1155787637

8 Zdobyć historię

zachodniej kultury”^{1 2 3}. „Jest ono zasadą nauki, jest procesem artystycznym, jest zagadnieniem moralności i obyczajowości, ujawnia się w polityce i ekonomii.”⁴

Ogromny zasięg funkcjonowania tego pojęcia zaciążył z pewnością negatywnie na jego efektywności opisowej. W obrębie literaturoznawstwa radykalna krytyka koncepcji bezpośrednich związków literatury i rzeczywistości pozaliterackiej doprowadziła do osłabienia zainteresowań badawczych, zmierzających ku przezwyciężaniu dychotomii tekst — rzeczywistość i w konsekwencji do potraktowania mimesis jako wewnętrznej kategorii tekstu literackiego, a nawet jako szczególnego przypadku stylu.

Na pozór wydaje się, że podobne stanowisko obserwujemy już w' „złoty m wieku” realizmu. Stendhal, tworząc swą słynną metaforę powieści realistycznej, jako „zwierciadła przechadzającego się po gościńcu", ujawniał zarazem głęboką świadomość własnego udziału w konstrukcji odbicia, które miało prowadzić „do uzyskania jednego tylko efektu — elektryzującego efektu prawdy”⁵. Różnica wynika z odpowiedzi na pytanie: skąd przychodzi legitymizacja „udanej” konstrukcji literackiego „odbicia”? W XIX wieku weiyfika-cja przedstawienia następuje w imieniu postrzeganej lub postulowanej „rzeczywistości”, której poznawałność gwarantował autory tet nauk przyrodniczych i historycznych. Podobnie jest jeszcze w słynnej książce Ericha Auerbacha. który twierdzi, iż ewolucja form realistycznego przedstawienia wynika z reakcji literatury na presję coraz to szerszych aspektów' rzeczywistości:

Z jednej strony poważny sposób ujmowania rzeczywistości powszedniej, awans rozleglejszych i niżej stojących w hierarchii społecznej grup ludzkich do rangi przedstawienia problemowo-cgzystcncjalnego. z drugiej strony umiejętność wplatania pierwszych z brzegu codziennych postaci i wydarzeń w całościowy przebieg współczesnej historii — oto jak sądzę fundamenty' realizmu nowoczesnego, jest rzeczą naturalną, iż szeroka i elastyczna forma powieści prozą zyskiwała sobie coraz większe znaczenie w kreowaniu wizji rzeczywistości skupiającej tak wiele elementów⁶.

Literatura i rzeczywistość tworzą tu nierozłączną parę, ale natura tego związku pozostaje ukryta lub raczej zamaskowana. Dopiero rosnąca autonomia tekstu głoszona w poetykach twórczych modernizmu oraz postulatach badawczych krytyków i literaturoznawców przyniosła próby wymknięcia się z tej pułapki ontologicznej dychotomii.

Strukturałizm, a w szczególności koncepcje semiotyków narracji, generalnie zmierzał do zastąpienia dawnej relacji tekst — rzeczywistość relacją poziomów struktury' tekstu. Klasycznym już przykładem sposobu rozwiązania tego problemu jest barthcsow'ski efekt realności — kategoria stworzona przez badacza dla opisu tych technik realistycznego przedstawienia, które — poprzez elementy niefunkcjonalne w opowiadaniu — mają stworzyć iluzją referencjalności, tj. pozór oczywistej obecności przedmiotu narracji⁷.

Zniesieniu realności desygnatu mimetyczncgo wypowiedzenia towarzyszyło eksponowanie „nie-realistycznych” posunięć pisarza tworzącego realistyczne przedstawienie, czyli tego, że tekst przede wszystkim znaczy, a nie odsy ła do jakiejś realności poza nim samym. Eksponowanie problemu literackości realizmu wyrastało z czegoś, co Nietzsche nazwał ironicznie: „zdumieniem oporem”:

Ponieważ coś stało się dla nas przejrzystem, przeto zdaje się nam, jakoby nic mogło stawiać już odtąd oporu zaczem ogarnia nas zdumienie, że mimo swej przejrzystości jest przecież dla nas

1

Ph. Ilamon, Ograniczenia dyskursu realistycznego, przełożył Z. Jamrozik, „Pamiętnik Literacki” 1983. z. 1, s. 221.

2

¹ Z. Mitosek, Artykulacje mimesis, [W tejże: | Mimesis. Zjawisko i problem. Warszawa 1997, s. 296.

3

' Cyt. za: G. Blin, Stendhal i problemy powieści, przełożyła Z. Jaremko-Pytowska, Warszawa 1972, s. 58

4

⁶    E. Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, /. 1—2. przeł. Z. Żabicki, Warszawa

5

1968, t. II, s. 328.

6

⁷    R. Barthes: The Reality Effect. (W tegoż:) The Rustle of Language. translated by R. Howard, Oxford 1986, s. 148.