Ewa Wapiennik
Akademia Pedagogiki Specjalnej
Warszawa
Czy zamknięty otwarty rynek pracy?
Czy osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą i chcą pracować?
Stereotyp, według którego osoby z niepełnosprawnością intelektualną  nie mogą
pracować jest bardzo głęboko zakorzeniony w postawach w całej Europie. Pracę tych osób
często traktuje się nie jako zatrudnienie, ale formę terapii, a zatrudnienie, które powinno być
kwestią godności, praw i równości, to często po prostu kolejne zajęcia w ich programie
pomocy społecznej.1 Także w Polsce funkcjonuje powszechny negatywny stereotyp, według
którego osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie są w stanie się uczyć, są
nieprzewidywalne, nieodpowiedzialne i niesamodzielne, wobec czego nie mogą być dobrymi
pracownikami.2
Oczywiście nie wszystkie osoby z niepełnosprawnością są w stanie pracować.
Niektóre osoby, ze względu na swoją niepełnosprawność, nigdy nie będą zdolne do pracy.
Jednak wiele osób z niepełnosprawnością intelektualną chce pracować, co więcej, aspiracje
tych osób są obecnie zdecydowanie większe niż były kiedykolwiek przedtem. Prawo do
zatrudnienia i do pełnego uczestnictwa w miejscu pracy jest istotnym aspektem życia
obywatelskiego. Zatrudnienie wiąże się nie tylko z lepszą sytuacją finansową, ale daje
ludziom możliwość:
� bycia bardziej niezależnym,
� rozwijania kontaktów społecznych i zawierania nowych przyjaz
ni,
� bycia częścią społeczeństwa,
� rozwijania pewności siebie i dobrej samooceny,
� rozwijania umiejętności samodzielnego życia.3
Parę słów o zatrudnieniu osób z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce.
W Polsce brakuje danych na temat aktywności zawodowej osób z
niepełnosprawnością intelektualną, a dokładna liczba tych osób zatrudniona na otwartym
rynku pracy jest nieznana. Na podstawie dostępnych z
ródeł można jednak powiedzieć, że
większość osób z niepełnosprawnością intelektualną to osoby długotrwale bierne zawodowo.
Zdecydowana większość z nich po ukończeniu szkoły, jeżeli nie staje się uczestnikiem
warsztatów terapii zajęciowej, to zasila grono osób bez pracy i pozostając na rencie socjalnej
jest często pozbawiona jakiejkolwiek aktywności zawodowej.4 Osoby te rzadko zatrudniane
są na otwartym rynku pracy. Jeśli znajdują zatrudnienie, to najczęściej zakładach pracy
1
Williams V., Watson D. (2001). Behind the Scenes. Work in Europe. Bristol, London: Norah Fry Research
Centre, MENCAP.
2
Access to education and employment for people with intellectual disabilities. Budapest: Open Society Institute,
EUMAP/MDAP (w przygotowaniu).
3
Zob. Praca dla osób niepełnosprawnych. Co powinieneś wiedzieć, jeśli osoba z niepełnosprawnością
intelektualną, którą się opiekujesz, chce podjąć pracę. Warszawa: PSOUU (Tytuł oryginału: Making it work.
What you should know if the person you care for is considering employment, London: MENCAP)
4
Otrębski W. (2001). Osoby z upośledzeniem umysłowym w sytuacji pracy. Lublin, Towarzystwo Naukowe
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
chronionej, w których jednak rzadko znajdują pracę osoby z głębszymi stopniami
niepełnosprawności.5
Czy zatem osoby z niepełnosprawnością intelektualną, szczególnie osoby z głębszą
niepełnosprawnością mają szanse na zatrudnienie, i to nie na zatrudnienie w warunkach
chronionych, ale na otwartym rynku pracy?
Zatrudnienie wspomagane jako forma zatrudnienia osób z niepełnosprawnością na
otwartym rynku pracy.
Dla wielu osób z niepełnosprawnością intelektualną szansą na uzyskanie zatrudnienia
na otwartym rynku pracy jest tzw. zatrudnienie wspomagane (ang. supported employment),
czasami tłumaczone również jako zatrudnienie wspierane. Jest to zatrudnienie
niepełnosprawnego pracownika na warunkach konkurencyjnych w zwykłym zakładzie pracy,
przy zapewnieniu odpowiedniego wsparcia udzielanego przez tzw. asystenta zawodowego lub
trenera pracy (ang. job coach), który pracuje z osobą niepełnosprawną tak długo jak wymaga
tego jej sytuacja zawodowa. Asystent zawodowy pomaga osobie z niepełnosprawnością
przystosować się do wykonywania zadań i obowiązków zawodowych oraz do fizycznego i
społecznego środowiska pracy.6 Ważne jest również sprzyjanie rozwojowi tzw. naturalnego
wsparcia, które w miejscu pracy jest udzielane osobie z niepełnosprawnością przez innych
pełnosprawnych pracowników.7 Zatrudnienie wspomagane przewidziane jest przede
wszystkim dla osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności, które mają trudności, ze
względu na rodzaj i stopień niepełnosprawności, w uzyskaniu zatrudnienia na otwartym rynku
pracy. Zatrudnienie wspomagane odrzuca model, zgodnie z którym osoba z
niepełnosprawnością uważana jest za przygotowaną do rozpoczęcia pracy dopiero po długim
okresie przygotowania. Opiera się na założeniu, że jeśli osoba z niepełnosprawnością otrzyma
pomoc w poszukiwaniu pracy, a następnie właściwe wsparcie w miejscu pracy, jej szanse na
znalezienie i utrzymanie zatrudnienia wzrastają.
Zatrudnienie wspomagane powstało i rozwinęło się w latach osiemdziesiątych w
Stanach Zjednoczonych, jako alternatywa dla tradycyjnych programów rehabilitacji osób ze
znaczną niepełnosprawnością. W roku 1986 zostało tam oficjalnie wprowadzone do systemu
na mocy zmiany Ustawy o rehabilitacji z 1973 roku. Rozwija się w bardzo szybkim tempie.
Od 1986 roku, liczba osób zatrudnionych w tej formie wzrosła tam z mniej niż 10tys. w 1986
roku do 140tys. w 1995 roku.8 Zatrudnienie wspomagane rozwija się również obecnie bardzo
intensywnie w wielu innych krajach, w tym w państwach Unii Europejskiej, przede
wszystkim w Austrii, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Holandii, Finlandii, Niemczech i we
Włoszech, gdzie stanowi istotny element polityki zatrudnienia osób z niepełnosprawnością.
Przyczynił się do tego głównie program HORIZON, który finansował pilotażowe programy
zatrudnienia wspomaganego w niektórych państwach.9 Z zatrudnienia wspomaganego
korzystają najczęściej osoby z niepełnosprawnością intelektualną. W 1997 roku w Stanach
Zjednoczonych dwie trzecie uczestników zatrudnienia wspomaganego stanowiły osoby z
niepełnosprawnością intelektualną10, a w Wielkiej Brytanii z ponad 5 tys. osób pracujących w
ramach programów zatrudnienia wspomaganego, 90% stanowiły osoby z
5
EUMAP/MDAP
6
Majewski T. (1999). Systemy rehabilitacji zawodowej w krajach Europy Zachodniej. Warszawa, Krajowa Izba
Gospodarczo-Rehabilitacyjna.
7
O Bryan, A, Simons, K, Beyer, S and Grove, B (2000). A Framework For Supported Employment. York:
Joseph Rowntree Foundation.
8
Kregel J. (1997). Supported Employment. Remedial and Special Education, 4, 194-196.
9
Majewski T. (1999).
10
Kregel J. (1997).
niepełnosprawnością intelektualną11. Także w Niemczech zdecydowana większość osób
objętych programami zatrudnienia wspomaganego to osoby z umiarkowanym lub znacznym
stopniem niepełnosprawności intelektualnej 12.
Najczęściej stosuje się następujące typy zatrudnienia wspomaganego:
� zatrudnienie na indywidualnym stanowisku wraz z asystentem zawodowym (trenerem
pracy),
� zatrudnienie enklawowe, czyli zatrudnienie grupy osób niepełnosprawnych pracujących
przy wsparciu jednego lub więcej asystentów zawodowych (trenerów pracy),
� objazdowe grupy robocze, tworzone do realizacji określonych zadań, które mogą
pracować wraz z asystentem zawodowym (trenerem pracy) w różnych zakładach pracy.13
Nie ma jednego  najlepszego modelu zatrudnienia wspomaganego. Stosujące go
państwa wypracowują sobie własne rozwiązania. Każda ze stosowanych strategii zatrudnienia
wspomaganego ma swoje zalety i wady, jeśli chodzi o realne wyniki w pokonywaniu barier w
zatrudnieniu, doświadczanych przez osoby z niepełnosprawnością, a rozwój programów tego
typu programów wymaga dostosowania do lokalnych możliwości w zakresie zatrudnienia i
wymagań indywidualnych.14
Niezależnie od stosowanej strategii zatrudnienia wspomaganego, zakłada się, że:
� osoba z niepełnosprawnością powinna być zatrudniona na podstawie umowy o pracę i
otrzymywać wynagrodzenie (jest to rzeczywista praca, a nie namiastka pracy stworzona
tylko po to, by osoba niepełnosprawna miała zajęcie),
� osoba z niepełnosprawnością powinna otrzymywać pełne wynagrodzenie (zgodnie ze
zwyczajową stawką płaconą na danym stanowisku pracy w danym przedsiębiorstwie),
� praca powinna spełniać aspiracje pracownika w zakresie zatrudnienia,
� praca powinna być zgodna z wymaganiami pracodawcy,
� zarówno pracownik, jak również pracodawca powinni otrzymywać wystarczającą pomoc
od agencji zatrudniania wspomaganego, niezbędną do zapewnienia powodzenia całego
przedsięwzięcia.15
Z uwagi na to, że system ten jest wprowadzony stosunkowo od niedawna, brak jest
jeszcze rzetelnej oceny skuteczności tego systemu jego kosztów w porównaniu np. z
zatrudnieniem chronionym.16 Mimo to, zarówno badania amerykańskie jak i europejskie
pokazują wiele pozytywnych stron zatrudnienia wspomaganego. Programy zatrudnienia
wspomaganego, które oparte są na modelu indywidualnym, poprawiają wyniki zatrudnienia
uczestników, kosztują mniej niż inne programy dziennej aktywności dla dorosłych i
przynoszą oszczędności podatnikom. Koszty usług dla osób uczestniczących w programach
zatrudnienia wspomaganego w Stanach Zjednoczonych w 1997 roku wynosiły od 40% do
80% kosztów innych form, np. pracy w zakładach pracy chronionej czy różnych form
organizowanych w dziennych centrach aktywności. Prawie każda analiza kosztów
zatrudnienia wspomaganego, dokonana w latach 1986-1996 w Stanach Zjednoczonych
wskazuje, że zatrudnienie wspomagane w znacznym stopniu poprawia indywidualne dochody
i wpływa korzystnie na ekonomiczną niezależność osób z niepełnosprawnością. Prowadzi do
11
Beyer S., Goodere L., Kilsby M. (1996). The costs and benefits of supported employment agencies. Cardiff:
Welsh Centre for Learning Disabilities Applied Research Unit.
12
Majewski T. (2002). Systemy zatrudnienia osób niepełnosprawnych w państwach członkowskich Unii
Europejskiej. Warszawa, Krajowa Izba Gospodarczo-Rehabilitacyjna.
13
Majewski T. (1999).
14
O Reilly A. (2003). The Right to Decent Work of Persons with Disabilities. Geneva: International Labour
Organization.
15
O Bryan, A, Simons, K, Beyer, S and Grove, B (2000).
16
Majewski T. (2002).
znacznego zmniejszenia uzależnienia osób z niepełnosprawnością od zasiłków oraz wzrost
podatków płaconych przez pracowników z niepełnosprawnością.17
Na podobne pozytywne skutki wskazują również badania europejskie. Badania prowadzone w
Wielkiej Brytanii dowodzą, że zatrudnienie wspomagane pozwala osobom z
niepełnosprawnością intelektualną na znalezienie i utrzymanie zatrudnienia, zapewniając
lepsze rezultaty niż bardziej tradycyjne formy przy podobnym udziale personelu
wspierającego. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są bardziej zadowolone z
zatrudnienia wspomaganego niż z uczestnictwa w innych formach aktywności oferowanych w
dziennych centrach aktywności. Pracodawcy, którzy korzystali z agencji zatrudnienia
wspomaganego byli pod wrażeniem szkoleń prowadzonych dla pracowników i wyników ich
pracy; większość pracodawców była chętna jeszcze raz skorzystać z usług danej agencji. 18
Czy w Polsce rozwijają się programy zatrudnienia wspomaganego?
W Polsce brakuje systemowych rozwiązań dotyczących zatrudniania wspomaganego.
Wprawdzie w ustawie z 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym pojawił się zapis o zatrudnianiu
wspieranym, jednak poza zbieżnością nazwy, forma tego zatrudnienia nie ma nic wspólnego z
tym jak rozumiane jest zatrudnienie wspomagane skierowane do osób z niepełnosprawnością.
Co więcej ustawa o zatrudnieniu socjalnym nie dotyczy osób pobierających rentę socjalną, co
wyłącza z jej zapisów osoby z niepełnosprawnością intelektualną (niepełnosprawne prawnie),
ponieważ najczęściej posiadają one uprawnienia do renty socjalnej.19 Pewnym novum jest
obowiązujący od 1 maja 2004 roku przepis wprowadzony do ustawy o rehabilitacji20, na mocy
którego pracodawca zatrudniający niepełnosprawnego pracownika, może otrzymać ze
środków PFRON zwrot miesięcznych kosztów zatrudnienia pracowników pomagających
pracownikowi niepełnosprawnemu w pracy w zakresie czynności ułatwiających
komunikowanie się z otoczeniem, a także czynności niemożliwych lub trudnych do
samodzielnego wykonania przez pracownika niepełnosprawnego na stanowisku pracy. Liczba
godzin przeznaczonych wyłącznie na pomoc pracownikowi niepełnosprawnemu nie może
przekraczać liczby godzin odpowiadającej 20 % liczby godzin pracy pracownika w miesiącu.
Trudno przewidzieć na ile przepis ten będzie wykorzystywany w praktyce i jakie będzie miał
tak naprawdę znaczenie dla wspierania osób z niepełnosprawnością w miejscu pracy.
Ograniczone inicjatywy w zakresie zatrudnienia wspomaganego podejmowane są u
nas jedynie przez organizacje pozarządowe. W 2003 roku jedynym polskim miastem, w
którym działał program zatrudnienia wspomaganego był Wrocław.21 (Program ten w ramach
konferencji prezentowany będzie w odrębnym artykule).
Warto przyjrzeć się, jak funkcjonują programy zatrudnienia wspomaganego w innych
krajach. Na potrzeby niniejszego artykułu wybrano przykład takiego projektu prowadzonego
od wielu lat w Niemczech.
17
Kregel J. (1997).
18
Bass M., Drewett R. i in. (1996). Supported employment for people with learning difficulties. York: Joseph
Rowntee Foundation.
19
EUMAP/MDAP
20
Dz. U. Nr 96, poz. 959.
21
EUMAP/MDAP
Hamburger Arbeitsassistenz  program zatrudnienia wspomaganego w Hamburgu22
Inicjatorem powstania w Hamburgu programu zatrudnienia wspomaganego było
istniejące od 1982 roku Stowarzyszenie Rodziców na Rzecz Integracji Zawodowej. W
pierwszych latach istnienia Stowarzyszenie zajmowało się przede wszystkim sprawami
dotyczącymi poszerzenia oferty integracyjnej dla niepełnosprawnych uczniów w szkołach
publicznych w Hamburgu. Pod koniec lat 80-tych pojawiło się jednak pytanie:  Co dalej po
szkole? . Zaczęto, więc poszukiwać nowej koncepcji, która stanowiłaby alternatywę dla
istniejących możliwości pracy oferowanych przez warsztaty dla osób niepełnosprawnych
(Werkst�tten f�r Behinderte). Na początku 1991 roku powstała koncepcja usługi
specjalistycznej zwanej Hamburger Arbeitsassistenz, a we wrześniu 1992 roku dwie pierwsze
osoby z niepełnosprawnością znalazły zatrudnienie.
W ramach projektu Hamburger Arbeitsassistenz wspiera osoby, które ze względu na
rodzaj i stopień niepełnosprawności nie są w stanie znalez
ć i utrzymać zatrudnienia na
otwartym rynku pracy. Projekt skierowany jest przede wszystkim do osób z
niepełnosprawnością intelektualną. Model zatrudnienia wspomaganego w tym przypadku
zawiera kilka faz wsparcia, jakiego udziela się osobie z niepełnosprawnością:
FAZA I: Tworzenie indywidualnego profilu uczestnika.
Pierwszym etapem postępowania jest opracowanie indywidualnego profilu
zawodowego. Główne pytanie, jakie powinno się postawić, brzmi: Jak powinno wyglądać
miejsce pracy, które byłoby optymalne dla wybranej konkretnej osoby?
FAZA II: Poszukiwanie i analiza miejsca pracy.
Miejsca pracy dla osób z niepełnosprawnością poszukiwane są w sposób aktywny, z
myślą o konkretnych osobach. Potencjalni pracodawcy są informowani o istniejących
formach udzielanej pomocy. W celu poznania wymagań na danego stanowiska pracy oraz
póz
niejszego dostosowania miejsca pracy do konkretnej osoby, asystenci zawodowi
przeprowadzają analizę miejsca pracy pod kątem potrzeb i możliwości konkretnej osoby
niepełnosprawnej.
FAZA III: Szkolenie zawodowe w miejscu pracy
Osoby z niepełnosprawnością są wspierane w nowym miejscu pracy przez asystentów
zawodowych. Asystenci zawodowi ustalają katalog koniecznych szkoleń i środków pomocy,
pomagają osobie z niepełnosprawnością w przystosowaniu do pracy, przeprowadzają
szkolenia zawodowe w realnej sytuacji zakładu pracy. Asystenci zawodowi zajmują się
również szkoleniem pracowników danego zakładu pracy, pomagając im w adaptacji do
współpracy z niepełnosprawnymi kolegami.
FAZA IV: Zatrudnienie na stałe wraz z okresową opieką ze strony asystenta
zawodowego.
Po fazie wdrożenia do pracy asystenci zawodowi nie wycofują się ze wspierania osoby
z niepełnosprawnością w jej miejscu pracy. Natomiast zakres i częstotliwość dalszego
wsparcia zależy od indywidualnych potrzeb poszczególnych pracowników.
Warto zauważyć, że obok telefonicznego i osobistego kontaktowania się z dużą liczbą
regionalnych zakładów pracy i przedsiębiorstw, Hamburger Arbeitsassistenz prowadzi
również aktywną działalność w celu pozyskania środków publicznych na tworzenie miejsc
pracy dla osób z niepełnosprawnością, poprzez intensywną reklamę społeczną w formie akcji
plakatowych czy reklam wyświetlanych w kinach na terenie Hamburga.
22
Chronik und Portrait: Fachdienst Hamburger Arbeitsassistenz. (2002). Hamburg, Hamburger
Arbeitsassistenz.
�bergang von der Schule in den Beruf f�r Menschen mit Behinderung. (2001). Hamburg: Hamburger
Arbeitsassistenz.
Rys. 1. Jedna z akcji plakatowych przeprowadzona przez Hamburger
Arbeitsassistenz. Zdjęcie przedstawia osobę z niepełnosprawnością
intelektualną i popularnego niemieckiego polityka. Napis brzmi:
 Dwóch profesjonalistów chce integracji .
Początkowo projekt finansowany był głównie ze środków Unii
Europejskiej w ramach programu HORIZON. Ostatecznie
uzgodniona struktura finansowania Hamburger Arbeitsassistenz jest
w Niemczech jedyną w swoim rodzaju. Wyróżnia się tym, że jest
finansowana komplementarnie z różnych z
ródeł, a Hamburger
Arbeitsassistenz, posiada obecnie status spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, której
jedynym udziałowcem jest Stowarzyszenie Rodziców.
W latach 1992  2002 zatrudniono dzięki projektowi Hamburger Arbeitsassistenz 258
osób. Wszystkie osoby otrzymują wynagrodzenia w wysokości, które zwyczajowo płaci się
pracownikowi na danym stanowisku, niezależnie od posiadania, lub nie, niepełnosprawności.
Kilka udanych przykładów zatrudnienia w ramach projektu Hamburger Arbeitsassistenz
przedstawiono poniżej.23 Są one najlepszym podsumowaniem tego artykułu.
Britta
Britta jest młodą kobietą z zespołem Downa. Po ukończeniu szkoły specjalnej
pracowała w jednym z warsztatów dla osób niepełnosprawnych, gdzie odbyła trening pracy i
kształciła się w zawodzie przepakowywacza. Britta w
1992 roku zwróciła się do Hamburger
Arbeitsassistenz z prośbą o pomoc w znalezieniu
pracy w restauracji. Po 8-miesięcznej praktyce
została zatrudniona jako pomoc w restauracji
 Moevenpick w dzielnicy Hansy. Z początkiem
1995 roku Britta radziła sobie w pracy już na tyle
dobrze, że przestała potrzebować wsparcia od
asystentów zawodowych w miejscu pracy. Do
zakresu jej obowiązków należy m.in.: nakrywanie do
stołu, układanie sztućców, czyszczenie karty dań.
Firma  Moevenpick w miesiąc po zatrudnieniu
Britty przyjęła na praktykę próbną jeszcze jedną
osobę, z którą w 1993 roku podpisała umowę o pracę na stanowisku pomocy kuchennej.
Także ta druga osoba od 1995 r. pracuje w restauracji  Moevenpick bez wsparcia
Hamburger Arbeitsassistenz.
Martin
Przyczyną niepełnosprawności Martina jest zespół
Downa. Do 1995 roku Martin uczęszczał do szkoły
integracyjnej, gdzie pod koniec edukacji przez rok był w klasie
przygotowującej do wykonywania zawodu. Do Hamburger
Arbeitsassistenz Martin trafił, aby ukończyć ambulatoryjny
trening pracy w zakresie przygotowania do wykonywania
czynności związanych z pomocą w piekarni. Został pozytywnie
zakwalifikowany do udziału w szkoleniu w piekarni w pobliżu
swojego miejsca zamieszkania, które rozpoczął w sierpniu 1996
23
Chronik und Portrait: Fachdienst Hamburger Arbeitsassistenz. (2002).
roku.. W styczniu 1998 roku został tam zatrudniony na umowę o pracę jako pomoc piekarza.
2 lata póz
niej zmienił miejsce pracy, przechodząc do innej piekarni. Stopniowo zmniejszał się
zakres pomocy, której Martin potrzebował w miejscu pracy. W początkowej fazie Martin
potrzebował bardzo intensywnego wsparcia, którego udzielali mu asystenci zawodowi. Od
stycznia 1998 roku Martin potrzebował jedynie około 4 godzin tygodniowo pomocy ze strony
Hamburger Arbeitsassistenz. Do zadań wykonywanych w pracy przez Martina należą:
układanie uformowanego ciasta na blachach piekarniczych, formowanie bułeczek,
przygotowywanie bułeczek z makiem i sezamem, formowanie ciasta francuskiego, sprzątanie
piekarni, tarcie wysuszonych bułek z przeznaczeniem na bułkę tartą.
Stephanie.
Stephanie ukończyła szkołę specjalną dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Po
ukończeniu szkoły rozpoczęła trening pracy w
jednym z warsztatów dla niepełnosprawnych. Po
półtora roku została przyjęta na ambulatoryjny
trening pracy prowadzony przez Hamburger
Arbeitsassistenz, w ramach którego odbyła trzy
praktyki, wszystkie w zakresie prac w
gospodarstwie domowym. Po ukończeniu
treningu, Stephanie została zatrudniona na
umowę o pracę jako pomoc w jednym z domów
dziecka. Obok różnych czynności porządkowych,
Stephanie pomaga również wychowawcom w
zakresie wykonywania czynności domowych.
Joern.
Po ukończeniu szkoły specjalnej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie w 1988
roku, Joern początkowo przeszedł szkolenie zawodowe
przygotowujące go do pracy w kuchni. Pracował także w
jadłodajni jednego z warsztatów dla osób niepełnosprawnych.
Dzięki pośrednictwu Hamburger Arbeitsassistenz, po odbyciu 4-
tygodniowej praktyki, Joern został zatrudniony na podstawie
umowy o pracę w jednej z większych jadłodajni Hamburga jako
pomoc kuchenna. Do zakresu obowiązków Joerna należą m. in.:
przygotowywanie warzyw, mycie sałat, mycie oraz układanie
naczyń i sztućców, a także inne czynności porządkowe.