2906543834

130

130

Ryc. 4. Niedojrzała samica (3,4 m). Fot. W. Seidler

Ryc. 3. Rekordowy długoszpar (d\ 9,5 m) na pokładzie m/t „Rybak Morski”. Fot. W. Seidler

bawioną ryzyka okazję do filmowania, zabawy i przejażdżek na ich grzbietach.

Wyrzucane czasem na brzeg szczątki tych olbrzymów, a także oglądane z pokładu statków okazy o potężnym czarnym cielsku przesuwającym się pod powierzchnią, z wysuniętą nad wodę płetwą grzbietową i ogonową, przyczyniły się być może do opowieści o wężach morskich i nie znanych potworach. Równocześnie jednak już od wieków polowano na te rekiny (zabijając je harpunami, jak wieloryby), ze względu na ich jadalne mięso, spożywane głównie w stanie wędzonym, i cenny olej wytapiany z wątrób. Wątroba jednego rekina, stanowiąca do 20% ciężaru ciała i zawierająca do 60% tłuszczu, daje 300—800 1, a czasem nawet do 2000 1 oleju, jeszcze 150—100 lat temu używanego powszechnie do lamp. Nafta i żarówka wyparły jednakże tego typu oświetlenie i pośrednio przyczyniły się do zaniechania przemysłowych połowów żarłaczy olbrzymich. Mimo tego uważa się obecnie ten gatunek za rzadki, chociaż w niektórych rejonach tradycyjnie poluje się jeszcze na te rekiny, a także przypadkowo zagarniane są one czasem przez włoki dużych trawlerów, przy połowach innych ryb.

Podczas rejsu na trawlerze szkolno-eksploatacyj-nym Przedsiębiorstwa Połowów Dalekomorskich i Usług Rybackich „Odra” w Świnoujściu i Wyższej Szkoły Morskiej w Szczecinie, m/t „Rybak Morski”, w okresie luty—czerwiec 1977 roku, na łowiska Szelfu Celtyckiego, miałem właśnie okazję obejrzeć w ten sposób trzy okazy długoszpara. Wszystkie zostały złowione w maju, w dniach 11, 15 i 19 tego miesiąca, w dzień, przy słonecznej pogodzie, blisko 150 Mm na S—W od Irlandii (około 49°N i 11°W). Poławiano wtedy włokiem pelagicznym — 96/144 i 112/146, ale prowadzonym tuż przy dnie, na głębokościach 160—235 m; rekiny dostały się do włoka prawdopodobnie w ostatniej fazie zaciągu, podczas wybierania, kiedy oderwany już od dna włok stosunkowo szybko podciągany jest do statku. Płynące powoli pod powierzchnią rekiny zostały po prostu „wyprzedzone” i zagarnięte przez włok, o czym świadczyło ułożenie wszystkich okazów głową w kierunku wlotu włoka, a nie odwrotnie (rekiny „wchodziły” do włoka ogonem do przodu). Były też jeszcze żywe, a po zmierzeniu i zrobieniu zdjęć zostały z powrotem usunięte za burtę.

Tak się złożyło, że okazy te reprezentowały równocześnie zasadnicze możliwości budowy, gdyż pierwszy z nich to był dorosły samiec — długość 9,5 m, ciężar około 4 ton (ryc. 3), drugi dojrzała samica — 6 m, 1 t, i wreszcie trzeci — niedojrzała samica (3,4 m,

200 kg), z charakterystycznym zakończeniem głowy (ryc. 4). Samce długoszpara, podobnie jak innych rekinów czy płaszczek, posiadają swoisty narząd kopulacyjny — pterygopoclium (przekształcone tylne promienie płetw brzusznych), po czym . łatwo odróżnić je od samic. Tak duże, a równocześnie zróżnicowane okazy miały znaczną wartość muzealną (samiec był np. prawie dwukrotnie dłuższy od posiadanego przez WSM rekina polarnego — „Wszechświat”, 1974, nr 10, str. 268), ale spreparowanie ich na statku bądź zabranie do kraju było bardzo kłopotliwe, w związku z czym, jak wspomniałem, trafiły z powrotem do wody. Samo obejrzenie ich przez zamustrowanych 19 studentów IV roku Wydziału Nawigacyjnego WSM i 15 studentek IV roku Wydziału Rybactwa Morskiego szczeciństkiej Akademii Rolniczej było jednak, oprócz sensacji, także dobrą lekcją ichtiologii. Porównanie siebie z takim 9,5-metrowym kolosem rzeczywiście wywołuje silne wrażenie, dając ponadto wyobrażenie o wielkości, jaką mogą osiągać zwierzęta wodne. Było to już zresztą druga taka okazja na „Rybaku Morskim”; pierwszego długoszpara złowiono latem 1976 roku, na Morzu Północnym.

Mimo wielu mniej i bardziej dokładnych danych biologia tych rekinów nie jest jeszcze w pełni poznana. Przypuszcza się np., że są jajożyworodne, ale dotychczas nie złowiono jeszcze samicy z żywymi embrionami. W ogóle rekiny te spotyka się tylko wiosną i latem, kiedy żerują na skupieniach zooplanktonu, wędrując równocześnie daleko na północ. Na zimę, kiedy planktonu jest zbyt mało na pokrycie ich potrzeb energetycznych, wracają na południe i schodzą prawdopodobnie na większe głębokości, gdzie zapadają w rodzaj snu zimowego, podczas którego wypadają im wyrostki "filtracyjne (wyrastające ponownie na wiosnę), a zawartość tłuszczu w wątrobie spada prawie do zera. Na wiosnę pojawiają się znowu w wodach powierzchniowych i zaczynają żerowanie, a także przypadają wtedy ich gody. Dojrzałość płciową osiągają przy długości około 4 m, przy czym w obserwowanych stadach samice były 30—40 razy liczniejsze od samców (Parin). Nowe techniki badawcze, np. możliwość ciągłego śledzenia wybranych osobników, oznakowanych przy pomocy mikronadajników, pozwolą być może na wyjaśnienie i tych zagadek.

W. Seidler