Ks. Marek Chmielewski
MEDYTACJA. II. METODY*ð
1. Pojęcie i klasyfikacja metod medytacji. Są to względnie
powiÄ…zane ze sobÄ… praktyczne sposoby oraz zasady ogranicza-
nia i harmonizowania czynności odruchowo-fizjologicznych,
funkcji zmysłów zewnętrznych i wewnętrznych, zwłaszcza wy-
obraz
ni i pamięci, oraz zdolności percepcyjnych w celu maksy-
malnego skupienia uwagi na przedmiocie (temacie) medytacji.
Mają one prowadzić do szczytowego doświadczenia duchowego,
które systemy dalekowschodnie określają jako  oświecenie lub
 przebudzenie i utożsamiają z doświadczeniem mistycznym.
Metody medytacji: a) przedmiotowe  skupiajÄ… siÄ™ na wybo-
rze tematu, zwykle podzielonego na punkty, albo odpowiednio
rozÅ‚ożonego na tygodnie, miesiÄ…ce lub rok liturgiczny (García de
Cisneros, Ejercitatorio, Abecedario); b) ascetyczne  w centrum
uwagi stawiają dyscyplinę aktywności psychicznej, dostosowu-
jąc ją odpowiednio do celu metody, którym jest przewaga czyn-
ności poznawczo-spekulacyjnych (np. Hugo od św. Wiktora),
przewaga uczuć lub woli (Ludwik z Granady, Hieronim Gracjan,
Teresa z Avila) lub nastawienie wyobrażeniowo-afektywne (lec-
tio divina, metoda sulpicjańska); c) empiryczne  dotyczą przede
wszystkim ułożenia ciała i innych elementów psychofizycznych
(np. oddech), od których uzależniają stan skupienia wewnętrz-
nego na określonym temacie, a przez to skuteczność samej me-
tody (modlitwa Jezusowa, różaniec).
Wspólną cechą metod medytacji, zwłaszcza chrześcijańskich,
jest wieloetapowość przygotowania (dalsze, bliższe i bezpośred-
nie), określone akty poznawcze, wolitywne i afektywne, stano-
       
*ð
Wydrukowano w: Encyklopedia Katolicka, red. E. Ziemann, Lub-
lin 2008, t. 12, k. 436-440
1
wiące trzon medytacji, jak również podsumowanie w formie
modlitwy ustnej i sentencji do zapamiętania oraz powtarzania w
ciągu dnia ( wiązanka duchowa , słowo życia). Z tym wiąże się
powzięcie konkretnych decyzji co do własnego postępowania.
Ważnym elementem metod medytacji jest, zwykle w ramach
przygotowania, stworzenie odpowiednich warunków, zależnie
od przyjętej metody. Chodzi o wybór: a) miejsca medytacji, za-
pewniającego spokój i ciszę. W medytacji chrześcijańskiej szcze-
gólnie wskazane jest miejsce sakralne (kościół, kaplica lub do-
mowy  ołtarzyk , cmentarz lub droga krzyżowa w otwartej
przestrzeni  dróżki kalwaryjskie). Może nim być również
piękne widokowo miejsce w plenerze (np. góry); b) optymalnej
pory dnia  zaleca siÄ™ porannÄ… medytacjÄ™, ukierunkowujÄ…cÄ… ca-
łodzienną aktywność. Medytacja wieczorna może natomiast słu-
żyć podsumowaniu minionego dnia. W pewnych środowiskach
(np. niektóre zakony kontemplacyjne) praktykuje się nocną me-
dytację. Zasadniczo każdy medytujący powinien wybrać porę
odpowiadającą jego kondycji psychofizycznej i właściwej mu or-
ganizacji życia codziennego; c) przedmiotu (treści) medytacji 
ciągłego, gdy medytacja o charakterze cyklicznym podejmuje
różne aspekty tej samej treści, albo jednorazowego, zależnie od
okoliczności lub wewnętrznej potrzeby. Przedmiot ciągły ma za-
stosowania głównie w programowej formacji duchowej.
Metodyczna medytacja może stanowić skuteczną pomoc dla
duchowego postępu, co potwierdzają liczne wypowiedzi Soboru
Watykańskiego II (np. SC 12; PC 6; OT 4; PO 18) i póz
niejszych
dokumentów (np. KPK kan. 276 ż 2, 5; kan. 663 ż 3), zalecające
ten sposób modlitwy zwłaszcza osobom powołanym do szcze-
gólnej służby w Kościele. Nie można jednak przeceniać roli me-
tody w medytacji. Klasyczne metody medytacji bardziej koncen-
trowały się na słowie, współczesne zaś coraz częściej dotyczą
również obrazu i dz
więku. Dużym zainteresowaniem cieszą się
metody medytacji nad ikoną, których pierwszym przeznacze-
niem jest modlitwa (K. Klauza).
2
2. W Biblii. Pismo święte nie podaje konkretnych metod me-
dytacji, lecz prowadzi do doświadczenia Boga i zjednoczenia z
Nim. Zawiera jednak pewne wskazania co do sposobów prakty-
kowania modlitwy myślnej, które uważa się za pierwowzory
póz
niejszych metod medytacji. Są to np. w ST: zwyczaj Mojżesza
regularnie udajÄ…cego siÄ™ na modlitwÄ™ do Namiotu Spotkania po-
za obozem z dala od gwaru (Wj 33, 7-11); wzmianki o stałych
miejscach (Jdt 13, 3. 10) lub porach odprawiania modlitwy indy-
widualnej (Dn 6, 14; por. Dz 3, 1; 10, 30; 16, 25); rada Helego dla
młodego Samuela, jak nawiązać dialog z Bogiem (1 Sm 3, 9-10);
zachęty do modlitwy myślnej oraz przykłady jej praktykowania
(Syr 7, 14; 2 Mch 15, 27; 1 Sm 1, 12-16).
W NT na uwagę zasługują praktyczne zalecenia Chrystusa
odnośnie do modlitwy dawane słowem i przykładem (Mt 6, 6-8),
jak modlitwa w samotności w nocy lub wczesnym rankiem (Mt
14, 23; 26, 39; A
k 6, 12). Wzorem modlitwy medytacyjnej jest Ma-
ryja, o której św. A
ukasz dwukrotnie wspomina, że wydarzenia
zbawcze  rozważała i zachowywała w swoim sercu (A
k 1, 19.
52). Św. Paweł zachęca do nieustannej modlitwy (1 Tes 5, 17), co
stanowi podstawę praktyki hezychazmu. Do tych wskazań od-
wołują się liczni autorzy metod medytacji, uzasadniając potrzebę
ich stosowania. Na ich podstawie tradycja chrześcijańska wypra-
cowała wiele metod wspierania i kontrolowania modlitwy me-
dytacyjnej. Odzwierciedlają one typowe cechy poszczególnych
szkół duchowości i środowisk życia duchowego (por. KKK
2707), w których powstały (głównie zakonnych). W Kościele Za-
chodnim pierwsze próby zmetodyzowania modlitwy myślnej
podał Jan Kasjan ( 435) (Collationes Patrum, 9-10).
3. Åšredniowieczne metody medytacji. Od pocz. XII w. na-
stępuje ożywione poszukiwanie metod medytacji, co wiąże się
m.in. z wpływem mentalności scholastycznej. Metody te charak-
teryzuje wysoki stopień złożoności (jedna z nich podaje 23 etapy
modlitwy medytacyjnej), a zarazem swoboda w ich stosowaniu.
3
Pierwszy szkic średniowiecznej metody medytacji podaje św.
Bernard z Clairvaux ( 1153), który wymienia 4 punkty zastano-
wienia: nad samym sobą, jakim się jest; nad rzeczami niższymi
od człowieka; nad rzeczami, które są dokoła człowieka; nad rze-
czami, które są ponad nami (De consideratione, 2, 22-25; PL 182,
727-808).
Hugo od św. Wiktora ( 1141) w De meditandi artificio
wzmiankuje 5 sposobów ćwiczenia aktywności umysłowej od-
nośnie do prawdy: lektura dla poznania prawdy; medytacja dla
oswojenia się z prawdą; modlitwa, która uwzniośla; refleksja,
która obejmuje elementy prawdy; kontemplacja znajdująca ra-
dość w prawdzie.
Gwigon II Kartuz ( 1180) w Scala claustralium sive tractatus de
modo orandi (znane jako Scala paradisi lub Epistola de vita contem-
plativa) oraz w 12 Meditationes uzupełniających to dzieło podaje
metodę medytacji opracowaną w duchu scholastyki, która skła-
da się z 4 faz i jest wiernym odbiciem starożytnej lectio divina.
4. Nowożytne metody medytacji. Zainteresowanie modlitwą
metodyczną osiągnęło szczyt w XV w. pod wpływem devotio mo-
derna, który akcentował potrzebę przemiany 3 władz duszy: pa-
mięci, intelektu i woli przez poddanie im za przedmiot rzeczy
ostatecznych i życia Jezusa Chrystusa.
a) Jan Wessel Gansfort ( 1489) w Scala meditatoria proces
modlitwy myślnej podzielił na trzy fazy: przygotowanie przed-
miotu przez wyodrębnienie go od wszystkich obcych myśli;
rozwinięcie tematu z zaangażowaniem wewnętrznych władz w
celu zbliżenia się do prawdy; postanowienia, akty dziękczynie-
nia oraz oddania. Jego uczeń Jan Mombaer z Brukseli ( 1501)
uzupełnił tę metodę licznymi adnotacjami w Rosetum exercitio-
rum spiritualium et sanctarum meditationum. Wskazał na koniecz-
ność osiągnięcia dyspozycji wewnętrznych: czystości, zapału,
pokory, wyciszenia, samotności oraz dokonania wyboru odpo-
wiedniej stałej pory na modlitwę, sprzyjającego miejsca oraz za-
4
jęcia właściwej pozycji ciała. Postulował przygotowanie punk-
tów do wybranego tematu, albo posłużenie się książką. Opisał 22
stopnie  drabiny medytacji . Pierwsze 3 (quaestio, excussio, elec-
tio) służą przygotowaniu tematu i mają na celu pomoc w skupie-
niu, 5 następnych (commemoratio, consideratio, attentio, explanatio,
tractatio) dotyczy pamięci, kolejne 3 (judicatio, causatio, ruminatio)
oznaczajÄ… pracÄ™ intelektu dla wyrobienia osobistego sÄ…du na te-
mat medytowanej prawdy, dalsze 8 następnych stopni (gustatio,
querela, optio, confessio, oratio, mentio, obsecratio, confidentia) doty-
czy pracy woli i uczuć, która ma wyprosić łaskę u Boga. Ostatnie
3 (gratiarum actio, commendatio, permissio) zamykajÄ… proces medy-
tacji oddaniem siebie Bogu.
b) García Jimenez de Cisneros ( 1510) w Ejercitatorio de la vi-
da espiritual omawia ogólne warunki medytacji (oczyszczenie
serca z grzechów ciężkich, odrzucenie grzesznych przyjemności,
wolność od trosk codziennych, gorące pragnienie doskonałości,
roztropność w ćwiczeniach pobożnych), a następnie szczegóło-
we, dotyczące przedmiotu medytacji, okoliczności zewnętrz-
nych, wśród których podkreśla systematyczność w uprawianiu
codziennej medytacji. Zależnie od stopnia doskonałości, na każ-
dy dzień tygodnia przewidział odpowiedni temat medytacji.
Medytacja na etapie oczyszczenia ma umacniać wiarę, na etapie
oświecenia ożywiać nadzieję, zaś na etapie zjednoczenia udo-
skonalać miłość.
Dla poczÄ…tkujÄ…cych przewiduje tematykÄ™ eschatologicznÄ…:
poniedziałek  pamięć własnych grzechów; wtorek  nie-
uchronność śmierci; środa  niebezpieczeństwo mąk piekiel-
nych; czwartek  sÄ…d ostateczny; piÄ…tek  modlitwa Zbawiciela
w Ogrójcu; sobota  współczucie w boleściach Matki Bożej; nie-
dziela  piękno i harmonia nieba. Każdą z medytacji poleca
rozpoczynać rachunkiem sumienia według 3 punktów: zanie-
dbanie w życiu duchowym, nieopanowanie namiętności i grze-
chy pochodzące ze skłonności do zła.
5
Na drodze oświecenia zaleca medytację nad dobrodziej-
stwami Bożymi: poniedziałek  dzieło stworzenia; wtorek  do-
broć Ojca niebieskiego; środa  godność chrześcijańskiego po-
wołania; czwartek  dobrodziejstwo usprawiedliwienia; piątek
 dziękczynienie za dary naturalne i łaski; sobota  działanie
Opatrzności Bożej; niedziela  uwielbienie Boga za szczęście
nieba. Dopełnieniem medytacji tygodniowych jest medytacja
nad poszczególnymi prośbami  Ojcze nasz .
Tym, którzy wkroczyli na drogę zjednoczenia doskonałych
poleca medytację Bożej miłości względem człowieka: poniedzia-
łek  Bóg początkiem wszechświata i celem każdego stworzenia;
wtorek  Bóg z
ródłem piękna świata; środa  chwała Boża ja-
śnieje w aniołach; czwartek  z miłości do człowieka Bóg daje mu
udział w swoim życiu; piątek  Bóg wzorem i z
ródłem wszel-
kiej doskonałości; sobota  Bóg pełnią pokoju i harmonii wszech-
świata; niedziela  chwała Chrystusa zmartwychwstałego.
c) Dużą rolę w rozwoju metod medytacji odegrały pisma Lu-
dwika z Granady ( 1588). W Libro de la oración y meditación, ad-
resowanym do ludzi prostych, dał obszerny pięcioczęściowy
wykład nt. metody medytacji. Część pierwsza dotyczy przygo-
towania, które polega na wyborze tematu poprzedniego dnia
wieczorem, odnowieniu dobrej intencji, modlitwie za modlÄ…cych
się w tej samej chwili, przypomnieniu swoich grzechów i rozwa-
żeniu majestatu Boga. Następnie podaje sposób lektury tekstów
służących medytacji. Ma to być czytanie  smakujące , tzn.
uważne, spokojne, dokładne i krótkie. Medytacja, opisana w 3
części dzieła, ma podwójny charakter: jest wyobrażeniowa, jeśli
ma za przedmiot jakiÅ› fakt lub wydarzenie, albo intelektualna,
gdy temat jest czysto spekulatywny, teoretyczny i wymaga za-
stanowienia. Kolejną część poświęca dziękczynieniu, dopełniają-
cemu medytację, które powinno przechodzić od spraw ogólnych
do szczegółowych i obejmować także sprawy społeczne. Ostat-
nia część dzieła dotyczy prośby o potrzebne łaski dla świata, Ko-
ścioła, swoich przełożonych i dla samego siebie.
6
d) Metoda ignacjańska. Św. Ignacy z Loyoli ( 1556), nawią-
zując do Cisnerosa i Ludwika z Granady, w Ćwiczeniach ducho-
wych podaje szczegółowy opis metody medytacji, która jest pod-
stawą proponowanych przezeń ćwiczeń duchowych. Jest to jed-
na metoda w 5 wariantach, której istotą jest  nie obfitość wiedzy,
ale wewnętrzne odczuwanie i smakowanie rzeczy, które zado-
wala i nasyca duszę (ĆD 2).
Podstawowy wariant metody ignacjańskiej szczególnie pole-
cany jest początkującym w życiu duchowym, gdyż uczy syste-
matyczności i posługiwania się władzami duszy w przeżywaniu
prawd wiary. Nadaje się do rozmyślania nad wydarzeniami
zbawczymi. Składa się z przygotowania: dalszego  ułożenie
tzw.  punktów wieczorem poprzedniego dnia; bliższego  czyli
tzw. 3 preludia w celu przypomnienia  punktów : historyczne
 krótkie przypomnienie wydarzenia, które będzie przedmio-
tem medytacji, wyobrażeniowe  uświadomienie sobie okolicz-
ności medytowanego wydarzenia lub treści (tzw.  kompozycja
miejsca ) w celu odczucia realizmu sytuacji w każdym ze zmy-
słów z osobna. Tzw. preludium prośby polega na przewidywa-
niu owocu medytacji i prośbie o niego.
W ramach przygotowania bezpośredniego należy  postawić się
w obecności Bożej przez zewnętrzny akt adoracji (przyklęknię-
cie, pokłon, przeżegnanie itp.) i uświadomić sobie  gdzie się
znajduję, wobec Kogo i po co . W krótkiej modlitwie własnymi
słowami należy prosić o łaskę skupienia, aby wszystkie myśli i
działania w medytacji służyły wyłącznie chwale Bożej.
Właściwa medytacja przebiega według  punktów i polega na
ćwiczeniu poszczególnych władz (ĆD 45-52): pamięci przez
przywoływanie w niej zapamiętanych treści związanych z tema-
tem; rozumu przez rozmyślanie, czyli intelektualny ogląd medy-
towanej treści; woli przez wzbudzanie pobożnych pragnień i
uczuć (np. adoracji, chwały, miłości, skruchy itp.), a następnie
podjęcie praktycznych i szczegółowych postanowień, dostoso-
wanych do możliwości medytującego.
7
Zakończenie medytacji stanowi spontaniczna modlitwa zwró-
cona do Jezusa lub Maryi prośbą o łaskę wytrwania w postano-
wieniu oraz dziękczynienie za łaskę medytacji (ĆD 53-54, 62-63).
Całość dopełnia modlitwa ustna ( Ojcze nasz ,  Zdrowaś Mary-
jo ,  Duszo Chrystusowa itp.). Św. Ignacy zaleca, aby po skoń-
czonej medytacji przez około kwadrans dokonać rachunku su-
mienia odnośnie do tego, jak została ona odprawiona (ĆD 77).
Ponadto autor Ćwiczeń duchowych pisze o  trzech sposobach
modlitwy , którym przypisuje funkcję przygotowawczą do
praktykowania modlitwy myślnej (ĆD 18 b). Poleca ją również
odprawiać po ukończeniu ćwiczeń duchowych (ĆD 4). Pierwszy
sposób medytacji ma postać rachunku sumienia i polega na kon-
frontacji swojego życia z tym, co jest zawarte w Dekalogu i nauce
o grzechach głównych, a także na zbadaniu funkcjonowania
władz duszy i zmysłów zewnętrznych (ĆD 238-248). Drugi spo-
sób, to kontemplowanie przez około godzinę znaczenia słów
znanych modlitw ustnych, zwłaszcza  Ojcze nasz (ĆD 250-257).
Trzeci sposób polega na wypowiadaniu pojedynczych słów ja-
kiejÅ› modlitwy (np.  Ojcze nasz ,  ZdrowaÅ› Mario ,  Duszo
Chrystusowa itp.) w rytm oddechu (ĆD 258-260). Przygotowa-
niem do każdego z tych sposobów medytacji jest wewnętrzne
wyciszenie, stanięcie w obecności Bożej i prośba o dobre odpra-
wienie tego ćwiczenia (ĆD 239). Należy zwrócić uwagę na uczu-
cia, jakie towarzyszą rozważaniu poszczególnych treści. Po każ-
dym punkcie dobrze odmawia siÄ™ odpowiedniÄ… modlitwÄ™ ustnÄ…
(np.  Ojcze nasz lub  Zdrowaś Maryjo ), niezależnie do tego,
że mogły one być przedmiotem medytacji. Ćwiczenie kończy się
spontanicznym dialogiem z Chrystusem i Jego MatkÄ….
e) Metoda karmelitańska. Schemat modlitwy myślnej Ludwi-
ka z Granady znalazł zastosowanie w karmelitańskiej szkole du-
chowości, czego odbiciem są pisma św. Teresy od Jezusa (
1582), Hieronima Gracjana ( 1614) i św. Jana od Krzyża ( 1591),
którzy dokonali modyfikacji metody Ludwika z Granady.
8
Karmelitańska metoda modlitwy myślnej, jako owoc do-
świadczeń duchowych Reformatorów Karmelu, została opraco-
wana w Instrucciones de los novicios zaaprobowanych w 1591
przez kapitułę generalną. W centrum metody, niełatwo poddają-
cej się schematyzacji, jest bezpośredni dialog człowieka z Bo-
giem, pełen miłości i towarzyszących jej różnych uczuć nadprzy-
rodzonych, dlatego częściej nazywa się ją kontemplacją niż me-
dytacją. Istotę metody karmelitańskiej trafnie oddaje św. Teresa z
Avila, stwierdzając, że według niej  modlitwa wewnętrzna nie
jest to nic innego, jak poufne i przyjacielskie obcowanie z Bogiem
i wylewna, wielokrotnie powtarzana rozmowa z Tym, o którym
wiemy, że nas miłuje (Życie, 8, 5).
Cały proces modlitwy karmelitańskiej przebiega według 7
faz. Otwiera go przygotowanie dalsze, w którym zwraca się uwa-
gę na zapewnienie sobie sprzyjających warunków modlitwy:
odpowiedniego czasu i miejsca, pozycji ciała itp., gwarantujące-
go skupienie. Chodzi o umartwienie zmysłów zewnętrznych, by
nie powodowały rozproszeń. Elementem pozytywnym przygo-
towania dalszego jest uświadomienie sobie, że się stoi w obecno-
ści Boga. Przygotowanie bliższe polega na aktach pokory, czemu
służy m.in. rachunek sumienia. W tym przygotowaniu należy
unikać słów, starając się bardziej o akty wewnętrzne, skłaniające
duszÄ™ do zajmowania siÄ™ tylko Bogiem.
Wstępem do medytacji (kontemplacji) jest czytanie duchow-
ne, które ma być uważne i powolne, aby obudzić pobożne uczu-
cia. Odpowiednie do tego celu są opisy życia Chrystusa i życio-
rysy świętych. Po tym następuje właściwa medytacja, polegająca
na  unaocznieniu , czyli intensywnej pracy wyobraz
ni, która ma
przedstawić sobie medytowaną treść. Ułatwia to pracę intelektu,
którego zadaniem jest rozpoznanie prawdy i pobudzenie woli,
aby do niej przylgnęła. Św. Teresa, biorąc za przedmiot Mękę
Chrystusa, proponuje przykładowo stawiać sobie następujące
pytania: kto cierpi?, co on cierpi?, dlaczego cierpi?, w jaki sposób
cierpi? itd. (Życie, 13, 22).
9
Medytacja prowadzi do kontemplacji, czyli dialogi miłości, w
którym wola poruszona rozpoznaną prawdą, odpowiada miło-
ścią na doświadczaną miłość Chrystusa lub przynajmniej dekla-
ruje swoje pragnienie miłowania Go. Na dialog miłości składają
się akty podziwu, współczucia, uwielbienia, wdzięczności, za-
wstydzenia, żalu, oddania, podporządkowania się woli Bożej,
gorliwości, postanowienia itp. Nie powinno być nadmiaru słów,
lecz postawa słuchania, jest to bowiem  dialog serca (Droga do-
skonałości, 24, 5), który odnosi się przede wszystkim do Jezusa
Chrystusa, choć może dotyczyć Matki Bożej i świętych.
Zakończenie karmelitańskiej metody medytacji stanowi
dziękczynienie, ofiarowanie i prośba.
f) Metoda sulpicjańska (beruliańska) zrodziła się z praktyk
duchowych seminarium duchownego św. Sulpicjusza w Paryżu.
Odzwierciedla główne rysy francuskiej szkoły duchowości
(kard. Piotr de Bérulle 1629, Karol de Condren 1641, Jan Ja-
kub Olier 1657): podkreślanie wielkości i świętości Boga a za-
razem nicości stworzenia, zbawcze pośrednictwo Chrystusa oraz
nasze najściślejsze z Nim zjednoczenie. Jej schemat opracował na
potrzeby seminarzystów Ludwik Tronson ( 1700).
Warunkiem tej metody jest odpowiednia asceza jako przygo-
towanie dalsze, która wymaga czystości sumienia, umartwienia
pożądliwości, uciszenia ciekawości i opanowania ruchliwości
wyobraz
ni. Przygotowanie bliższe polega na lekturze duchowej
związanej z przedmiotem rozmyślania, podjętej poprzedniego
dnia. W ramach przygotowania bezpośredniego medytujący
powinien: stawić się w obecności Bożej przez akt wiary w Jego
wszechobecność, co może wyrażać się przez pobożne przeże-
gnanie się i ukorzenie przed Bogiem; zjednoczyć się z Chrystu-
sem, uświadamiając sobie zarazem własną niegodność, przez
odmówienie Confiteor; obudzić gorące pragnienie jedności z Pa-
nem; wezwać Ducha Świętego, aby pokonał niezdolność do mo-
dlitwy. W tym celu dobrze jest odmówić Veni Creator Spiritus.
10
Na właściwą medytację składa się: adoracja, zjednoczenie i
współdziałanie, co wyrażają charakterystyczne dla tej metody
formuły:  Jezus przed oczami ,  Jezus w sercu i  Jezus w rę-
kach .
W pierwszej fazie chodzi o odtworzenie w wyobraz
ni treści
medytacji, głównie uczuć Chrystusa, Jego słów i czynów, z czego
ma rodzić się adoracja, podziw, uwielbienie, dziękczynienie, mi-
łość i radość. Do tego potrzebna jest dobra znajomość Ewangelii.
Przez dłuższą chwilę należy trwać w ciszy, aby te nadprzyro-
dzone uczucia przeniknęły do duszy i aby w ten sposób otwo-
rzyć się na działanie Ducha Świętego.
Zjednoczenie stanowi oÅ› tej metody i polega na identyfikacji
z Chrystusem przez wzbudzanie w sobie tych uczuć, pragnień i
motywacji, jakie zostały odkryte u Niego w poprzedniej fazie.
Chodzi tu o 3 akty: przeświadczenie pełne prostoty, wiary i po-
bożności o tym, jak wzniosły jest Boski Wzór; refleksja odnośnie
do tego, jak bardzo jesteśmy daleko od tego Wzoru, czemu to-
warzyszyć będą uczucia skruchy ze względu na naszą prze-
szłość, zawstydzenia ze względu na obecną postawę i pragnienia
co do przyszłości; usilna, pokorna i ufna prośba o to, aby moty-
wacja naszych czynów i uczucia były takie, jak w Chrystusie.
LogicznÄ… konsekwencjÄ… afektywnej identyfikacji z Chrystu-
sem jest współdziałanie jako trzecia faza medytacji. Chodzi o po-
stanowienie przemiany życia, które powinny być pokorne, od-
ważne, szczegółowe i dotyczące aktualnych spraw. Medytujący
poddając się natchnieniom Ducha Świętego ma dać sobie odpo-
wiedz
, co uczyniłby Chrystus w jego konkretnej sytuacji życio-
wej.
Zakończenie medytacji składa się z 3 aktów: dziękczynienia
za łaskę medytacji i otrzymane światła, przeproszenia za zaist-
niałe rozproszenia, a także zawierzenie Matce Bożej przez od-
mówienie Sub Tuum praesidium. Konieczne jest wybranie jakiejś
myśli z przedmiotu medytacji, czyli tzw.  wiązanka duchowa ,
11
do której należy powracać w ciągu dnia i aktualizować powzięte
postanowienia.
Sulpicjańską metodę medytacji modyfikowali i udoskonalali
m.in.: św. Jan Eudes, św. Ludwik Grignon de Montfort, św. Jan
de la Salle i inni.
g) Metoda salezjańska. Św. Franciszek Salezy ( 1622) w dzie-
le Filotea proponuje metodÄ™ medytacji, odznaczajÄ…cÄ… siÄ™ prostotÄ…,
zwięzłością i praktycznym nastawieniem. Podaje 10 przykłado-
wych medytacji nad rzeczami ostatecznymi, jako skuteczny śro-
dek oczyszczenia duszy. Poleca również rozmyślać nad Męką
Chrystusa (Filotea, I, 9-18; II, 1, 2).
Jego metoda rozpoczyna się od 3 ćwiczeń wprowadzających.
W pierwszym akcent spoczywa na doświadczeniu obecności Bo-
żej na 4 sposoby: uświadomienie sobie wszechobecności Bożej;
przypomnienie, że Bóg jest przede wszystkim w sercu modlące-
go się; wzniesienie myśli do Zbawiciela, który widzi wszystkich
ludzi; wyobrażenie sobie Chrystusa obecnego obok w swoim
Człowieczeństwie, szczególnie wtedy, gdy medytacja odbywa
się przed Najświętszym Sakramentem (Filotea, II, 2). Drugim ak-
tem przygotowania jest adoracja, a następnie wezwanie pomocy
samego Chrystusa, Maryi, Anioła Stróża i świętych. Trzeci akt
wprowadzający polega na wyobrażeniu sobie tajemnicy,  o któ-
rej chcemy rozmyślać, jak gdyby się odbywała rzeczywiście i
faktycznie na naszych oczach (Filotea, II, 4).
W medytacji,  po czynności wyobraz
ni następuje czynność
rozumu, którą nazywamy rozpamiętywaniem, a która nie jest
niczym innym jak przykładaniem umysłu do jednego lub kilku
szczegółów, aby poruszyć serce swoje ku Bogu i rzeczom Bo-
skim (Filotea, II, 5). Salezy poleca, aby praca intelektu odbywała
się bez pośpiechu i wnikliwie. Naturalnym dopełnieniem czyn-
ności intelektu w medytacji jest ćwiczenie woli, przez wzbudza-
nie pobożnych uczuć: miłości ku Bogu i ludziom, pragnienia
nieba i chwały niebieskiej, gorliwości o zbawienie dusz, chęci
naśladowania życia Chrystusa, współczucia, podziwu, wesela,
12
lęku przed sądem i piekłem, nienawiści grzechu, ufności w Boże
miłosierdzie itp.  Jest to istotną zasadą ogólną, że na modlitwie
nie należy nigdy powstrzymywać uczuć, lecz puszczać im wolne
wodze, gdy siÄ™ obudzÄ… (Filotea, Ii, 8). Uczucia te majÄ… przecho-
dzić w osobisty dialog z Chrystusem lub osobami występujący-
mi w medytowanej treści. Z tego mają rodzić się konkretne po-
stanowienia odnośnie do przemiany życia.
W zakończeniu medytujący wzbudza akty strzeliste: dzięk-
czynienia, ofiarowania się Bogu i prośby o pomoc w zachowaniu
postanowień, jak również w potrzebach swoich bliskich, lokalnej
społeczności i całego Kościoła. Na koniec może odmówić jakąś
modlitwę ustną. Całość zamyka  wiązanka duchowa . Po za-
kończeniu modlitwy należy  [...] zachować przez pewien czas
milczenie i przechodzić z wolna sercem od modlitwy do pracy,
zachowując jednak jak najdłużej myśli i uczucia powzięte w cza-
sie rozmyślania (Filotea, II, 8).
h) Metoda liguoriańska. Św. Alfons Maria Liguori ( 1785),
zwany  Doktorem modlitwy , uważa, że metodyczna modlitwa
myślna jest niezbędna dla wszystkich wiernych. W Regolamento
di vita di un cristiano, Homo Apostolicus, Praxis confessarii ad bene
excipiendis confessiones i La Vera Sposa di Gesł Cristo proponuje
metodę, której specyfiką jest orientacja eschatologiczna.
W ramach przygotowania dalszego jest ćwiczenie się w sku-
pieniu ducha, które jest warunkiem owocności medytacji. Na
przygotowanie bliższe składają się akty wiary w obecność Bożą,
adoracja, skrucha i żal z powodu grzeszności, a także prośba o
światło dla umysłu podczas medytacji, zwrócenie się do Maryi
(przez odmówienie  Zdrowaś Mario ) i św. Józefa, Anioła Stróża
oraz swojego Patrona. Akty te powinny być krótkie, aby jak naj-
szybciej przejść do medytacji.
Właściwa medytacja rozpoczyna się od rozmyślania angażu-
jącego intelekt. W tym celu można posłużyć się niezbyt długim
czytaniem duchowym. Należy jednak unikać długich i skompli-
kowanych rozumowań, lecz ograniczyć się do uważnego oglądu
13
prawdy, budząc w sobie wiarę. Z rozmyślania powinny się zro-
dzić pobożne uczucia, przede wszystkim miłość przybierająca
formę upodobania w szczęśliwości Boga, wdzięczność i skrucha,
jak również poruszenia woli: wyrzeczenie, ofiarowanie się,
uzgodnienie swej woli z wolą Bożą, wyrażane za pomocą aktów
strzelistych. Åšw. Alfons, zgodnie ze swojÄ… zasadÄ…: cor ad cor loqu-
itur podkreśla afektywny wymiar medytacji. Ważnym punktem
medytacji jest prośba o dobrą śmierć, wytrwałość w dobru, świa-
tło dla umysłu, a przede wszystkim o dar świętej miłości. Z tym
wiążą się konkretne postanowienia.
W zakończeniu medytujący odprawia dziękczynienie, na-
stępnie prosi Boga o wierne wypełnienie postanowień. Zawsze
powinna być modlitwa za dusze czyśćcowe, grzeszników i swo-
ich przełożonych. Także tu ukoronowaniem medytacji jest  wią-
zanka duchowa .
5. Różaniec. Swoistą metodą medytacji chrześcijańskiej jest
różaniec, który  z natury swej domaga się odmawiania w rytmie
spokojnej modlitwy i jakby z zatopioną w myślach powolnością,
by przez to modlący się łatwiej oddawał się kontemplacji tajem-
nic życia Chrystusa, rozważanych jakby sercem Tej, która ze
wszystkich była najbliższa Panu, i by otwarte zostały niezgłębio-
ne tych tajemnic bogactwa (MC 47). Temu celowi służy struktu-
ra różańca, na którą składają się 3 elementy: od strony treściowej
formuły modlitw osadzonych w Biblii ( Ojcze nasz ,  Zdrowaś
Mario i  Chwała Ojcu ), od strony przeżyciowej medytowanie
najważniejszych 20 wydarzeń zbawczych ujętych w 4 grupy ta-
jemnic: radosne, światła, bolesne i chwalebne, zaś od strony
praktycznej rytmiczne powtarzanie wspomnianych biblijnych
formuł modlitewnych i przesuwanie w palcach paciorków ko-
ronki (por. RVM 26). W ten sposób aktualizuje się dynamizm
doznawania, będący u podstaw medytacji i wszelkiego twórcze-
go działania. Różaniec prowadząc do zharmonizowania wszyst-
kich dynamizmów modlącego się człowieka, sytuuje się w rzę-
14
dzie najdoskonalszych metod chrześcijańskiej medytacji, co wie-
lokrotnie potwierdza nauczanie Kościoła. Jan Paweł II stwierdza,
że  różaniec należy do najlepszej i najbardziej wypróbowanej
tradycji kontemplacji chrześcijańskiej. Rozwinięty na Zachodzie,
jest modlitwÄ… typowo medytacyjnÄ… i odpowiada poniekÄ…d «mo-
dlitwie serca czy «modlitwie Jezusowej, która wyrosÅ‚a na gle-
bie chrześcijańskiego Wschodu (RVM 5).
6. Zastosowanie pozachrześcijańskich metod medytacji.
Związane głównie z religiami wschodnimi metody medytacji
pod względem treściowym cechują się apersonalizmem zarówno
w kwestii rozumienia Absolutu, jak i medytujÄ…cego podmiotu, z
czym wiąże się negowanie widzialnego świata na rzecz gnostyc-
kiego wznoszenia się dzięki własnemu wysiłkowi ku bliżej nie-
określonej Tajemnicy, jak również przecenianie doświadczenia
nicości i przepastnej głębi sfery pozaprzedmiotowej (J. B. Lotz).
Są to głównie metody psychofizyczno-cielesne, akcentujące ak-
tywność podmiotu w zakresie doświadczenia jedności z Absolu-
tem, dotyczÄ… one bowiem przede wszystkim pozycji i postawy
ciała w celu uzyskania stanu skupienia i uwolnienia umysłu od
aktów świadomych na rzecz aktów przedświadomych lub nad-
świadomych, aż do uzyskania stanu oświecenia (przebudzenia).
PolegajÄ… one na specjalnych technikach oddychania, relaksacji
ciała, ceremonii układania kwiatów lub picia herbaty, rytmicz-
nego powtarzania mantry lub koanu, albo wpatrywania siÄ™ w
określone figury geometryczne. Ich stosowaniu sprzyja określo-
ny typ ascezy, która inaczej niż w chrześcijaństwie zasadniczo
dotyczy udoskonalenia samego podmiotu i odizolowania siÄ™ od
środowiska.
List biskupów Kościoła katolickiego o niektórych aspektach
medytacji chrześcijańskiej Orationis formas (15 X 1989) przestrze-
ga przed nieodpowiedzialnym stosowaniem dalekowschodnich
metod medytacji w modlitwie chrześcijańskiej z uwagi na niepo-
konywalną różnicę w zakresie antropologii i ujęcia Absolutu.
15
Samo wykorzystanie techniki koncentracji jest dopuszczalne, o
ile nie podważa pierwszeństwa łaski, charyzmatów i darów Du-
cha Świętego w dziele modlitwy (por. OF 23-25), gdyż  miłości
Boga, będącej jedynym przedmiotem kontemplacji chrześcijań-
skiej, nie można osiągnąć za pomocą jakiejkolwiek metody czy
techniki; musimy raczej zawsze mieć wzrok utkwiony w Jezusa
Chrystusa&  (OF 31).
BIBLIOGRAFIA: G. Lercaro, Metodi di orazione mentale, Mi 19693; G.
Tilmann, Guida alla meditazione, Bre 1974; J. B. Lotz, Wprowadzenie w me-
dytację, Kr 1982; tenże, Wdrożenie w medytację nad Nowym Testamentem,
Kr 1985; La preghiera. Bibbia, teologia, esperienze storiche, red. E. Ancilli, R
1988, t. 1-2; R. Scherschel, Różaniec. Modlitwa Jezusowa Zachodu, Pz 1988;
A. Gentili, I cristiani e le prassi meditative delle grandi religioni asiatiche,
RVS 41(1988), s. 254-282; G. G. Pesenti, Metodo di orazione, w: Dizionario
enciclopedico di spiritualitÄ…, red. E. Ancilli, R 1990, s. 1590-1597; C. Lau-
dazi, Preghiera, tamże, s. 1992-2009; AK 122(1994) z. 2 (Medytacja); A.
Tomkiel, Ojcowie Kościoła uczą nas modlitwy, Wwa 1995; D. B. Bryan,
Medytacyjna modlitwa Zachodu. Nowe spojrzenie na różaniec, Kr 1998; Ho-
mo orans, red. J. Misiurek, J. M. Popławski, Lb 2000; K. Klauza, Teolo-
giczna hermeneutyka ikony, Lb 2000.
16