2711905698

184 Piotr Eberhardt

bardziej zacofane gospodarczo i znajdowały się we wcześniejszej fazie przemian demograficznych. Odznaczały się dużo wyższą rodnością wynikającą z wyższej płodności kobiet oraz większym udziałem ludzi młodych. Ujawniło się to w wielkościach wskaźników ruchu naturalnego ludności (tab. 3).

Rozpatrywane państwa odznaczały się w 1950 r. wysokim poziomem stopy urodzeń. W rezultacie postępów w służbie medycznej stopa zgonów była już też stosunkowo niska. Przyniosło to w efekcie w tej części Europy bardzo wysoki przyrost naturalny - średnio dwukrotnie wyższy niż w krajach zachodnioeuropejskich. Nie mówiąc już o Albanii, bardzo wysokim poziomem przyrostu naturalnego odznaczały się dwa kraje, które poniosły znaczne straty wojenne: Polska i Jugosławia. W następnych dekadach sukcesywnie obniżała się stopa urodzeń, co przy stabilizacji liczby zgonów musiało doprowadzić do stopniowego zmniejszania się przyrostu naturalnego. Spadek ten był dużo szybszy niż w krajach zachodnioeuropejskich i doprowadził do takiego stanu, że w 1990 r. wskaźniki urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego były zbliżone do zachodnioeuropejskich (z wyjątkiem Albanii). Stanowi to wstępną przesłankę nawiązującą do założeń teorii drugiego przejścia demograficznego. Z przedstawionej dokumentacji statystycznej wynika, że w krajach położonych w środkowo-wschodniej Europie, pomimo ich wkroczenia z pewnym opóźnieniem w fazę drugiego przyspieszenia demograficznego, obniżenie przyrostu naturalnego odbywało się w sposób szybszy i mniej zrównoważony. Pomimo stopniowego zmniejszania się przyrostu naturalnego badane państwa zwiększyły w sposób znaczący swoje zaludnienie (tab. 4).

Ogólny wzrost liczby ludności w Europie Środkowo-Wschodniej był bardzo znaczny i wynosił w ciągu 40 lat blisko 35 min osób. W pierwszej dekadzie liczba mieszkańców regionu wzrosła o prawie 12 min, w drugiej i trzeciej o blisko 9 min, aby w ostatnim dziesięcioleciu wzrosnąć o niecałe 4,5 min mieszkańców. Ewenementem demograficznym było tempo wzrostu liczby ludności w Albanii, która w badanym okresie zwiększyła swoje zaludnienie ponad 2,5-krotnie. Duża dynamika demograficzna występowała także w Polsce, której ludność między 1950 a 1990 r. zwiększyła się o ponad 50%.

Z powodu braku wiarygodnych materiałów statystycznych odniesionych do 1950 roku analizę kształtowania się ruchu naturalnego ludności w poszczególnych republikach ZSRR można przedstawić dopiero od 1960 r. Dane statystyczne z tego roku dotyczyły ludności całego Związku Sowieckiego. Według nich w 1950 r. stopa urodzeń wynosiła 26,7%c, zgonów 9,7%c, zaś przyrostu naturalnego 17,0%c. Wynika z tego, że bezpośrednio po wojnie występowała w ZSRR wysoka liczba urodzeń przy niskiej liczebności zgonów. Niska umieralność była nie tyle wynikiem dobrych warunków życia, ile młodej wówczas struktury wieku społeczeństwa sowieckiego. Informacje dotyczące ruchu naturalnego ludności w późniejszym okresu przedstawia tabela 5.

W okresie 1960-1990 ewolucja ruchu naturalnego w europejskich republikach sowieckich była zbliżona do tej jaka miała miejsce w położonych bardziej na zachodzie