2711905703

186 Piotr Eberhardt

tzw. „państwach demokracji ludowej”. Wskaźniki stopy urodzeń były jeszcze stosunkowo wysokie, a następnie stopniowo się obniżały. Stopa zgonów, początkowo niska w miarę upływu czasu ulegała powiększeniu - było to spowodowane procesami starzenia się społeczeństwa ZSRR. Na analizowanych obszarach zachodziła więc stosunkowo szybka transformacja demograficzna. Można przyjąć, że w zachodniej Europie następowała ona znacznie dłużej, ogólnie jednak biorąc, istnieje wyraźna zbieżność procesów zachodzących w zachodniej i środkowo-wschodniej Europie. Wynikałaby z tego, że tzw. drugie przyśpieszenie demograficzne ma charakter uniwersalny i dotyczyło całego kontynentu europejskiego. Ewolucja ruchu naturalnego przebiegała w ZSRR podobnie jak na zachodzie Europy i zmierzała do stopniowego obniżania się przyrostu naturalnego ludności.

W europejskiej części ZSRR, pomimo obniżenia się przyrostu naturalnego, liczba ludności znacznie wzrosła: z 153,6 do 222,4 min (tab. 6). Najwyższy przyrost demograficzny w wielkościach bezwzględnych odnotowała Rosyjska FSRR, natomiast w wymiarze względnym Mołdawska SRR, gdzie stosunkowo wysoka rodność wiązała się z relatywnie niską umieralnością.

Na początku okresu powojennego kraje zachodnioeuropejskie znajdowały się w bardziej zaawansowanej fazie przemian demograficznych. Nie tylko miały znacznie wyższy udział ludności w wieku podeszłym, ale także niższą płodność kobiet, z czym się wiązała niższa skala urodzeń. Zaludnienie w państwach wschodnioeuropejskich wzrastało znacznie szybciej niż w zachodnioeuropejskich. Liczba ludności 15 państw należących obecnie do Unii Europejskiej wzrosła między 1950 a 1990 rokiem w wyniku przyrostu naturalnego i napływu migrantów o 69,4 min, czyli o 23,5%. W tym samym czasie 7 państw środkowoeuropejskich zwiększyło swoje zaludnienie o 34,3 min (39,0%), zaś 7 wymienionych republik sowieckich o 68,8 min (44,8%). Łącznie w analizowanych krajach po wschodniej stronie rozgraniczenia politycznego dzielącego Europę na dwie części liczba ludności wzrosła o 103,1 min (w wyliczeniach liczbę ludności NRD włączono do RFN, zaś przy analizie Rosji uwzględniono również jej część azjatycką).

W ramach tych trzech, bardzo różnych z geograficznego i politycznego punktu widzenia zespołów państw istniały duże zróżnicowania wewnętrzne: wśród tzw. państw socjalistycznych Polska charakteryzowała się wyższą dynamiką demograficzną niż Węgry, a w obrębie republik sowieckich Mołdawska SRR odznaczała się wyższym przyrostem ludności niż Łotewska SRR.

Podstawowym zadaniem dalszej analizy statystycznej jest przedstawienie sytuacji demograficznej po 1990 roku. Okazało się bowiem, że upadek komunizmu i rozpad Związku Sowieckiego nie tylko spowodował wielkie zmiany polityczne i gospodarczo--spoleczne, ale również wpłyną! poważnie na problematykę demograficzną. Ujawnienie skali tych konsekwencji jest bardzo istotne, a wiedza o nich jest stosunkowo skromna. Zachowano analogiczne jednostki odniesienia terytorialnego, tzn.: państwa należące do Unii Europejskiej, tzw. byle europejskie państwa socjalistyczne oraz europejskie republiki postsowieckie. Zmieniono tylko kolejność tematyczną