opóz
niajÄ… proces
starzenia. Pielęgniarka nie może w planie pielęgnowania zgubić tego, co najprostsze 
ruchu i umiejętności korzystania z niego. Placówki ochrony zdrowia dla osób starszych
muszą być przygotowane do zapewnienia im kompleksowej opieki, powinny być wyposażone
w pełną bazę do rehabilitacji, sprzęt do przemieszczania, środki pielęgnacji, właściwe ciągi
komunikacyjne, windy. To wszystko pozwoli pielęgnować pacjenta w podeszłym wieku
w sposób etyczny, humanitarny i profesjonalny.
Misją pielęgniarki geriatrycznej jest  komfort życia w czasie&  .
6
Zasady pielęgnowania osób starszych
2. Utrzymanie higieny osobistej
Chorzy w podeszłym wieku wymagają pomocy w utrzymaniu higieny osobistej, zgodnie
z teorią pielęgnowania prezentowaną przez V. Henderson. Wygląd zewnętrzny ma ogromne
znaczenie dla samopoczucia każdego człowieka. Ludziom starszym czynności higieniczne
zajmują więcej czasu, stają się dla nich męczące. Pielęgniarka powinna upewnić się, czy
chory jest w stanie samodzielnie zająć się zabiegami higienicznymi. Jeżeli uzna, że wymaga
pomocy, to wybierajÄ…c optymalne dla chorego metody higieniczne, zaspokaja jego potrzebÄ™
czystości.
Skóra ludzi starych jest cienka, delikatna, pomarszczona, obwisła, sucha i wrażliwa na ucisk.
Z tego powodu codzienne kÄ…piele sÄ… niewskazane, zwykle wystarcza kÄ…piel dwa razy
w tygodniu z użyciem żeli myjących nawilżających skórę. Pacjentów należy kąpać w kabinie
natryskowej z siedziskiem, leżących  na wózku prysznicowym, który został zaprojektowany
z myślą o transportowaniu ich do łazienki. Kąpiel poza łóżkiem jest sposobem na
zaspokojenie ich potrzeby ruchu oraz formą aktywności, którą chorzy lubią i dzięki której
dostarcza siÄ™ im bodz
ców, wzrasta ich zainteresowanie otoczeniem oraz jest dużo czasu na
rozmowÄ™.
Chorzy cierpiący na nietrzymanie moczu wymagają szczególnej dbałości o higienę osobistą
i czystość bielizny oraz ochrony przed nieprzyjemnym zapachem. Zaniedbanie lub
zaniechanie wykonywania tych czynności to narażenie osoby starszej na stres i poniżenie.
Do pielęgnacji skóry należy używać oliwki i nawilżających balsamów, a fałdy, pachy,
pachwiny trzeba talkować. Największej dbałości o higienę wymagają okolice intymne, które
ze względu na właściwości anatomiczne wydzielają swoistą woń i są szczególnie podatne na
infekcje. Powinno się je pielęgnować codziennie, aby zapewnić choremu uczucie świeżości
oraz dobre samopoczucie. Szczególna dbałość o higienę okolic intymnych jest konieczna
w przypadku nietrzymania moczu i stolca, stałego odprowadzania moczu z pęcherza
moczowego i każdego oddania stolca i moczu przez osobę starszą. Jeśli chodzi o higienę
pacjentów, u których założone jest stałe odprowadzanie moczu z pęcherza za pomocą
cewnika, to należy pamiętać, że cewnik założony do pęcherza moczowego podrażnia
mechanicznie błonę śluzową, co doprowadza do zwiększonego wydzielania i wysychania
wydzieliny śluzowej w okolicy zewnętrznej. Zewnętrzne narządy płciowe należy myć pod
bieżącą wodą z dodatkiem żelu odkażającego i odwaniającego. Jeżeli pacjent jest osobą
leżącą, czynności te wykonuje się przy użyciu gąbki i żelu, kładąc chorego na grubym
7
Zasady pielęgnowania osób starszych
ręczniku albo  jeżeli jego stan zdrowia na to pozwala  te same czynności można
wykonać, układając chorego na basenie. Oczyścić trzeba również zewnętrzną część
cewnika. Do tego celu można wykorzystać miękkie chusteczki higieniczne nasączone
mleczkiem pielęgnacyjnym.
Pielęgnację stóp rozpoczynamy od dokładnego osuszenia po kąpieli i natalkowania
przestrzeni między palcami. Obcinanie paznokci może okazać się dość trudne, ze względu
na to, że u starszych osób są one wyjątkowo twarde. Dlatego po wymoczeniu stóp w ciepłej
wodzie należy je zmiękczyć, stosując kompres z oliwki. Jeśli to nie pomoże, trzeba te zabiegi
powtarzać do skutku. Skórę stóp złuszczamy za pomocą przeznaczonej do tego tarki
i nacieramy wazelinÄ… lub kremem recepturowym.
Proces starzenia się wpływa na jakość i strukturę włosów, które stają się cienkie, suche
i tracą barwę. Codzienne czesanie szczotką i towarzyszące mu masowanie skóry głowy
poprawia ich wygląd. Do mycia najlepiej używać szamponów dla dzieci. Jeżeli kontakt
z chorym jest utrudniony, pielęgniarka sama decyduje o tym, kiedy należy umyć mu włosy.
Opiekunka musi uwzględnić zwyczaje pacjenta, zastanowić się, kiedy sam by to zrobił,
gdyby był sprawny i aktywny. Wybór należy do pielęgniarki.
U osób starszych pojawiają się kłopoty z oczami. Z upływem lat zmniejsza się ilość
wydzieliny worka spojówkowego, co znacznie utrudnia utrzymanie wilgotności gałki ocznej.
Do typowych dolegliwości wieku starczego należy podrażnienie spojówek i łzawienie. W celu
ich złagodzenia należy choremu zakraplać oczy kroplami obojętnymi lub leczniczymi
zaleconymi przez lekarza. Gromadzenie się wydzieliny w kąciku oka, szczególnie po
przebudzeniu, jest niemiłe i nieestetyczne. Oczy należy myć bardzo delikatnie wodą
(ponieważ pacjent tak robił, gdy był samodzielny) albo  w przypadku chorego leżącego 
przemywać roztworem kwasu bornego, używając sterylnych gazików, by chronić go przed
infekcją spowodowaną osłabioną odpornością starzejącego się organizmu.
Szczególną uwagę pielęgniarka musi zwrócić na pielęgnację jamy ustnej. Usta to narząd
komunikacji, umożliwiający okazywanie uczuć (uśmiech, pocałunek), ale także przyjmowanie
pokarmu  to również narząd zmysłu smaku i odbioru konsystencji pokarmu. Język, wargi
i wnętrze jamy ustnej są niezwykle wrażliwe na bodz
ce. Komfort życia zależy m.in. od
odpowiedniego funkcjonowania jamy ustnej, co wymaga treningu. Zaczyna siÄ™ on jeszcze
przed urodzeniem, bowiem dziecko, ssąc palec, trenuje wargi, język i dziąsła, a po urodzeniu
ćwiczy odruch ssania i zamykania ust. Zamykanie ust zabezpiecza wnętrze jamy ustnej
8
Zasady pielęgnowania osób starszych
przed wysychaniem. Skoncentrowany i aktywny człowiek ma zamknięte usta,
samoczynnemu ich otwieraniu ust sprzyja znużenie, drzemka, zapadanie w śpiączkę.
Wówczas opada żuchwa i wypływa ślina. U człowieka w podeszłym wieku każde zakłócenie
postrzegania powoduje bezwiedne otwieranie się ust, co wiąże się z problemami
pielęgnacyjnymi. Wypływająca ślina, zawierająca ptialinę, drażni skórę wokół warg, która
staje się szorstka, zmacerowana i zaczerwieniona. Dłuższe utrzymywanie się takiego stanu
grozi powstaniem bolesnej i trudnej do wyleczenia nadżerki. Wypływanie śliny (czyli utrata
płynów) może być także przyczyną groz
nego odwodnienia. Osoby niepełnosprawne
umysłowo i fizycznie, starsze, obłożnie chore nie są w stanie zadbać o higienę jamy ustnej,
zatem obowiązkiem pielęgniarki jest pomoc lub wykonanie za pacjenta koniecznych
czynności. Dobra pielęgnacja jamy ustnej wymaga nie tylko umiejętności i zręczności, ale
także odpowiedniego podejścia do pacjenta. Podtrzymywanie kubeczka z wodą, trzymanie
tubki z pastą, prowadzenie szczoteczki, wypłukiwanie ust wodą  jest aktywnością chorego,
jego ruchem, jego samodzielnością  przy pomocy pielęgniarki.
Sytuacja komplikuje się, gdy wydzielanie śliny jest niewystarczające, a język i błona śluzowa
nie są dostatecznie wilgotne. Zadaniem pielęgniarki jest pobudzenie wydzielania śliny,
np. przez:
Ż# płukanie ust naparem z płatków rumianku (w postaci liściastej, nie w torebkach),
Å»# podawanie do picia naturalnego jogurtu,
Ż# masowanie ślinianek przyusznych,
Å»# ssanie orzez
wiających cukierków (u diabetyków  bez cukru),
Ż# częste płukanie ust,
Å»# pojenie chorego.
Ból jamy ustnej łagodzi smarowanie jej wnętrza olejkiem goz
dzikowym, roztworem
anestezyny. Spierzchnięte usta smaruje się kremem recepturowym z witaminą B, wysuszony
język  bardzo delikatnie  tradycyjnym roztworem boraksu z gliceryną lub Aphtinem.
Cierpliwość pielęgniarki, łagodność, humor, powolne głaskanie twarzy, koliste wodzenie po
wargach zwilżonym palcem to niektóre sposoby na namówienie chorego do otworzenia ust,
w sytuacji, gdy nie chce współpracować.
Duże znaczenie dla dobrego samopoczucia ma dbałość o właściwy strój chorego.
Pielęgniarka powinna zachęcać go do ubierania się we własną odzież (lekką i ciepłą),
zamiast piżam i szlafroków. Taki ubiór ułatwia aktywność, przemieszczanie, prowadzenie
rehabilitacji, sprzyja także kontaktom towarzyskim, zapewnia komfort normalnego życia.
9
Zasady pielęgnowania osób starszych
Starannie ubrany podopieczny, wypoczywajÄ…cy w fotelu, czysty i zadbany to cel pracy
pielęgniarki geriatrycznej. Często ciężko go osiągnąć, ale warto podjąć trud. Pielęgniarka,
pracujÄ…c cierpliwie, troskliwie i drobiazgowo, utrzymujÄ…c kontakt z podopiecznym, ma na to
duże szanse. Pomagając choremu lub zastępując go w wykonywaniu czynności
zapewniających higienę osobistą, pozwala mu zachować poczucie własnej wartości
i godności osobistej, nie poniża go i nie lekceważy. Zapewnia mu komfort życia podobny do
tego sprzed lat, kiedy był młody.
10
Zasady pielęgnowania osób starszych
3. Żywienie i odżywianie osób starszych
Jedzenie i picie jest koniecznością życiową, może być też przyjemnością i okazją do
nawiązania oraz pogłębiania kontaktów międzyludzkich. Osobom starszym, wymagającym
stałej, troskliwej i drobiazgowej pielęgnacji trzeba zapewnić jak najpełniejsze uczestniczenie
w tej przyjemnej stronie życia człowieka. Człowiek stary, podczas spożywania posiłków,
przywołuje miłe wspomnienia z przeszłości, czuje, że czynności codziennego życia są dla
niego dostępne. Powinna o tym pamiętać opiekująca się nim pielęgniarka.
Proces starzenia, związane z nim choroby i niepełnosprawność są bezpośrednią przyczyną
zaburzeń przyjmowania pokarmu. Człowiek stary, który nie może usiąść do posiłku ma duże
trudności w żuciu i przełykaniu potraw. Widok, zapach i samodzielne wprowadzanie pokarmu
do ust stymulują wydzielanie śliny i odruch połykania. Tych bodz
ców brakuje u starszych
pacjentów, zwłaszcza obłożnie chorych. Problem jest poważny, gdy stanowi główną
przyczynę trudności w przyjmowaniu pokarmów. Zaburzenia napięcia mięśniowego
policzków, ust, języka, podniebienia miękkiego powodują otwieranie się ust. Zwiotczenie albo
spastyczność mięśni doprowadzają do niewydolności języka i szczęki, w wyniku czego nie
następuje przesuwanie pokarmu w głąb jamy ustnej. W tej sytuacji zatrzymuje się on między
policzkami i zębami. Aby doszło do połknięcia pożywienia, tylna część języka musi docisnąć
łuk podniebienno-językowy przy zamkniętych ustach. W sytuacji zaburzeń napięcia mięśni
biorących udział w połykaniu, pokarm zostaje jedynie przyciśnięty do podniebienia.
Porażenie podniebienia miękkiego powoduje, że pokarm i płyny przedostają się do jamy
nosowej, wywołując odruch kichania i wyrzucania pokarmu na zewnątrz. Jest to dla pacjenta
nieprzyjemne, utrudnia mu oddychanie, podrażnia śluzówkę nosa i z tego powodu rezygnuje
z przyjmowania pożywienia. Całkowicie zniesiony odruch połykania i zaburzona praca
mięśnia zwieracza gardła jest przyczyną przedostania się pokarmu i płynów bezpośrednio do
układu oddechowego. Chory, poprzez odruch kaszlu i wykrztuszenia, stara się usunąć
zawartość z dróg oddechowych. Nie zawsze następuje to pod kontrolą. Przy zaburzeniach
czucia w okolicach krtani przedostanie się pokarmu do dróg oddechowych następuje
bezobjawowo. Występują objawy aspiracji pokarmu i płynów do układu oddechowego:
napady wysokiej temperatury, częste zapalenia płuc i oskrzeli przysparzające choremu wielu
cierpień.
Osoby w starszym wieku uskarżają się na trudności w połykaniu i aby przełknąć kęsy, muszą
popijać podczas jedzenia. Kłopoty te spowodowane są procesem starzenia się mięśni
11
Zasady pielęgnowania osób starszych
języka, ust i gardła. Karmienie osób obłożnie chorych z zaburzeniami w przyjmowaniu
pokarmów jest bardzo trudnym zadaniem pielęgniarki. Należy przy tym przestrzegać
następujących zasad:
1. Ćwiczyć z chorym mięśnie ust, szczęki i języka między posiłkami.
2. Zachęcać pacjenta do połknięcia choć kilku kęsów, gdy w ogóle nie chce jeść.
3. Wzmacniać jego wiarę we własne siły i zdolność samodzielnego jedzenia.
4. Pomagać choremu w żuciu i dociskaniu języka do podniebienia poprzez
podtrzymywanie i poruszanie jego brodą w rytm żucia.
5. Stosować do spożywania posiłków pozycję siedzącą, wyprostowaną, ze stopami
i przedramionami podpartymi i lekko opuszczonÄ… brodÄ….
6. Chorym, którzy nie mogą usiąść do posiłku, wysoko podnieść wezgłowie łóżka.
7. Stosownie do stanu zdrowia podopiecznego, jego możliwości i oczekiwań w zakresie
pomocy przy spożywaniu posiłków i płynów, indywidualnie wybierać techniki karmienia
 zwłaszcza osobom chorym na Parkinsona, cierpiącym na zespoły otępienne,
o nieprecyzyjnej motoryce.
8. Poić chorego przy użyciu kubeczka (trening mięśni twarzy, poprawienie czynności
języka i warg).
9. Karmić i poić pacjenta bez pośpiechu.
10. Pamiętać, że poprawny proces zaspokajania potrzeby żywienia jest elementem terapii
i formą kontaktu starszej osoby z pielęgniarką.
11. Nie zapominać, że opieka związana z żywieniem i kulturą spożywania posiłków ma
duże znaczenie dla jakości życia podopiecznego.
12. Zabezpieczyć odzież pacjenta przed zabrudzeniem.
13. Nie dodawać leków do potraw (nie przemycać ich).
14. Rozdrabniać potrawy, smarować chleb masłem itp., w polu widzenia chorego.
15. Opowiadać pacjentowi, co dzisiaj będzie jadł.
16. Nie zmuszać, ale zachęcać i zapraszać chorego do jedzenia.
Człowiek niewykonujący żadnej pracy potrzebuje 2000 kcal dziennie. Również w przypadku
chorego pozostającego cały czas w łóżku, organizm zużywa określoną ilość kalorii
niezbędną do jego funkcjonowania  jest to około 1500 kcal dziennie. Drobiazgowa, pełna
poświęcenia pielęgnacja nie przyniesie efektów, gdy osobie w podeszłym wieku będzie
brakować kalorii, witamin, substancji mineralnych i pierwiastków śladowych oraz wody.
Zwłaszcza żywienie osób przewlekle leżących, cierpiących z powodu odleżyn lub
zagrożonych ich wystąpieniem, ma zasadnicze znaczenie w profilaktyce i terapii tego
powikłania. Rola niektórych składników pokarmowych w profilaktyce i leczeniu odleżyn:
12
Zasady pielęgnowania osób starszych
Ż# białko  w formie hemoglobiny transportuje tlen do tkanek, odgrywa rolę w budowie
immunoglobuliny i kolagenu,
Ż# tłuszcz  to ważny składnik błony komórkowej i z
ródło energii,
Ż# witamina A  niezbędna do tworzenia błony komórkowej,
Ż# witamina C  niezbędna przy budowie tkanki łącznej,
Ż# witamina K  wpływa na krzepliwość krwi,
Ż# sód  niezbędny do regulacji ciśnienia osmotycznego, czyli rozdzielania płynów
ustrojowych,
Å»# cynk, selen i miedz
 biorą udział w reakcjach enzymatycznych,
Ż# woda  jest środkiem transportu, umożliwia zachodzenie reakcji, wpływa na proces
termoregulacji i utrzymania w komórkach odpowiedniego napięcia.
Zdarza się, że przyjmowanie płynów przez osoby starsze staje się problemem. Powinny one
wypijać 2200 ml płynów dziennie, ale w praktyce objętości te muszą być modyfikowane.
Generalnie odczuwają mniejsze pragnienie, nie chce im się pić i dlatego zapominają o tym.
Nie jest to jedyny powód ograniczonego przyjmowania płynów przez starszych ludzi.
Czasami powstrzymują się od picia, aby uniknąć kłopotliwego wstawania w nocy. Osoby
z ograniczoną aktywnością nie mają z kolei możliwości samodzielnego przygotowania
napoju. Chorzy po udarze nie są nawet w stanie powiedzieć, że czują pragnienie. Bywa, że
mieszkający samotnie, ubodzy starsi ludzie, rezygnują z picia, ponieważ starają się w ten
drastyczny sposób oszczędzić. Zdarza się wreszcie, że niektórzy pacjenci odmawiają picia
z sobie tylko znanych powodów (osoby z depresją lub z zespołem otępiennym).
Odwodnienie organizmu jest przyczyną kolejnych problemów zdrowotnych u człowieka
w podeszłym wieku i związanych z nimi problemów pielęgnacyjnych. Może ono wywoływać:
Ż# niewydolność nerek,
Å»# ryzyko zakrzepicy,
Ż# hipotonię i zagrożenie upadkami,
Å»# zaburzenia defekacji,
Ż# ryzyko odleżyn albo ich utrudnione leczenie,
Ż# ryzyko zgonu, szczególnie po złamaniu szyjki kości udowej.
Osoby starsze są często niedożywione. Pielęgniarka powinna poświęcić temu problemowi
wiele uwagi i razem z zespołem terapeutycznym podjąć działania mające na celu
odpowiednie odżywienie chorego. Przyczynami niedożywienia mogą być:
Ż# wtórne choroby towarzyszące procesowi starzenia się organizmu,
13
Zasady pielęgnowania osób starszych
Ż# zła sytuacja finansowa,
Å»# czynniki psychogenne, takie jak nuda, brak towarzystwa przy jedzeniu,
Ż# brak uzębienia,
Ż# złe przyzwyczajenia żywieniowe,
Ż# kaprysy i przesądy dotyczące pewnych pokarmów,
Ż# brak energii do przygotowania posiłków.
Zadania pielęgniarki zajmującej się osobą niedożywioną:
Ż# ustalenie z lekarzem geriatrą diety odżywczej i programu dożywiania,
Ż# współpraca z dietetykiem,
Ż# przedstawienie propozycji podopiecznemu, uwzględnienie jego potrzeb, możliwości, chęci
zmiany dotychczasowego sposobu żywienia,
Ż# kształtowanie pozytywnej postawy rodziny wobec sugerowanych zmian, zaproponowanie
jej zadań do wykonania przy bliskiej osobie,
Å»# wspieranie podopiecznego, podtrzymywanie go na duchu, dodawanie mu otuchy,
Ż# monitorowanie wyników wdrożonego programu odżywienia, dokumentowanie,
informowanie chorego i rodziny o efektach wspólnie podjętych działań,
Å»# respektowanie woli pacjenta.
Istnieje jeszcze jedno bardzo ważne zagadnienie związane z żywieniem i odżywianiem
człowieka w podeszłym wieku. Jest to  strajk głodowy i problemy pielęgniarek oraz rodziny,
wynikające z bariery stworzonej przez pacjenta. Żadna podjęta próba wyjścia z sytuacji nie
wydaje się do końca dobra. Jak należy postąpić? Jakie metody można lub trzeba
zastosować wobec chorego? Jest to dylemat pielęgnacyjny i etyczny.
14
Zasady pielęgnowania osób starszych
4. Terapia zajęciowa dla osób w starszym wieku
Osoby w podeszłym wieku, które są w stanie wykonywać określone czynności, można
zainteresować terapią zajęciową. Jest to sposób na aktywizowanie osób starszych,
odbudowanie kontaktów społecznych w grupie rówieśników, urozmaicenie czasu. Ta uznana
metoda polega na wykonywaniu przez starsze osoby różnych czynności manualnych, takich
jak: rysowanie, malowanie, haftowanie, majsterkowanie, wykonywanie notesów, kartek
i ozdób okolicznościowych, proste prace krawieckie. W terapii zajęciowej najczęściej sam
chory decyduje o wyglądzie i sposobie wykonania swojej pracy, która jest bardzo
subiektywnie wartościowana. W tym przypadku ważne jest motywowanie pacjenta do
działania. Terapia zajęciowa jest samodzielną formą, ale może być również etapem do
terapii ściśle rozumianej (np. ergoterapii, biblioterapii, terapii sztuką, tańcem, poezją, terapii
oddechowej). Udział osób starszych w zajęciach zależy do stanu ich zdrowia, samopoczucia,
zainteresowań i chęci. Zadaniem pielęgniarki jest przygotowanie pacjenta do udziału
w zajęciach, obserwowanie jego aktywności, udzielanie mu wsparcia i chwalenie za wysiłki
i sukcesy, współpraca z terapeutą oraz notowanie spostrzeżeń o aktywności chorego w jego
dokumentacji.
Ergoterapia (50) wykorzystuje pracę jako środek terapeutyczny. W opiece nad człowiekiem
starym ma przeciwdziałać odizolowaniu i uzależnieniu się od innych na tak długo, jak tylko
będzie to możliwe. Leczenie pracą ma wspomagać i stabilizować siły pacjenta, ułatwić mu
odbieranie świata. Polega na celowym treningu samodzielnego wykonywania codziennych
(choć nie tylko) czynności, na który składają się ćwiczenia:
Å»# samodzielnego mycia siÄ™, ubierania, rozbierania,
Ż# przystosowania sprzętu pomocniczego i korzystania z niego,
Ż# postrzegania (wzrok, słuch, dotyk, powonienie, smak),
Ż# odczuwania własnego ciała,
Å»# orientacji przestrzennej i czasowej.
Wymienione ćwiczenia terapeuta przeprowadza w grupach i koncentruje się na
indywidualnych potrzebach każdej z osób. Powinien on posiadać doskonałe umiejętności
i dużą wrażliwość, dzięki którym jego praca ze starszym człowiekiem nie zniszczy podjętej
terapii.
15
Zasady pielęgnowania osób starszych
Malowanie jako terapia (51) pozwala na takie realizowanie się osoby starszej lub człowieka
niepełnosprawnego, które jest trudne lub niemożliwe do osiągnięcia w typowych sytuacjach
dna codziennego. Jest natomiast charakterystyczne dla terapii sztukÄ… i wszystkich form
terapii, które używają środków artystycznego wyrazu (taniec, muzyka, poezja, malarstwo).
Podstawą terapii przez malowanie jest pogląd, że chorobę wywołuje wszystko to, co nie
może zostać wyrażone. Gdy stworzy się warunki, w których ukryte w podświadomości myśli
i doznania przyjmą jakiś kształt, to powstanie kształt ciała w tańcu, kształt obrazu
w rzeczywistości i w wyobraz
ni pod wpływem muzyki. Każda terapia sztuką wzmacnia
u starego człowieka poczucie własnej wartości, zmniejsza strach, zwiększa koncentrację na
sensie i znaczeniu własnego życia. Terapia przez malowanie pomaga sprawdzić jego
stosunek do otaczającej rzeczywistości, pomaga rozwiązywać problemy, łagodzić konflikty,
wyrazić rzeczywistość, plany, marzenia, niezrealizowane uczucia, życzenia, a nawet
fantazje. Dzięki niej osoba starsza odkrywa w sobie żywotność i siły twórcze, rośnie jej
energia, zaufanie do siebie, poczucie własnej godności. Problemem w tego typu zajęciach
jest nie wiek podopiecznego, lecz umiejętność i chęć poprawnego poprowadzenia zajęć
przez terapeutÄ™.
Terapia muzyką (46) leczy i pomaga. Jest to celowe stosowanie muzyki, której rodzaj
terapeuta dobiera do aktualnego stanu psychicznego pacjenta. Jest to terapia  tu i teraz .
Zmiana muzyki ma prowadzić emocje osoby starszej w pożądanym kierunku. Ta forma
terapii ma ogromne znaczenie w rehabilitacji osób po udarze mózgu, cierpiących na chorobę
Parkinsona, jest z
ródłem nowych impulsów ruchowych. Wśród pozytywnych skutków tej
terapii wymienić można:
Ż# likwidowanie zmęczenia, ospałości, braku aktywności (muzyka żywa),
Å»# zmniejszenie stanu depresyjnego (muzyka radosna, Å‚agodna),
Ż# redukowanie niepewności, strachu, kompleksów (muzyka z rytmem synkopowanym,
polegającym na przeniesieniu akcentu z mocnej części taktu na słabą),
Ż# likwidowanie napięcia i przewlekłej nerwowości (muzyka łagodna, bez zmian w wysokości
dz
więku i rytmu na przykład muzyka przyrody: śpiew ptaków, szmer potoków górskich,
szum fal).
Terapia tańcem (23) pozwala zapomnieć o dolegliwościach i ułomnościach związanych ze
starością, zamiast tego wzmacnia pozostałą sprawność. Wykorzystuje ruch, który
emocjonalnie i duchowo integruje osobę. Na tę integrację człowiek wpływa sam, a czyni to
dzięki muzyce, która maluje obraz ciała w ruchu. Poprzez taneczny ruch człowiek starszy
może nauczyć się wyrażać swoje emocje, także te, których wcześniej nie chciał pokazać lub
16
Zasady pielęgnowania osób starszych
przed którymi się bronił. W tej terapii nie ma praktycznie przeciwwskazań. Człowiek starszy
może przecież tańczyć, siedząc na krześle. Najważniejsze, by tego chciał lub aby zachęciła
go do tego pielęgniarka, a ruchy pokazał terapeuta, włączając muzykę.
Terapia oddechowa (24) jest świadomym skupieniem się na oddechu i dostrzeganiu
jedności ciała i ducha w oczekiwaniu na kolejny oddech. Podstawowym rytmem u człowieka
jest naturalny rytm oddychania: wdech wydech przerwa (oczekiwanie). Jest on dla
człowieka z
ródłem zdrowia i witalności i powinien być wykorzystywany w terapii osób
starszych, które będą w oczekiwaniu na kolejny oddech przeżywać własne oddychanie
i odkrywać od nowa swoje ciało, czerpiąc z tego siły.
Biblioterapia i terapia poezją (52) to uzdrawiające oddziaływanie słowa pisanego. Tekst
literacki jest integralnym elementem tej terapii, uwalniającym z człowieka skrywane emocje
i uczucia, otwierającym go na otaczającą rzeczywistość. W czasie grupowej terapii czyta się
tekst, wybrany przez terapeutę lub grupę. Póz
niej uczestnicy dzielą się spostrzeżeniami,
szukają związków z własną historią i współczesnością, porównują reakcje i zachowania
bohaterów oraz znajdują podobieństwa między nimi i sobą. Zadaniem terapeuty jest dobra
znajomość literatury i możliwości jej wykorzystania w pracy z osobami starszymi o różnej
kondycji psychicznej. Ciekawą formą zajęć w tej terapii jest pisanie wierszy, w których
pacjent wyraża swoje przeżycia, nastrój, przekazuje własną wizję otaczającego świata i swój
stosunek do niego.
Od pielęgniarki geriatrycznej wymaga się wiedzy na temat terapii zajęciowej, jej form oraz
możliwości ich wykorzystania w opiece nad podopiecznym, po to, by dać mu radość i szansę
spełnienia.
17
Zasady pielęgnowania osób starszych
5. Opieka nad osobÄ… umierajÄ…cÄ… i wsparcie rodziny
Opieka nad osobą umierającą jest bardzo trudnym i obciążającym emocjonalnie obszarem
działań pielęgniarki. Aby ostatnie godziny życia człowieka były spokojnym odchodzeniem,
a nie bolesnym konaniem, muszą być spełnione następujące warunki:
Ż# należy wiedzieć, kiedy zaprzestać działań przedłużających życie,
Ż# stworzyć osobie umierającej odpowiednie warunki: cicho, ciepło, ciemno ( 3xC ),
Ż# czuwająca rodzina ma pozwolić choremu odejść,
Ż# pielęgniarka musi aktywnie uczestniczyć w odchodzeniu,
Ż# człowiek nie może cierpieć fizycznie.
Najtrudniejszym aspektem opieki nad człowiekiem jest świadomość umierania jako procesu,
który może trwać krócej lub dłużej. Wszyscy ci, którzy czuwają i zapewniają bezpieczeństwo
osobie umierajÄ…cej, rozwiÄ…zujÄ… zwiÄ…zane z tym problemy, sami wymagajÄ… wsparcia,
podtrzymywania na duchu oraz pomocy w prowadzeniu o tyle normalnego życia, o ile jest to
możliwe. Tego typu działania mają ułatwić im zrozumienie zachowania własnego oraz
innych. Powinny również pomagać w konstruktywnym przetworzeniu agresji i lęku przed tym,
co ma nastąpić, przywracać radość życia, satysfakcję z pracy, a także chronić przed
wypaleniem zawodowym.
Zadaniem pielęgniarki jest wspieranie osoby umierającej i pomaganie jej w przechodzeniu
kolejnych etapów umierania. Osoba starsza w ostatnim etapie życia, zwłaszcza jeśli jest
pogodzona z faktem bliskiej śmierci, potrafi dać bardzo dużo otoczeniu. Opiekując się nią,
należy skupić uwagę na tym, co dla niej jest najważniejsze (np. porządkowanie spraw
finansowych, majątkowych, pożegnanie się z przyjaciółmi).
Należy pamiętać, że mamy do czynienia z człowiekiem, który wprawdzie odchodzi, ale wciąż
jeszcze jest z nami. Wciąż decyduje o sobie, utrzymuje kontakt z bliskimi, uczestniczy
w życiu, choć w sposób ograniczony. W kontakcie z osobą umierającą ważna jest
komunikacja pozawerbalna. Pielęgniarka powinna zachować autentyczność swoich
zachowań i reakcji, oszukiwanie chorego i jego bliskich podkopuje jej autorytet i burzy
zaufanie do opiekunki. W sprawowaniu opieki nad osobą umierającą niezbędna jest
cierpliwość. Nie wolno ponaglać ani przyspieszać ciężko chorych, należy pozwolić im na
zachowanie własnego rytmu. Nie wolno niczego zaniedbać lub zaniechać. Opieka nad
osobami umierającymi wymaga od pielęgniarki zdefiniowania własnych wartości, przekonań,
18
Zasady pielęgnowania osób starszych
uczuć, dotyczących życia, przemijania, śmierci, a także rozumienia sensu niesienia pomocy
drugiemu człowiekowi w zdrowiu, chorobie, starości i w chwili śmierci.
Człowiek umierający powinien przebywać w pokoju położonym blisko dyżurki pielęgniarskiej,
przypominającym boks, który umożliwiałby z nim bezpośredni, wzrokowy kontakt i  w razie
potrzeby  szybką reakcję. Ważne jest również, by w jego pobliżu znajdowała się osoba
(z rodziny, z grona przyjaciół, wolontariusz) godna zaufania, która będzie czuwała przy nim,
monitorowała ból, ocierała pot, podawała płyny do picia, pielęgnowała jamę ustną, trzymała
za rękę i co jakiś czas życzliwie się odzywała.
Proces umierania przebiega etapowo. Znajomość tych etapów ułatwi pielęgniarce
zrozumienie reakcji człowieka umierającego i umożliwi sprawowanie opieki w sposób
najpełniejszy. Wyróżnia się następujące etapy umierania:
Å»# wzburzenie emocjonalne, bunt,
Ż# przetarg o przeżycie,
Ż# przygnębienie i nadzieja,
Ż# pogodzenie i pożegnanie.
Wymienione etapy umierania występują niezależnie od tego, czy umiera osoba śmiertelnie
chora, czy osoba w podeszłym wieku. Starzy ludzie spodziewają się śmierci, ale czy są do
niej gotowi?
Reakcje emocjonalne w poszczególnych etapach umierania to:
Ż# złość i gniew adresowany do wszystkich osób, znajdujących się w najbliższym otoczeniu
(do rodziny, lekarza, pielęgniarki, księdza, a nawet do Boga),
Å»# rozpacz,
Ż# przetarg o przedłużenie życia, ofiarowanie coś w zamian za życie,
Ż# realna nadzieja albo zwątpienie i przygnębienie (z powodu poniesionej straty, bezsilności,
świadomości, że poprawa jest niemożliwa),
Ż# pogodzenie się ze swoim losem (zmęczenie i słabość, chęć spokoju i snu, uzyskanie
stanu uspokojenia i równowagi umysłu, kres samotności i zwątpienia).
Nie ma żadnej procedury czy schematu postępowania w takiej sytuacji. Istnieje tylko
możliwość pomocy, przezwyciężenia swojej bezradności, strachu, pozostanie przy
odchodzącym człowieku i zachowanie Go we wdzięcznej pamięci.
Formy pomocy osobie umierajÄ…cej:
Ż# zachowanie, w miarę możliwości, rytmu wykonywania codziennych czynności,
19
Zasady pielęgnowania osób starszych
Ż# wykonywanie wszystkich czynności pielęgnacyjnych szczególnie troskliwie, drobiazgowo
i delikatnie, utrzymujÄ…c kontakt z osobÄ… umierajÄ…cÄ…,
Ż# zapewnienie choremu, w sytuacji nietrzymania moczu i stolca, pampersów lub
pieluchomajtek,
Ż# utrzymanie wilgotności w jamie ustnej, systematyczne zwilżanie i delikatne smarowanie
boraksem z glicerynÄ… z dodatkiem anestezyny,
Ż# zabezpieczenie gałek ocznych przed wyschnięciem poprzez zakraplanie worka
spojówkowego kroplami, które nie podrażniają spojówki,
Ż# utrzymanie karmienia doustnego przez dobieranie technik podawania płynnego pokarmu
wysokoenergetycznego, stosownie do możliwości chorego,
Ż# bezwzględne zwalczanie dolegliwości somatycznych i bólu z minimalizowaniem
cierpienia,
Ż# stworzenie łagodnej atmosfery poprzez czuwanie przy pacjencie, mówienie do niego,
dotykanie, dawanie mu znać, że ktoś przy nim stale jest,
Ż# stworzenie odpowiednich warunków (cicho, ciepło i ciemno  ciemno oznacza tu
zmniejszenie intensywności światła słonecznego w pokoju chorego, któremu podawana
jest morfina),
Ż# uwzględnienie potrzeb psychicznych i duchowych osoby umierającej.
Pomoc rodzinie umierającego sprowadza się do wspierania jej w trudnym okresie życia,
łagodzenia lęku i niepokoju, wyjaśniania tego wszystkiego, co się aktualnie dzieje wokół
bliskiej osoby, mobilizowanie do czuwania przy niej. Po śmierci rodzina pozostaje w żałobie.
Wymaga wsparcia duchowego, a jeżeli zajdzie taka potrzeba, pomocy psychologa, który
pomógłby wyrazić uczucia związane z tym, co się stało. Wyjście z okresu żałoby zależy od
członków rodziny  jest to moment powrotu do równowagi psychicznej, normalnych
obowiązków, okazywania radości z życia i optymizmu, oczywiście z zachowaniem w pamięci
osoby, która odeszła. Żałoba musi minąć sama, wraz z upływem czasu.
20
Zasady pielęgnowania osób starszych
SÅ‚ownik
Deprywacja  pozbawienie możliwości jakiegokolwiek działania (bezsilność) w celu
zaspokojenia silnie odczuwanej potrzeby.
Dylemat  (alternatywa) sytuacja wymagająca trudnego wyboru między dwiema
równorzędnymi możliwościami.
Hydroterapia  usprawnianie poprzez zastosowanie zabiegów wodnych, leczenie wodą.
Jakość życia  indywidualnie odczuwana satysfakcja z powodu zaspokojenia potrzeb
w danym okresie i na danej płaszczyz
nie życiowej; dobrobyt, pomyślność, pełnia rozwoju
jednostki ludzkiej i jej zadowolenie.
Krem recepturowy  lekka, gęsta masa wyrabiana z tłuszczów, wonnych olejków
i środków leczniczych stosowana do pielęgnacji skóry.
Niedodma  brak powietrzności pęcherzyków płucnych spowodowany przez płytkie
oddychanie, unieruchomienie, brak fizjologicznego odruchu wzdychania, zaleganie
wydzieliny w drogach oddechowych. Zagraża chorym leżącym, słabym, unieruchomionym,
przewlekle i sztucznie wentylowanym, ze stanami zapalnymi układu oddechowego.
Niedożywienie  stan braku składników pokarmowych w organizmie, wymagający
uzupełnienia różnymi sposobami, w zależności od stanu zdrowia i wyników badań
laboratoryjnych.
Obserwowanie  dokonywanie obserwacji, przyglądanie się czemuś lub komuś uważnie,
badanie, zauważanie, dostrzeganie, stwierdzanie.
Odżywianie  uzupełnianie brakujących składników pokarmowych u pacjentów
wyniszczonych, z dużą niedowagą.
Pozycja  (łac. positio) oznacza położenie czegoś w stosunku do czegoś innego, to układ,
położenie ciała ludzkiego, postawa.
21
Zasady pielęgnowania osób starszych
Rehabilitacja  przywracanie człowiekowi sprawności fizycznej i psychicznej przez
stosowanie złożonych zespołowych działań usprawniających.
Śmierć  zejście śmiertelne, rozpad wszystkich tkanek w wyniku ustania czynności
krążenia, oddychania, czynności mózgu oraz procesów przemiany materii.
Umieranie  ostatnia faza życia każdego człowieka, trwająca w czasie.
Uraz  zadziałanie czynnika mechanicznego, chemicznego, termicznego, akustycznego,
elektrycznego, świetlnego lub jonizującego, uszkadzające tkanki i narządy.
Wypadek  zdarzenie niemożliwe do przewidzenia lub będące wynikiem nieumyślnego
naruszenia zasad bezpieczeństwa, pociągające za sobą szkodę mienia, uszkodzenie ciała
lub śmierć.
Zasada prapoczÄ…tek, praz
ródło, fundament, to, od czego coś w pewien sposób zależy,
podstawowa reguła postępowania albo wykonania czegoś.
Żałoba  reakcja emocjonalna na utratę ukochanej osoby lub jakiegoś abstraktu,
np. ojczyzny, wolności, ideału.
Żywienie  pobieranie wszystkich składników pokarmowych, niezbędnych do życia.
22
Zasady pielęgnowania osób starszych
Literatura podstawowa
1. Bąk E., 1996: Prawa umierającego pacjenta, Magazyn Pielęgniarki i Położnej, nr 5, s. 39.
2. Dziewulska J.,1999: Starość w opiniach dzieci, Pielęgniarstwo 2000, nr 3, s. 31 34.
3. Kirschnick O.,1997: Pielęgniarstwo, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner Wrocław,
s. 191 195.
4. Kochen M. M., 1996: Medycyna rodzinna, PZWL, Warszawa.
5. Ogryzko-Wiewórowska M., 1998: Umieranie i śmierć, Pielęgniarstwo 2000, nr 6, s. 16 20.
6. Piekarska M., 1996: Spotkanie z umierającym, Magazyn Pielęgniarki i Położnej, nr 4,
s. 56 57.
7. Ogryzko-Wiewórowska M., 1999: Umieranie w szpitalu, Pielęgniarstwo 2000, nr 6,
s. 27 34.
8. Schiefele J., 1998: Pielęgniarstwo geriatryczne, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner,
Wrocław.
9. Sidenvall B., 1998: Opieka z zakresu żywienia w placówkach dla osób starszych,
Pielęgniarstwo 2000, nr 6, s. 20 22.
Literatura obcojęzyczna
1. Borker S, 1996: Essenreichen in der Pflege, Berlin-Wiesbaden.
2. Corr D. M., Corr C. A., 1992: Gerontologische Pflege, Bern Góttingen.
3. Bienestein Ch., Fröhlich A., 1991: Basale Stimulation in der Pflege, Düsseldorf.
23
Zasady pielęgnowania osób starszych
Bibliografia
1. Aleksandrowicz J., 1988: Nerwice. Psychopatologia i psychoterapia, PZWL,
Warszawa.
2. Aries P., 1989: Człowiek i śmierć, PIW, Warszawa.
3. Bidzan L., 1998: Zaburzenia niekognitywne w zespołach otępiennych typu Alzheimera
i naczyniopochodnych, Rocznik Psychogeriatrii, nr 1, s. 67 79.
4. Bień B., 1998: Cukrzyca wieku starszego, Nowa Klinika, 5 (12): 1239 43.
5. Bilikiewicz T., 1989: Psychiatria kliniczna, PZWL, Warszawa.
6. Czech A., 1999: Optymalizacja leczenia cukrzycy w zapobieganiu angiopatii
cukrzycowej, Medycyna Metaboliczna, nr 3, s. 37 40.
7. Dison N., 1985: Technika zabiegów pielęgniarskich, wyd. II, PZWL, Warszawa.
8. Encyklopedyczny słownik psychiatrii, 1986: (red.) L. Korzeniowski, S. Pużyński, PZWL,
Warszawa.
9. Hunt P., 1990: Pielęgniarstwo dorosłych z określonymi zaburzeniami fizjologicznymi,
PZWL, Warszawa.
10. Falicki Z., 1985: Psychiatria społeczna, PZWL, Warszawa.
11. Fries W., Liebenstund I., 2002: Rehabilitacja w chorobie Parkinsona, Elipsa-Jaim,
Kraków.
12. Jarosz M., 1976: Psychologia i psychopatologia życia codziennego, PZWL, Warszawa.
13. Kępiński A., 1978: Podstawowe zagadnienia współczesnej psychiatrii, PZWL,
Warszawa.
14. Kępiński A., 1978: Poznanie chorego, PZWL, Warszawa.
15. Kłoszewska I., Rabe-Jabłońska J., 1998: Zaburzenia zachowania w zespołach
otępiennych, Rocznik Psychogeriatryczny, nr 1, s. 121 134.
16. Kirschnick O., 1997: Pielęgniarstwo, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner,
Wrocław.
17. Kogel A., 1980: Pielęgnowanie chorego w domu, PZWL, Warszawa.
18. Kokot F., 1996: Choroby Wewnętrzne, PZWL, Warszawa.
19. Kowalczyk S., 1998: Fenomen śmierci a pragnienie nieśmiertelności, Pielęgniarstwo
2000, nr 5.
20. Kraus S., 2003: Niedobory żywieniowe u podopiecznych w podeszłym wieku  szybko
rozpoznać, prawidłowo zareagować, cz. II i cz. III, Pielęgniarstwo 2000, nr 1 i 2.
21. Kubler-Ross E.,1979: Rozmowy o śmierci i umieraniu, IW PAX, Warszawa.
24
Zasady pielęgnowania osób starszych
22. Kuczerowski R., Czech A., Tatoń J., 1999: Algorytm leczenia cukrzycy typu II
skojarzonej z otyłością, Medycyna Metaboliczna, nr 3, s. 45 51.
23. Liszka A.,1995: Leksykon terapii. Terapia tańcem, Tematy, nr 6, s. 37 38.
24. Liszka A., 1995, Leksykon terapii. Terapia oddechowa, Tematy, nr 1, s. 40 41.
25. A
uczak J, 1998: Krzyk śmierci, Polityka, nr 32, s. 20 21.
26. McEwen B. S., 1997: Prevention of stress  induced morphological and cognitive
consequences, European Neuropsychopharmacology, nr 7, s. 323 328.
27. Milanowska K., 1985: Kinezyterapia. PZWL, Warszawa.
28. Ogryzko-Wiewórowska M., 1998: Umieranie i śmierć. Zagadnienia wstępne, cz. I,
Pielęgniarstwo 2000, nr 6, s. 16 20.
29. Ogryzko-Wiewiórowska M.,1999: Dom jako miejsce uczenia się przyjmowania śmierci,
Pielęgniarstwo 2000, nr 2, s. 23 27.
30. Ogryzko-Wiewiórowska M., 1999: Problemy człowieka umierającego, Pielęgniarstwo
2000, nr 4, s. 35 40.
31. Ogryzko-Wiewiórowska M., 1999: Umieranie i śmierć w rodzinie, Pielęgniarstwo 2000,
nr 4.
32. Parnowski T., Kotapka-Minc S., 1998: Analiza obrazu psychopatologicznego otępienia
Alzheimerowskiego i naczyniopochodnego, Rocznik Psychogeriatryczny, nr 1,
s. 81 105.
33. Pielęgnowanie osób starszych. Przewodnik dla pielęgniarek. Zeszyt III, 2000: Centrum
Kształcenia Podyplomowego Pielęgniarek i Położnych, Warszawa.
34. Pielęgnowanie przewlekle chorych oraz osób w stanie terminalnym. Przewodnik dla
pielęgniarek. Zeszyt III, 2000: Centrum Kształcenia Podyplomowego Pielęgniarek
i Położnych.
35. Pitt B., 1986: Psychogeriatria. Wprowadzenie do psychiatrii wieku podeszłego, PZWL
Warszawa.
36. Podstawy rehabilitacji ruchowej, 1981: (red.) K. Milanowska, t. 1 i 2, Wydawnictwo
Sport i Turystyka, Warszawa.
37. Prusiński A., 1989: Podstawy neurologii klinicznej, PZWL, Warszawa.
38. Pużyński S., 1988: Depresje, PZWL, Warszawa.
39. Raport Grupy Konsultacyjnej WHO: Definicja, rozpoznawanie i klasyfikacja cukrzycy,
2000: Medycyna Praktyczna, nr 107 108, s. 85 109.
40. Saunders C. 1980, Hospicjum św. Krzysztofa. Sens choroby, sens śmierci, sens życia,
Wydawnictwo ZNAK, Kraków.
41. Schiefele J., 1998: Pielęgniarstwo geriatryczne, Wydawnictwo Medyczne
Urban & Partner, Wrocław.
25
Zasady pielęgnowania osób starszych
42. Sidenvall B., 1998: Opieka z zakresu żywienia w placówkach dla osób starszych,
Pielęgniarstwo 2000, nr 6.
43. Sieradzki J., 1999: Postępy w medycynie 1999 r. Diabetologia. Medycyna Praktyczna,
nr 106, s. 57 66.
44. Sieradzki J., 2000: Znaczenie programów przesiewowych i wczesnego rozpoznawania
cukrzycy typu 2 w prewencji przewlekłych powikłań, Biuletyn informacyjny firmy Servier
Polska, s. 11 14.
45. Słownik wyrazów obcych PWN, 1980: (red.) J. Tokarski, PWN, Warszawa.
46. Smrokowska A., 1995: Muzyka, która leczy i pomaga, Tematy, nr 1, s. 20 23.
47. Sznajderman M., Januszewicz W., Cybulska J., 1998: Leczenie nadciśnienia
tętniczego, PZWL, Warszawa.
48. Standardy postępowania w opiece diabetologicznej. Zalecenia Kliniki Chorób
Wewnętrznych i Diabetologii w Warszawie, 1999: Medycyna po Dyplomie, XII
(wyd. spec).
49. Starzyńska R., Gross R., 1997: Odrębności rozpoznawania i leczenia cukrzycy ludzi
starych, Terapia, nr 5, s. 22 8.
50. Sroka M.,1995: Ergoterapia  terapia pracÄ…, Tematy, nr 1, s. 29 31.
51. Sroka M., 1995: Malowanie jako terapia, Tematy, nr 3, s. 6 11.
52. Sroka M., 1995: Biblioterapia i terapia poezjÄ…, Tematy, nr 10, s. 41.
53. Szostak W., 2000: Zaburzenia metaboliczne w nadwadze i otyłości, Medycyna po
Dyplomie, marzec kwiecień (wyd. spec.), s. 12 6.
54. Szwałkiewicz E., 1996: Opieka długoterminowa. Standardy i założenia do
funkcjonowania, Wydawnictwo Z.G.S. na Rzecz Chorych DÅ‚ugotrwale
Unieruchomionych  Niebieski Parasol , Olsztyn.
55. Szwałkiewicz E., 1996: A
óżko podstawą pielęgnacji, Magazyn Pielęgniarki i Położnej,
nr 5, s. 15 16.
56. Szwałkiewicz E., 1996: Zapobieganie odleżynom w domu, Magazyn Pielęgniarki
i Położnej, nr 3, s. 18 22.
57. Szwałkiewicz E., 1996: Nowy sposób na odleżyny, Magazyn Pielęgniarki i Położnej,
nr 4, s. 14 18.
58. Szwałkiewicz E., 1996: Kłopoty z ponoszeniem pacjentów, Magazyn Pielęgniarki
i Położnej, nr 3, s.23 26.
59. Szwałkiewicz E., 2000: Zasady podnoszenia i przemieszczania pacjentów. Przewodnik
dla pielęgniarek, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław.
60. Tariot P. N., Podgórski C. A., Blazina L., 1993: Mental disorders in the nursinghome.
Another perspective, American Journal of Psychiatry, nr 150, s. 1063 1069.
26
Zasady pielęgnowania osób starszych
61. Telejko B. i wsp., 2000: Zaburzenia wydzielania insuliny i insulinooporność jako
kluczowe czynniki w patogenezie cukrzycy typu 2, Terapia, nr 6 7, s. 4 7.
62. Tatoń J., 1999: Charakter problemów w starszym wieku, Medycyna Metaboliczna, III
(4), s. 80 3.
63. Zalecenia dotyczące rozpoznawania i leczenia cukrzycy typu 2 dla krajów obszaru
Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej, 2000: Medycyna Praktyczna, nr 112,
s. 43 60.
64. Wrońska I., 1997: Rola społeczno-zawodowa pielęgniarki. Studium współczesnego
pielęgniarstwa, CEM, Warszawa.
65. Żakowska-Wachełko B., 1996: Specyfika pielęgniarstwa geriatrycznego, Magazyn
Pielęgniarki i Położnej, nr 5, s. 28 29.
66. Żakowska-Wachełko B., 1996: Ocena sprawności pacjenta, Magazyn Pielęgniarki
i Położnej, nr 6, s. 8 10.
27