Krasnodebska 2

28 Kinga Krasnodębska

cze było przesiąknięte. Język artystyczny, jakim posługiwano się we wczesnym średnio-meczu, nie był jednak skostniały, ulegał przeobrażeniom. Skryptorium wykonujące Ko. deks Gnieźnieński, opierając się na wcześniejszych rcolizocjach malarskich, przetworzyło tradycyjne schematy kompozycyjne i nadało im nową postać. Pr/edstawic nia w nim zawarte charakteryzuje wiele elementów architektonicznych, które przybliżają świat rzeczywisty. Zostały one wprowadzone do świata wydarzeń biblijnych, nieznanego zc względu na swą odległość, oraz abstrakcyjnego świata treści teologicznych Ich obecność sprawia, że stare motywy nabierają aktualnych współczesnym czasom wartości. Obciążone znaczeniowo elementy symbolizujące współczesną architekturę aktualizują świat wydarzeń biblijnych, który staje się bardziej zrozumiały i realny na tych przedstawieniach. Dodatkowo wydarzenia biblijne stają się nośnikiem aktualnych koncepcji teologicznych i politycznych związanych z systemem feudalnym średniowiecza. Obok funkcji dydaktycznej należałoby wspomnieć o propagandowej i reprczcniacyjncj roli malarstwa.

Kodeks Gnieźnieński jest dziełem tzw. bawarskiej szkoły klasztornej¹. Wykonane zostało w 4 ćw. XI wieku, najprawdopodobniej w Niederaltaich. Osoby, które należy wiązać z jego fundacją, to Władysław Herman, jego żona Judyta Maria Salicka oraz sam cesarz Henryk IV*. Hipoteza o przeznaczeniu dla katedry w Gnieźnie jest prawdopodobna. Zapiski źródłowe wiążą go z katedrą na przestrzeni wielu wieków. Do dziś jest przechowywany w zbiorach biblioteki katedralnej (Ms 1). Rękopis pod względem obfitości miniatur, których jest aż 20, i wspaniałości wykonania, mierzonej złotem użytym do majuskuły i dekoracji, należy do dzieł najwyższej rangi. Pod względem klasy przewyższa nawet bliski stylistycznie, czasowo i tematycznie koronacyjny Kodeks Wyszchradzki (Praga, Biblioteka Uniwersytecka, Cod. Ms. XIV A 13). Cykl ukazujący wydarzenia ewangeliczne poprzedzony jest czterema miniaturami przedstawiającymi ewangelistów. Charakterystyczna dla przedstawień obfita dekoracyjność i płaszczyznowość poddane są porządkującej kompozycje symetrii i przemyślanej koncepcji obrazowej. Architektura znajduje się na większości miniatur kodeksu i stanowi ich zasadniczy element.

Fakt pojawienia się architektury jest w wielu przypadkach niezgodny z zapisem biblijnym, a nawet fizycznie i logicznie niezgodny ze światem widzialnym. Dodatkowo rodzaj architektury nie wskazuje na czasy Chrystusa, jest ona niestosowna. Nieprawidłowy wobec logiki architektonicznej jest także sposób konstruowania. Wydarzenia biblijne przeniesiono do okazałych świątyń i pałaców, czyli nie zostały dosłownie zilustrowane lub ukazane są w scenerii niemożliwej do zaistnienia w rzeczywistości. „Fałszywe" budowanie scenerii dla tych wydarzeń nie jest lu jednak przypadkowe, ponieważ ma na celu rozbudowanie treści obrazów i przekazanie ich znaczeń ogólnych. Mamy lu do czynieniu z ilustrowaniem pewnej interpretacji Ewangelii, dokonanej w ponad tysiącletnim okresie chrześcijaństwa przez Kościół. Pod tym względem obrazy należy uznać za prawdziwe.

^! ER Bangc, Etnę Bayerische Molem hule des XI. andXII. JahHnmderts. Munchcn. 1923; P. Skubiszcski. kUantno karolińskie i pnahmańsUe. Warszawa 1973. s. 218.

’ K Krasnodębska. op. ciL, s. 83-87. Analiza kompozycji miniatur gnieźnieńskich wykazała jego zależ-mtli od Kodeksu Wyszehrad/kiego, który powstał ok. 1085 r.. tym samym kodeks powstać musiał za panów u na Władysława Hermana; T. Dobrzeniecki. Coda Aureus Gnesnensis, cl. 1: Commenian. Warszawa 198$. s- 58.69, Tl. 120. Autor wiąże fundację kodeksu z Bolesławem Śmiałym.

czyli zgodne z jego nauką i powstałe na jego użytek. Tworzenie iluzji za pomoc* elementów architektonicznych, które symbolizują tu świat ówczesny, zachodnioeuropejski bardziej rozpoznawalny dla fundatora i potencjalnych odbiorców, ma na celu dążenie do prawdy najważniejszej, bo związanej z nauką Kościoła, ale jest także uaktualnieniem, zgodnym z ówczesnym stylem i przestaniem. Tu dokładnie widać, jak prawda i „fikcja" współistnieją w średniowieczu, wynikają z siebie i przenikają się.

Przykładem ..niestosownego" pojawienia się architektury jest miniatura ukazująca Chrzest Chrystusa [il. I). Oto widzimy arkadę, pod którą ukazane zostało wydarzenie chrztu nad rzeką Jordan. Architekturę - choć przedstawioną płaszczyznowo nietrudno rozpoznać i nie budzi ona wątpliwości, gdy zacznie się odczytywać jej znaczenie jako samodzielnej struktury oraz w przedstawionym kontekście. Należy się zastanowić, czy arkada stanowi jedynie dekoracyjną oprawę dla doniosłego wydarzenia, czy sugeruje jak na innych miniaturach — wnętrze. Tego typu budowla nie istnieje faktycznie nad Jordanem, jej istnienie w tym miejscu jest nielogiczne. Pojawienie się arkady podczas tego wydarzenia pokazuje, jak bardzo te obrazy odnoszą się do interpretacji ewangelii. Miniatura staje się ilustracją sakramentu. Chrzest jest pierwszym sakramentem, który wprowadza oczyszczonego z grzechu w świat społeczności chrześcijańskiej i umożliwia mu dostąpienie łaski wejścia do Królestwa Niebieskiego, czyli jest bramą. Arkada jest tutaj bramą prowadzącą do tego świata lub ostatecznie do świętego miasta. W bramie lego miasta widzimy wizerunek Chrystusa, który jest prezentowany przez samego Boga słowami; „To jest mój Syn umiłowany” (Ml 3. 17). Miniatura jest także obrazem epifanii Chrystusa - Króla, który zgodnie z ceremoniałem antycznym ukazuje swój boski wizerunek⁴.

Prostota tej konstrukcji architektonicznej może sugerować również inne znaczenie. Oto widzimy chrzest jako obrzęd liturgiczny, który odbywa się w rzeczywistej przestrzeni sakralnej symbolizowanej przez arkadę. Budowla może być odczytywana jako kościół o sklepieniu kolebkowym lub baptysterium kryte kopulą, ściany tych budowli rozczłonkowane są kolumnami, zasygnalizowanymi w konstrukcji przedstawionej arkady. Architektoniczne obramienie otwiera kolejną możliwość interpretacji Przedstawienie chrztu staje się wizerunkiem wyobrażenia, jakby malowidłem ściennym ilustrującym obietnicę /.bawienia. Wicloznaczeniowość miniatur, które posługują się aluzjami do rzeczywistej architektury, dzięki występujących na nich dziwnie zestawionych elementach architektonicznych. jest charakterystyczna dla tego kodeksu.

Poznanie i zrozumienie reguł konstruowania budowli pojawiających się w scenerii ukazanych wydarzeń pozwoli odkryć poprawność konstruowania przedstawionej architektury. stosowną dla rangi ukazanych wydarzeń i wynikającą z przyjętej przez skryptorium konwencji przedstawiania. Faktycznie mamy do czynienia z elementami architektonicznymi sprowadzonymi do najprostszej, pozwalającej się jeszcze odczytać formy, które zostały zestawione w rozmaite układy, sugerujące trójwymiarową architekturę. Stosowne jest więc używanie terminu aluzja realizmu. Przedstawienia tego kodeksu balansują na granicy tych trzech pojęć: aluzja, iluzja i realizm. Aluzją - sugestią są elementy architektoniczne, których rozpoznanie stanowi pierwszy etap procesu odczytania zusto-

' IlU. Smith, Architeetural \mtbulism of imperia/ Romc ani ihc mkkSe New Jersey 1956. >. 10-13,18