Stanisław Koziej
Bezpieczeństwo: istota, podstawowe
kategorie i historyczna ewolucja
W debacie na temat bezpieczeństwa, którą w Polsce ożywił Strategiczny Przegląd
Bezpieczeństwa Narodowego zainicjowany przez prezydenta B. Komorowskiego,
ważne jest przypomnienie podstawowych kwestii i definicji pojęć z zakresu
wewnętrznej i zewnętrznej aktywności podmiotów bezpieczeństwa. Istota
bezpieczeństwa jest określana jako zapewnienie egzystencji i swobody
realizacji interesów aktorów w kontekście szans, wyzwań oraz ryzyk i zagrożeń.
Urzeczywistnieniu bezpieczeństwa służy strategia bezpieczeństwa, która polega
na zdefiniowaniu interesów, ocenie warunków bezpieczeństwa, sformułowaniu
koncepcji strategicznej oraz ustanowieniu systemu bezpieczeństwa.
W zrozumieniu przyszłego rozwoju tego wymiaru pomocne też jest prześledzenie
ewolucji bezpieczeństwa na przestrzeni dziejów.
Bezpieczeństwo i rozwój to dwa pod- nad strategiami rozwojowymi i Strate-
stawowe wymiary istnienia jednostek gicznym Przeglądzie Bezpieczeństwa
i całych społeczności, w tym społecz- Narodowego może być omówienie istoty
ności zorganizowanych w państwa lub bezpieczeństwa oraz jego podstawo-
organizacje międzynarodowe. Te dwa wych kategorii pojęciowych, a także hi-
wymiary wzajemnie się warunkują; storycznej ewolucji jego strategicznych
bez bezpieczeństwa nie można marzyć uwarunkowań.
o rozwoju, rozwój zaś ułatwia zapew-
nianie bezpieczeństwa. Fundamentem
ISTOTA BEZPIECZEC
STWA
w tym duecie jest bezpieczeństwo. Ta-
kie relacje przesądzają także o wzajem- Bezpieczeństwo ma wiele defini-
nych zależnościach między strategiami cji1. Celem niniejszego artykułu nie są
bezpieczeństwa i rozwoju. Pomocne we szczegółowe, teoretyczne rozważania
właściwym uwzględnianiu tych zależ- na ten temat, a jedynie przegląd naj-
ności w trwających właśnie pracach ważniejszych aspektów tej tematyki2.
1
Przegląd definicji  zob. np. J. Stańczyk: Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, War-
szawa 1996 r.; J. Czaputowicz: System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku,
WNPWN, CSM, Warszawa 1998 r.; Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON,
Warszawa 2002 r.
2
Takie podejście zastosowane zostało w propozycji katalogu podstawowych kategorii pojęciowych,
przyjętym na potrzeby Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego. Zob.: http://www.bbn.
gov.pl/portal/pl/577/2630/Zaktualizowano_10_stycznia_2011_r.html
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 19
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
Najczęściej bezpieczeństwo definiuje wyłącznie dwa rodzaje bezpieczeństwa:
się zarówno jako stan (osiągnięte po- narodowe i międzynarodowe.
czucie bezpieczeństwa danego podmio-
tu), jak i proces (zapewnianie poczucia Bezpieczeństwo przejawia się we
bezpieczeństwa podmiotu). Bardziej wszystkich dziedzinach aktywności
praktyczne jest podejście drugie, od- podmiotu. Stąd też jego struktura jest
zwierciedlające naturalny, dynamiczny w istocie tożsama ze strukturą funkcjo-
charakter zjawiska bezpieczeństwa. nowania podmiotu. W ramach bezpie-
czeństwa międzynarodowego i narodo-
W tym sensie bezpieczeństwo da- wego możemy zatem wyodrębnić takie
nego podmiotu to ta dziedzina jego dziedziny bezpieczeństwa, jak np. bez-
aktywności, której treścią jest za- pieczeństwo ekonomiczne, społeczne,
pewnianie możliwości przetrwania militarne, publiczne, ekologiczne, infor-
(egzystencji) i swobody realizacji macyjne itp. Wyróżnia się także bezpie-
własnych interesów w niebezpiecz- czeństwo wewnętrzne i zewnętrzne 
nym środowisku, w szczególności w zależności od tego, gdzie są umiejsco-
poprzez wykorzystywanie szans wione i skąd się wywodzą (od wewnątrz
(okoliczności sprzyjających), stawia- czy z zewnątrz podmiotu) szanse, wy-
nie czoła wyzwaniom, redukowanie zwania, ryzyka i zagrożenia4.
ryzyka oraz przeciwdziałanie (za-
pobieganie i przeciwstawianie się) Spotyka się także określenie  bez-
wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla pieczeństwo fizyczne , gdy ma się na
podmiotu i jego interesów. myśli ochronę i obronę przed działania-
mi lub zjawiskami niszczącymi  przy
Podmiotem bezpieczeństwa mogą wykorzystaniu przede wszystkim (choć
być wszystkie jednostki mające własne nie tylko) specjalnie w tym celu tworzo-
interesy i wyrażające ambicje realizacji nych i utrzymywanych sił i środków,
tych interesów. Mogą to być pojedyncze jakimi są np. wojsko, policja, wywiad,
osoby, różne grupy społeczne, narody, kontrwywiad, straż graniczna, straż
społeczności międzynarodowe i wresz- pożarna oraz różne służby ochrony itp.
cie cała ludzkość. Stosownie do tego Na bezpieczeństwo  fizyczne składają
możemy wyodrębniać różne rodzaje się dwie główne dziedziny bezpieczeń-
bezpieczeństwa: indywidualne (perso- stwa: bezpieczeństwo militarne i bez-
nalne), grupowe (rodowe, plemienne), pieczeństwo cywilne (pozamilitarne).
narodowe (państwowe)3, międzyna- Pierwsze jest częścią bezpieczeństwa
rodowe (regionalne, globalne). W tym zewnętrznego, drugie  wewnętrznego.
opracowaniu przeanalizowane zostaną Bezpieczeństwo militarne  czyli w wy-
3
Bezpieczeństwo narodowe (narodu) i bezpieczeństwo państwowe (państwa)  to ściśle biorąc różne
kategorie pojęciowe. Ale z punktu widzenia praktycznego, na obecnym etapie rozwoju historycznego
(epoka państw narodowych), można umownie traktować je jako tożsame. Taka praktyka występuje
w polskim systemie prawnym, gdzie konstytucja mówi raz o bezpieczeństwie państwa (Rzeczypospo-
litej Polskiej) a innym razem o bezpieczeństwie narodowym (ustanawiając np. Radę Bezpieczeństwa
Narodowego).
4
Taki podział bezpieczeństwa występuje np. w konstytucji.
20 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE II  2011 / 18
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
padku państwa obronność lub obrona Najogólniej rzecz biorąc, strategia to
narodowa5  obejmuje szerokie spek- kategoria prakseologiczna, czyli doty-
trum radzenia sobie podmiotu  wyko- cząca sprawnego działania każdego pod-
rzystywanie, zapobieganie, redukowa- miotu i odnosząca się do najbardziej ge-
nie, reagowanie, przeciwdziałanie itp. neralnych sposobów tego działania. Stra-
 z zewnętrznymi szansami, wyzwania- tegia bezpieczeństwa zaś to jedna z wielu
mi, ryzykami i zagrożeniami polityczno- dziedzin strategii w ogóle odnosząca się
-militarnymi, przy wykorzystaniu całe- do zapewniania bezpieczeństwa danego
go zasobu sił i środków, jakimi podmiot podmiotu. Strategia bezpieczeństwa  to
dysponuje (zarówno militarnych, jak teoria i praktyka kierowania sprawa-
i pozamilitarnych, wyspecjalizowanych mi bezpieczeństwa danego podmiotu
i ogólnych). Bezpieczeństwo cywilne przez naczelnego decydenta (indy-
(pozamilitarne)  to z kolei podobne ra- widualnego lub zbiorowego), w tym
dzenie sobie z wewnętrznymi szansami, zwłaszcza ustalania celów bezpie-
wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniami czeństwa oraz sposobów ich osiągania.
dla ładu i porządku publicznego oraz
wynikającymi z klęsk żywiołowych, Termin  strategia wywodzi się od
a także związanymi z ochroną ludności greckiego słowa strategos, którym to
przed skutkami działań zbrojnych. określano najwyższego, naczelnego
dowódcę wojskowego odpowiedzial-
W praktyce wyróżnia się także tzw. nego za przygotowanie i przeprowa-
sektory bezpieczeństwa narodowego dzenie wojny. Dlatego też przez wiele
 te jego części, za które odpowiadają wieków strategię odnoszono wyłącznie
poszczególne struktury państwa (ad- do spraw militarnych i utożsamiano ze
ministracji państwowej). Dzisiaj coraz sposobami użycia sił zbrojnych jako
częściej mamy jednak do czynienia całości dla celów wojny. Ściśle rzecz
z tym, że problematyka bezpieczeństwa biorąc, była to i jest do dzisiaj strate-
leży jednocześnie w kompetencjach gia wojskowa. Na początku XX wieku
wielu podmiotów państwowych. Stąd pojęcie strategii poszerzyło się i poja-
też mówimy o transsektorowości współ- wiła się strategia wojenna, rozumia-
czesnego bezpieczeństwa  przykła- na jako sposób użycia całych zasobów
dem jest bezpieczeństwo informacyjne, (wojskowych i niewojskowych) danego
w tym bezpieczeństwo cybernetyczne podmiotu (państwa, koalicji) dla celów
i antyterrorystyczne. wojny. W drugiej połowie XX wieku
pojawił się termin strategia obronna
(obronności), który poszerzał znacze-
STRATEGIA BEZPIECZEC
STWA
nie strategii o sposób użycia wszelkich
Najbardziej generalne kształtowa- zasobów podmiotu do zapobiegania,
nie bezpieczeństwa jest zadaniem stra- opanowywania i rozstrzygania konflik-
tegii i poprzez strategię jest ono reali- tów i kryzysów polityczno-militarnych.
zowane. Na przełomie XX i XXI wieku następuje
5
W świetle polskiej praktyki ustawodawczej obydwa te terminy można traktować jako równoznaczne
i posługiwać się nimi zamiennie.
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 21
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
kolejne poszerzenie znaczenia strategii podmiotu można mówić o strategii:
i ukształtowanie się pojęcia strategii politycznej (polityki), ekonomicznej
bezpieczeństwa (narodowego i między- (gospodarki), społecznej (życia spo-
narodowego) odnoszące się do sposo- łecznego), bezpieczeństwa, obronności
bów użycia wszelkich zasobów podmio- (obrony) itp.
tu (państwa, koalicji, sojuszu i globalnej
społeczności międzynarodowej) do za- Jak wspomniano, w niniejszym arty-
pobiegania i rozstrzygania konfliktów kule omawiane są tylko strategie bezpie-
i kryzysów (militarnych i pozamilitar- czeństwa narodowego i międzynarodo-
nych). Różnice między istotą strategii wego. Do podstawowych instrumentów
bezpieczeństwa narodowego i strategii strategii bezpieczeństwa zalicza się:
obronności ilustrują rysunki 1. i 2. dyplomację (publiczną i niepubliczną,
Rysunek 1. Istota strategii bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa)
y
ródło: opracowanie własne.
Można wyszczególnić różne rodzaje państwową i prywatną), potencjał infor-
strategii. Z punktu widzenia podmiotu macyjny (publiczny i niepubliczny, jawny
strategii można wymienić: strategie i niejawny), siły zbrojne, potencjał eko-
indywidualne (osobowe, personalne), nomiczny (państwowy i niepaństwowy).
grupowe (rodowe, plemienne, korpo- Przykładowo, w piśmiennictwie amery-
racyjne), narodowe (państwowe), mię- kańskim dość powszechnie jest stoso-
dzynarodowe (regionalne, globalne). wany akronim DIME (diplomacy, infor-
Z kolei według dziedzin działalności mation, military, economics).
22 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE II  2011 / 18
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
Rysunek 2. Istota strategii obronności (bezpieczeństwa militarnego)
y
ródło: opracowanie własne.
Rysunek 3. Wojskowość
y
ródło: opracowanie własne.
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 23
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
Zależnie od przyjętego kryterium nia punktów ciężkości przeciwnych
można naszkicować następującą typo- stron.
logię strategii bezpieczeństwa:
" Wg koncepcji: zapobiegania i reago- Z kolei do najwybitniejszych klasy-
wania; ków praktyki strategicznej można zali-
" Wg roli: deklaratywna, rzeczywista czyć takich wodzów, jak:
(realna) i idealna (teoretyczna); " Aleksander Macedoński  mistrz łą-
" Wg procedur konfrontacji: działań czenia elementów siły, czasu i prze-
kolejnych (sekwencyjnych) i działań strzeni (dynamiczne operacje połą-
jednoczesnych; czone, prowadzone na ogromnych
" Wg metod prowadzących do zwycię- przestrzeniach);
stwa: pokonania (rozbicia w walce, " Cezar   strateg kompletny , mistrz
bitwie), wyczerpania (pozasiłowego, działań kompleksowych, łączących
pośredniego, długotrwałego) i znisz- działania polityczne z wojskowymi;
czenia (zwycięstwa totalnego, zli- " Napoleon  najwybitniejszy wódz
kwidowania przeciwnika); wszechczasów, geniusz manewru.
" Wg sfer aktywności i środków stra-
tegicznych: dyplomatyczna, ekono- Jednym z najważniejszych wymia-
miczna, informacyjna, militarna itp.; rów teorii strategii są jej zasady. Naj-
" Wg zasięgu: całościowa (totalna) bardziej znane są operacyjne zasady
i na obszarze konkretnego konfliktu strategii, czyli historycznie ukształto-
(np. na teatrze działań wojennych); wane reguły sprawnego przygotowa-
" Wg treści: operacyjna (strategia nia i prowadzenia walki (kooperacji
działania) i preparacyjno-transfor- negatywnej), zwiększające prawdopo-
macyjna (przygotowania). dobieństwo osiągnięcia w niej sukcesu
(zwycięstwa) przy jak najmniejszych
Strategię kształtowali wybitni teore- kosztach (stratach własnych).
tycy i praktycy. Za klasyków w obsza-
rze teorii strategii, z uwzględnieniem Głównym sensem stosowania ope-
ich głównego wkładu w jej rozwój, moż- racyjnych zasad strategii jest zapew-
na uznać: nienie uzyskania, utrzymania i wyko-
" Sun Tzu   psycholog wojny,  lis rzystania przewagi. Przewagę należy
wojny , zwolennik i propagator rozumieć szeroko i wielowymiarowo,
strategii niesiłowych rozstrzygnięć nie tylko w wymiarze ilościowym (ma-
i zmagań informacyjnych; terialnym), ale i jakościowym (niemate-
" Tukidydes   polityk wojny, prekur- rialnym). W takim rozumieniu przewagi
sor analizy wojen jako zjawiska sto- można sformułować wręcz prawo walki
sunków międzynarodowych; mówiące, że w walce, jak w naturze, za-
" Carl von Clausewitz  filozof i  fizyk wsze zwycięża strategicznie silniejszy
wojny, twórca nowoczesnej ogólnej (co wcale nie musi oznaczać, że liczniej-
teorii strategii; w sferze operacyjnej szy lub większy).
 zwolennik rozstrzygnięć siłowych,
działań bezpośrednich, rozstrzyga- Z tego punktu widzenia można wy-
jących (walnych) bitew jako zderze- różnić dwa typy strategii pokonania
24 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE II  2011 / 18
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
przeciwnika. Jeśli siłę stwarzanego Według Sun Tzu podstawowe zasa-
przezeń zagrożenia wyrazimy jako dy (mnożniki siły niematerialnej), ja-
iloczyn potencjału materialnego (siły kie można sformułować na podstawie
fizycznej) i niematerialnego (woli dzia- analizy treści jego slynnego traktatu,
łania) to:
" rozpoznanie,
S = P x W " fortel,
" zaskoczenie,
gdzie S  siła przeciwnika; P  potencjał " manewr,
fizyczny przeciwnika; W  wola działa- " działania pośrednie,
nia, " presja psychologiczna7.
to pokonać go możemy dwoma spo- Z kolei Clausewitz sformułował
sobami (strategiami): dziewięć, uznawanych do dziś za kla-
a) redukcją potencjału  podejściem fi- syczne, zasad:
zycznym (niszczenie, paraliżowanie " zmasowanie,
sprawności działania  operacyjna " cel,
teoria Clauzewitza); " ekonomia sił,
b) redukcją woli  podejściem psycho- " prostota,
logicznym (operacje informacyjne  " zaskoczenie,
operacyjna teoria Sun Tzu). " jedność dowodzenia,
" ubezpieczenie,
W sposób syntetyczny istotę prze- " ofensywa,
wagi, jako swego rodzaju  super- " manewr8.
zasady , bardzo dobrze oddaje Sun
Tzu stwierdzając, że przewaga na-
POdSTAWOWE KATEGORIE
rzuca sposób walki:  jeśli przewa-
STRATEGII BEZPIECZEC
STWA
żasz nad przeciwnikiem 10-krotnie 
okrąż go; jeśli 5-krotnie  atakuj; jeśli Prawidłowe uprawianie strategii
2-krotnie  najpierw go podziel; gdy musi podlegać pewnej logice postępo-
jest równowaga  możesz walczyć; je- wania, która kształtuje klasyczny cykl
śli jesteś słabszy  zapewnij sobie wy- strategiczny. Obejmuje on cztery pod-
cofanie 6. stawowe fazy: zdefiniowanie interesów
danego podmiotu i określenie jego ce-
Teoretycy strategii formułowali róż- lów strategicznych; ocenę strategiczne-
ne listy zasad strategicznych. Najbar- go środowiska (warunków) bezpieczeń-
dziej reprezentatywne są zestawy Sun stwa; sformułowanie koncepcji strate-
Tzu oraz C. Clausewitza. gicznej oraz określenie zasobów nie-
6
Sun Tzu, Sztuka wojny, Warszawa 1994; s. 38-39.
7
Ibidem.
8
C. Clausewitz, O wojnie, Warszawa 1958.
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 25
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
zbędnych do realizacji koncepcji, czyli resów oraz osiągania celów w dzie-
ustanowienia systemu bezpieczeństwa9 dzinie bezpieczeństwa. Zagrożenia
(rys. 4). występują tu w postaci kryzysów
i konfliktów;
Biorąc pod uwagę powyższe gene-  strategiczne (długofalowe) i poli-
ralne spojrzenie na bezpieczeństwo tyczne (operacyjne, bieżące) kon-
(międzynarodowe i narodowe) można cepcje (zasady i sposoby) działań
zauważyć, że kluczowymi kategoriami zmierzających do osiągnięcia przy-
pojęciowymi w ich obszarze są: jętych celów w danych warunkach;
 interesy podmiotu narodowego (lub  systemy bezpieczeństwa  czyli za-
misji organizacji międzynarodo- soby podmiotu wydzielone do reali-
wej10) oraz wynikające z nich cele zacji przyjętych koncepcji i zadań,
strategiczne i operacyjne w dziedzi- odpowiednio do tych zadań zorgani-
nie bezpieczeństwa; zowane i przygotowane.
 środowisko (warunki) bezpieczeń-
stwa  czyli szanse, wyzwania, ry- Zatrzymajmy się nad krótką charak-
zyka i zagrożenia dla realizacji inte- terystyką tych podstawowych kategorii.
Rysunek 4. Cykl strategiczny w odniesieniu do strategii bezpieczeństwa narodowego
CYKL STRATEGICZNY
Samoidentyfikacja strategiczna: diagnoza państwa jako podmiotu bezpieczeństwa
(podstawy bezpieczeństwa narodowego) oraz zdefiniowanie interesów narodowych
i celów strategicznych w dziedzinie bezpieczeństwa
Ocena strategicznego środowiska bezpieczeństwa (zewnętrzne i wewnętrzne warunki
bezpieczeństwa)
Sformułowanie koncepcji działań strategicznych (strategia operacyjna)  sposób
osiągania celów strategicznych w danych warunkach (środowisku) bezpieczeństwa
Sformułowanie koncepcji przygotowań strategicznych (strategia preparacyjna, w tym
transformacyjna)  sposób utrzymywania i transformacji systemu bezpieczeństwa
narodowego, stosownie do przyszłościowych potrzeb operacyjnych
y
ródło: opracowanie własne.
9
Podobne podejście zob. m.in: H.R. Yarger, Strategic theory for the 21st century: the little book on big
strategy, Strategic Studies Institute, Carlisle, 2006, s. 6   The strategic process is all about how (concept or
way) leadership will use the power (resources or means) available to the state to exercise control over sets
of circumstances and geographic locations to achieve objectives (ends) in accordance with state policy .
10
Odpowiednikiem interesu w przypadku organizacji międzynarodowej jest jej misja, ustanawiana
w czasie powoływania danej organizacji.
26 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE II  2011 / 18
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
Interesy danego podmiotu (narodu, w kontekście konkretnych i przewidy-
grupy, osoby itp.)  to zsyntetyzowane wanych strategicznych warunków bez-
oczekiwania podmiotu wobec otocze- pieczeństwa oraz potrzeb i możliwości
nia wynikające i kształtowane przez (potencjału strategicznego państwa).
jego tożsamość, wyznawane wartości, Są to pożądane z punktu widzenia tych
historyczny dorobek, tradycje, bieżące interesów przyszłościowe stany, zjawi-
potrzeby oraz dążenia i aspiracje przy- ska i procesy w sferze bezpieczeństwa.
szłościowe. Można wyróżnić interesy O ile interesy narodowe i międzyna-
żywotne i pożądane. Pierwsze z nich  rodowe odzwierciedlają immanentne,
to interesy dotyczące istnienia podmio- a więc ponadczasowe, niezależne od
tu, przetrwania w danych warunkach. bieżących warunków wartości, aspi-
Drugie  to interesy związane z jakością racje i dążenia podmiotu, to cele stra-
owego istnienia. Te pierwsze odzwier- tegiczne odnoszą się do konkretnych,
ciedlają wartości  zero-jedynkowe , są bieżących warunków.
niestopniowalne i nienegocjowalne. Te
drugie są stopniowalne, w pewnym sen- Państwo lub inny podmiot międzyna-
sie pomocnicze i negocjowalne11. rodowy osiąga cele strategiczne w dzie-
dzinie bezpieczeństwa poprzez prowa-
Interesy stanowią punkt wyjścia dzenie polityki bezpieczeństwa, jako
do określenia celów strategicznych bieżącej działalności tego podmiotu
w dziedzinie bezpieczeństwa. Najogól- i jego organów kierowniczych. Dlatego
niej rzecz biorąc, cele strategiczne rozwinięciem (większym uszczegóło-
w dziedzinie bezpieczeństwa to nic wieniem) celów strategicznych są cele
innego jak zoperacjonalizowane inte- polityczne (jako cele operacyjne), od-
resy. Zoperacjonalizowane  znaczy noszące się do konkretnego działania
określone w języku potrzebnego dzia- w ramach całej strategii postępowania
łania, stosownie do danych warunków, podmiotu w dziedzinie bezpieczeń-
ujęte w określonym czasie i miejscu, stwa12.
z uwzględnieniem zewnętrznych i we-
wnętrznych potrzeb i możliwości. Inny- Środowisko bezpieczeństwa to
mi słowy: cele te wynikają z rozłożenia wszelkie, zewnętrzne i wewnętrzne, mi-
poszczególnych interesów narodowych litarne i pozamilitarne warunki realiza-
na podstawowe elementy, dokonanego cji interesów danego podmiotu w dzie-
11
Obecna Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2007 r. wyróżnia trzy kategorie interesów na-
rodowych: żywotne, ważne i inne istotne.
12
Dotykamy tu problemu relacji między strategią i polityką. Z punktu widzenia prakseologii strategia
danego podmiotu (państwa, organizacji międzynarodowej) jest nadrzędna wobec jego polityki. Jest to
relacja podobna w swej istocie do tej, jaka występuje np. w sztuce wojennej między strategią i sztuką
operacyjną. Często spotykane stanowisko odwrotne, tzn. wyznające prymat polityki nad strategią, wią-
że się z traktowaniem strategii jako dziedziny dotyczącej wyłącznie spraw wojska (strategii wojskowej).
Wielokrotnie wynika też z podejścia ograniczonego do analizowania zachowań podmiotu (państwa)
wyłącznie jako działań zdeterminowanych przez istniejące warunki, a nie jako działań wynikających
przede wszystkim (choć oczywiście nie wyłącznie) z potrzeby realizacji własnych interesów (w przy-
padku państwa  interesów narodowych). Świadomość interesów prowadzi do myślenia strategicznego,
koncentrowanie się na tzw. obiektywnych warunkach ogranicza podmiot do myślenia operacyjnego (je-
śli podmiotem jest państwo  do myślenia politycznego właśnie).
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 27
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
dzinie bezpieczeństwa i osiągania usta- być podjęte lub zignorowane. Sprosta-
lonych przezeń celów w tym zakresie. nie wyzwaniu łączy się z koniecznością
Scharakteryzowane mogą być najpeł- podjęcia wysiłków i poniesienia pew-
niej za pomocą czterech podstawowych nych kosztów, co jednak stwarza szanse
kategorii, jakimi są: szanse, wyzwania, na przyszłość. Zignorowanie wyzwań
ryzyka i zagrożenia. z zasady utrudnia czerpanie korzyści
z faktu wspólnego działania i w nieko-
Szanse to niezależne od woli pod- rzystnych warunkach może rodzić za-
miotu okoliczności (zjawiska i procesy grożenia. Przykładem wyzwania jest
w środowisku bezpieczeństwa) sprzyja- problem zapewnienia dobrego poziomu,
jące realizacji jego interesów oraz osią- zwłaszcza interoperacyjności (zdolno-
ganiu celów. Generowane są głównie ści do wspólnego działania w ramach
przez neutralne podmioty środowiska sojuszu), sił zbrojnych państwa człon-
bezpieczeństwa. Mają zazwyczaj cha- kowskiego NATO. Sprostanie wyzwa-
rakter szybko przemijający. W dzisiej- niom i wspólnym standardom w NATO
szym globalizującym się świecie, gdzie daje większe szanse czerpania korzyści
wzajemne uzależnienia podmiotów z członkostwa w Sojuszu (można śmie-
nasilają się, szans pojawia się coraz lej domagać się większych świadczeń
więcej. Sztuka wykorzystywania szans całego Sojuszu na rzecz własnego bez-
staje się dzisiaj niewątpliwie coraz waż- pieczeństwa). Zignorowanie takiego
niejszą dziedziną szeroko rozumianej wyzwania i utrzymywanie sił zbrojnych
sztuki zarządzania bezpieczeństwem. poniżej standardów sojuszniczych osła-
Przykładem strategicznej szansy, jaka bia możliwości pełnego wykorzystania
pojawiła się w latach dziewięćdziesią- faktu przynależności do NATO.
tych, było wstąpienie Polski do NATO.
Szansa ta została dostrzeżona i dobrze Ryzyka to niepewności związane
wykorzystana. Przykładem nieumie- z własnym działaniem, z jego skutkami;
jętnego postępowania w tej dziedzinie to możliwości negatywnych dla danego
jest z kolei niewykorzystanie szans na podmiotu skutków własnego działania
wyciągnięcie pozamilitarnych korzy- w sferze bezpieczeństwa. Im bardziej
ści dla polskiego interesu narodowego jesteśmy aktywni w sferze bezpieczeń-
z naszego wojskowego zaangażowania stwa, tym więcej ryzykujemy. Przykła-
w Iraku. dem ryzyk są potencjalnie negatywne
konsekwencje (np. wzrost zagrożeń
Wyzwania to z kolei sytuacje pro- terrorystycznych) naszego szerokie-
blemowe w dziedzinie bezpieczeństwa go zaangażowania w międzynarodowe
generujące dylematy, przed jakimi stoi operacje wojskowe lub też niebezpie-
podmiot (społeczność międzynarodo- czeństwa związane z decyzją o lokali-
wa, państwo) w rozstrzyganiu spraw zacji na naszym terytorium amerykań-
bezpieczeństwa. Często powodowa- skiej bazy przeciwrakietowej. Ponieważ
ne są przez partnerów i sojuszników, w dzisiejszych warunkach potrzeba
którzy prezentują pewne oczekiwania szerokiej aktywności jest obiektywnie
i windują standardy obowiązujące w so- bardziej konieczna niż to mogło być
juszach lub koalicjach. Wyzwania mogą dawniej, w erze przedglobalizacyjnej,
28 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE II  2011 / 18
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
rośnie znaczenie umiejętnego szacowa- Zasady i sposoby osiągania celów
nia i redukowania ryzyk w dziedzinie strategicznych w danych warunkach
bezpieczeństwa, a także strategicznego (z uwzględnieniem konkretnych szans,
ubezpieczania się przed owymi ryzyka- wyzwań, ryzyk i zagrożeń) określane są
mi. To drugi  obok umiejętności wyko- w koncepcjach strategicznych. Kon-
rzystywania szans  coraz ważniejszy cepcja strategiczna zawiera ogólne za-
dział strategii i sztuki kierowania bez- sady i myśl przewodnią postępowania
pieczeństwem. podmiotu w dziedzinie bezpieczeństwa
oraz strategiczne zadania etapowe lub
Zagrożenia to pośrednie lub bez- dziedzinowe, czyli cele polityczne dla
pośrednie destrukcyjne oddziaływania władz państwa (organizacji) i cele ope-
na podmiot. To najbardziej klasyczny racyjne dla sił i środków wykonawczych
czynnik środowiska bezpieczeństwa. w różnych okresach i dziedzinach funk-
Rozróżnia się zagrożenia potencjalne cjonowania danego podmiotu.
i realne; subiektywne i obiektywne; ze-
wnętrzne i wewnętrzne; militarne i po- Najogólniej rzecz biorąc, każda
zamilitarne; kryzysowe i wojenne oraz koncepcja strategiczna bezpieczeń-
intencjonalne i przypadkowe (losowe). stwa narodowego obejmuje dwie części
W opisie zagrożeń intencjonalnych wy- składowe: koncepcję strategii operacyj-
różnić można cztery elementy: aktor, nej i koncepcję strategii preparacyjnej
jego intencje, możliwości oraz czas na (przygotowawczej).
reakcję. Poziom zagrożenia wzrasta
wraz z narastaniem wrogości przeciw- Strategia operacyjna bezpieczeń-
nika, rozwojem jego możliwości oraz stwa narodowego to dział strategii
skracaniem się czasu na reakcję13. bezpieczeństwa państwa obejmujący
zasady i sposoby osiągania celów stra-
Zagrożenia realne występują w postaci tegicznych (realizacji operacyjnych za-
zjawisk określanych mianem kryzysów dań strategicznych) w przewidywanych
i konfliktów. Nie zawsze prawidłowo roz- warunkach bezpieczeństwa oraz okre-
różnia się te dwie kategorie pojęciowe. Kry- ślenie wymagań operacyjnych wobec
zys to pewien szczególny stan wewnętrzny systemu bezpieczeństwa narodowego.
podmiotu. Konflikt to szczególny (kon-
frontacyjny) typ relacji podmiotu z innym Strategia preparacyjna bezpieczeń-
podmiotem. Kryzysy  jako odbiegające stwa narodowego (bezpieczeństwa pań-
od normalnej, niezakłóconej sytuacji stany stwa) to dział strategii bezpieczeństwa
wewnętrzne  mogą być powodowane za- narodowego obejmujący zasady i sposo-
równo czynnikami wewnętrznymi (np. wła- by przygotowania (utrzymywania i trans-
sną nieudolnością), jak i zewnętrznymi (np. formacji) systemu bezpieczeństwa naro-
konfliktem z innym podmiotem). Mogą być dowego stosownie do wymagań wynikają-
następstwem także zdarzeń losowych, np. cych ze strategii operacyjnej w dziedzinie
klęsk żywiołowych czy katastrof. bezpieczeństwa narodowego.
13
Zob. J.M. Fish, S.J. McCraw, Ch.J. Reddish, Fighting in the gray zone: a strategy to close the
preemption gap, US Army War College, Strategic Studies Institute, wrzesień 2004, s. 4.
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 29
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
Warto w tym miejscu zwrócić uwa- Uznaje się coraz powszechniej, że
gę na rozbieżności, jakie pojawiają się największym wyzwaniem w dziedzinie
w literaturze, w sprawie relacji między bezpieczeństwa jest zapobieganie za-
strategią a polityką państwa (organiza- grożeniom17. Rolę taką spełniają dzia-
cji), i w konsekwencji odróżniania tego, łania stabilizacyjne, których istotą
co strategiczne od tego, co polityczne14. jest utrzymywanie i promowanie sta-
Należałoby się raczej opowiedzieć za bilności środowiska bezpieczeństwa.
nadrzędnością kategorii strategicznych Składa się na nie przede wszystkim mo-
wobec tego samego typu kategorii poli- nitorowanie warunków bezpieczeństwa
tycznych. Jeśli strategię rozumiemy jako i prognozowanie ich rozwoju; podejmo-
zajmowanie się sprawami najbardziej ge- wanie działań neutralizujących lub eli-
neralnymi i długofalowymi (interesami, minujących z
ródła potencjalnych zagro-
celami, koncepcjami itp.), a politykę jako żeń; aktywne promowanie stabilności
bieżące kierowanie państwem (organiza- oraz utrwalanie pozytywnych trendów
cją), to długofalowa strategia bezpieczeń- rozwoju środowiska bezpieczeństwa,
stwa jest czymś nadrzędnym w stosunku a także utrzymywanie i doskonalenie
do bieżącej polityki bezpieczeństwa, cele systemów bezpieczeństwa stosownie do
strategiczne są czymś trwalszym niż po- nowych wyzwań.
lityczne, a koncepcja strategiczna jest
mniej zmienna od politycznej. W szeroko pojętej kategorii działań
stabilizacyjnych o celach prewencyj-
We współczesnych warunkach, w stra- nych można umieścić także odstrasza-
tegiach operacyjnych bezpieczeństwa nie, rozumiane szerzej niż jego wydanie
każdego niemal podmiotu, można wyróż- z okresu zimnej wojny w postaci kon-
nić trzy rodzaje działań strategicznych. cepcji wzajemnego gwarantowanego
Są nimi: działania stabilizacyjne (utrzy- zniszczenia. Dzisiaj proponuje się ideę
mywanie i promowanie bezpieczeństwa); tzw.  skumulowanego odstraszania
reagowanie kryzysowe (często określane groz
bą różnorodnych opcji użycia siły
zarządzaniem kryzysowym15) i działania w reakcji na zagrożenie18.
obronne (wojenne)16.
14
Zob. m.in. polemiczne stanowisko R. Kuz
niara w stosunku do koncepcji J. Kukułki: R. Kuz
niar, Po-
lityka i siła. Studia strategiczne  zarys problematyki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
2005, s. 178-179.
15
Różnica wynika z niezbyt adekwatnego przetłumaczenia na język polski terminu  crisis mana-
gement jako  zarządzanie kryzysowe . W rzeczywistości treść tego terminu dotyczy nie tylko zarzą-
dzania (jako formy kierowania przez podmioty zarządzające), lecz szeroko rozumianego radzenia so-
bie z kryzysem, opanowywania kryzysu, obejmującego także  obok spraw kierowania (zarządzania)
 bezpośrednie użycie i działanie praktyczne sił i środków reagowania (wojsko, policja, straże, służby
ratownicze itp.).
16
Obecna Koncepcja Strategiczna NATO wyróżnia trzy podobne co do istoty rodzaje działań stra-
tegicznych: odstraszanie i obronę; zapewnianie bezpieczeństwa poprzez reagowanie kryzysowe oraz
promowanie bezpieczeństwa przez współpracę.
17
A more secure world: Our shared responsibility, Report of the High-level Panel on Threats, Chal-
lenges and Change, United Nations, 2004.
18
D. Almog, Cumulative deterrence and the war on terrorism,  Parameters , US Army War College,
zima 2004/05.
30 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE II  2011 / 18
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
Znaczenie tego rodzaju działań we m.in. dzięki procesom integracyjnym
współczesnych strategiach bezpieczeń- i globalizacyjnym) na inne podmioty
stwa wyraz
nie rośnie. Należy natural- zwiększają efektywność działań pre-
nie zauważyć, że prewencja zawsze wencyjnych i stabilizacyjnych.
była nieodłącznym składnikiem stra-
tegii bezpieczeństwa. Nie ulega jednak Reagowanie (zarządzanie) kry-
wątpliwości, że obecnie obserwujemy zysowe to obecnie równie dynamicznie
bardzo wyraz
ne przyspieszone prze- rozwijający się rodzaj działań strate-
noszenie punktu ciężkości wysiłków gicznych w dziedzinie bezpieczeństwa.
w dziedzinie bezpieczeństwa z przeciw- Jego istotą jest skuteczne radzenie so-
stawiania się zagrożeniom na aktyw- bie z kryzysem w celu jego opanowania
ne zapobieganie ich wystąpieniu. Pre- (wygaszenia), przy jednoczesnym wy-
wencja staje się obecnie zdecydowanie eliminowaniu lub zredukowaniu poten-
ważniejsza niż obrona. Tendencja ta cjalnych z
ródeł odnowienia się kryzysu
jest następstwem zmian w charakterze w przyszłości. Wzrost zainteresowania
zarówno współczesnych potrzeb, jak koncepcjami reagowania kryzysowego
i możliwości. Wzrosły bowiem niepo- wynika z gwałtownego rozprzestrze-
miernie potencjalne koszty przeciwsta- niania się różnorakich zagrożeń kry-
wiania się zagrożeniom (prowadzenia zysowych o charakterze międzynaro-
działań obronnych). Przesądza o tym dowym i wewnętrznym, militarnym
przede wszystkim skuteczność nowo- i cywilnym. Lokalne konflikty na tle
czesnych systemów broni (np. broni etnicznym i religijnym oraz działal-
masowego rażenia). Nawet wygrana ność organizacji terrorystycznych lub
kampania obronna może pociągać za przestępczych stwarzają sytuacje kry-
sobą tak dotkliwe straty, że staje pod zysowe o różnym zasięgu międzynaro-
znakiem zapytania racjonalność takie- dowym. Również kryzysy wewnętrzne
go postępowania. (wewnątrzpaństwowe) promieniują na
zewnątrz w o wiele większym niż kie-
Zdecydowanie bardziej opłaca się dyś stopniu.
podejmować wysiłki prewencyjne, aby
nie dopuścić do wystąpienia zagro- Dlatego warto podkreślić, że współ-
żenia, niż zwalczać zagrożenie, gdy czesne strategie reagowania kryzyso-
ono się już pojawi19. To jest kontekst wego są w zasadzie strategiami mię-
potrzeb strategicznych. Ale współcze- dzynarodowymi. Inna ważna tendencja
śnie istnieją także o wiele większe niż w tej dziedzinie to coraz bardziej za-
kiedyś możliwości zapobiegania za- nikająca granica między militarnymi
grożeniom. Nowoczesne systemy mo- i pozamilitarnymi (cywilnymi) zagroże-
nitorowania i trafnego prognozowania niami kryzysowymi. Pociąga to za sobą
oraz skuteczne środki różnorakiego konieczność zintegrowanego, cywilno-
oddziaływania pośredniego (dostępne -wojskowego reagowania kryzysowego.
19
Na tym tle pojawia się problem relacji między działaniami prewencyjnymi i uprzedzającymi. Zob.
m.in.: F. E. Wester, Preemption and Just War: Considering the Case of Iraq,  Parameters , US Army
War College, zima 2004/05. Także: J. L. Gaddis, Grand strategy in the second term,  Foreign Affairs ,
styczeń/luty 2005.
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 31
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
Działania obronne to najbardziej przeznaczonych przez państwo do re-
klasyczny rodzaj działań strategicznych alizacji zadań w dziedzinie bezpieczeń-
w dziedzinie bezpieczeństwa. Mamy stwa, odpowiednio do tych zadań zorga-
z nimi do czynienia, gdy dochodzi do bez- nizowana, utrzymywana i przygotowy-
pośredniej agresji zewnętrznej na dany wana. Składa się z systemu kierowania
podmiot; innymi słowy  gdy w stosunku i szeregu podsystemów wykonawczych.
do zagrożeń zewnętrznych nie powiodły
się ani działania prewencyjno-stabili- System kierowania bezpieczeń-
zacyjne, ani działania antykryzysowe. stwem państwa jest częścią systemu
Istotą działań obronnych jest odparcie bezpieczeństwa narodowego przezna-
agresji i doprowadzenie do sytuacji unie- czoną do kierowania jego funkcjono-
możliwiającej jej wznowienie przez agre- waniem, obejmującą organy władzy
sora w przyszłości lub redukującej taką publicznej i kierowników jednostek
możliwość. Działania obronne obejmują organizacyjnych, które wykonują za-
działania zbrojne i pozazbrojne. dania związane z bezpieczeństwem
narodowym (w tym organy dowodzenia
Działania zbrojne mogą składać się Sił Zbrojnych RP), wraz z organami do-
z operacji obronnych i zaczepnych na radczymi i aparatem administracyjnym
własnym terytorium oraz operacji eks- (sztabowym) oraz procedurami funk-
pedycyjnych poza własnym terytorium cjonowania i infrastrukturą (stanowi-
(w szczególności w obronie zaatakowa- ska i centra kierowania oraz zarządza-
nego sojusznika). Działania pozazbroj- nia, a także system łączności).
ne obejmują aktywne oddziaływanie
na przeciwnika środkami pozamilitar- Podsystemy (ogniwa) wykonawcze
nymi, mające na celu osłabienie jego systemu bezpieczeństwa narodowe-
potencjału wojennego, oraz podtrzymy- go to siły i środki przewidziane do re-
wanie własnego potencjału obronnego alizacji ustawowo określonych zadań
poprzez ochronę ludności i struktur w dziedzinie bezpieczeństwa pozosta-
państwa, zapewnienie materialnych jące w dyspozycji organów kierowania
i niematerialnych podstaw przetrwania bezpieczeństwem. Stosownie do głów-
w warunkach wojennych oraz wsparcie nych dziedzin bezpieczeństwa można je
własnych i sojuszniczych sił zbrojnych. połączyć w trzy podsystemy: podsystem
obronności państwa (obrony narodo-
Mówiąc o właściwościach współcze- wej, bezpieczeństwa wojskowego); pod-
snych systemów bezpieczeństwa two- system ochrony państwa (ludności,
rzonych dla realizacji koncepcji strate- instytucji, zasobów i infrastruktury
gicznych, należy podkreślić ich wielką  podsystem bezpieczeństwa cywil-
różnorodność. Można w istocie mówić nego, niemilitarnego) oraz podsystem
o całej sieci systemów bezpieczeństwa społeczno-gospodarczego wsparcia
 indywidualnego i zbiorowego, narodo- bezpieczeństwa.
wego i międzynarodowego, militarnego
i pozamilitarnego. Jeśli chodzi o system Podsystem obronności państwa to
bezpieczeństwa narodowego, to sta- część systemu bezpieczeństwa naro-
nowi go całość sił, środków i zasobów dowego przeznaczona do wykorzysty-
32 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE II  2011 / 18
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
wania szans, podejmowania wyzwań, mie kierownictw podmiotów, ale także
redukowania ryzyk i przeciwdziałania tworzenie wspólnych sił wykonaw-
zewnętrznym zagrożeniom o charakte- czych. Przykładami mogą być koalicja
rze polityczno-militarnym. USA i Wielkiej Brytanii w czasie II woj-
ny światowej i koalicja antyiracka pod-
Podsystem ochrony państwa (ludno- czas wojny w Zatoce Perskiej w 1991
ści, instytucji, zasobów i infrastruktury) roku. Najwyższą formą systemów bez-
to część systemu bezpieczeństwa naro- pieczeństwa są współcześnie sojusze.
dowego przeznaczona do wykorzysty- W sojuszach istnieją nie tylko wspólne
wania szans, sprostania wyzwaniom, siły wykonawcze, ale także wspólne
zmniejszenia ryzyka i przeciwdziałania kierownictwa odpowiedzialne za bez-
zewnętrznym i wewnętrznym zagroże- pieczeństwo sojuszników. Przykładem
niom o charakterze pozamilitarnym. takiego sojuszu był Układ Warszawski,
jest nim również NATO.
Podobnie jak cała problematyka bez-
pieczeństwa, również systemy bezpie- Zasady i sposoby funkcjonowania
czeństwa przeszły ewolucję, zmieniając poszczególnych elementów systemów
się wraz z rozwojem ludzkości  od form bezpieczeństwa ujmowane są w doktry-
prostych do coraz bardziej złożonych od nach. Najbardziej dotąd rozwiniętymi
pierwotnych systemów bezpieczeństwa doktrynami są doktryny militarne, doty-
indywidualnego czy rodowego, poprzez czące sposobów przygotowania i działa-
systemy bezpieczeństwa narodowego, nia sił zbrojnych, jako jednego z podsta-
do współczesnych systemów bezpieczeń- wowych, wyspecjalizowanych elementów
stwa międzynarodowego. Wśród tych systemu bezpieczeństwa. Podobnymi ele-
ostatnich wyróżnić można trzy podstawo- mentami  tworzonymi i utrzymywanymi
we formy: porozumienia (traktaty) dwu- wyłącznie dla potrzeb bezpieczeństwa 
stronne i wielostronne, koalicje i sojusze. są: wywiad i kontrwywiad, policja, straż
graniczna oraz siły ratownicze (np. straż
Porozumienia są względnie  mięk- pożarna, pogotowie ratunkowe, formacje
kimi systemami bezpieczeństwa. obrony cywilnej). One też powinny mieć
Ustanawiają jedynie pewne zasady  i w zasadzie mają, choć nie zawsze tak
współdziałania autonomicznych (od- nazwane  własne doktryny operacyjne.
dzielnych) podmiotów w dziedzinie Stosownie do przewidzianych w koncep-
bezpieczeństwa. Przykładem mogą być cjach strategicznych zadań systemów
porozumienia Polski z Francją i Wiel- bezpieczeństwa każda doktryna zawie-
ką Brytanią z 1939 roku. Jednak mię- rać musi procedury postępowania w od-
dzynarodowe traktaty eliminujące lub niesieniu do co najmniej czterech podsta-
ograniczające pewne rodzaje broni nie wowych grup zadań, a mianowicie zadań
są takie  miękkie , zwłaszcza gdy za- przygotowawczych, prewencyjnych, kry-
wierają postanowienia o sankcjach. zysowych i obronnych.
Koalicje są bardziej zorganizowa- Działania przygotowawcze obejmu-
nymi systemami bezpieczeństwa i obej- ją przede wszystkim stanowienie prawa
mują nie tylko współdziałanie na pozio- międzynarodowego i narodowego w dzie-
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 33
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
dzinie bezpieczeństwa, opracowywa- Zadania i cele podmiotu w dziedzinie
nie i uaktualnianie koncepcji i doktryn bezpieczeństwa zawarte w koncepcjach
bezpieczeństwa, bieżące utrzymywanie strategicznych stanowią punkt wyjścia
systemów bezpieczeństwa (planowanie, do opracowania planów operacyjnych
programowanie, budżetowanie, rozwój funkcjonowania podmiotu i jego elemen-
organizacyjno-techniczny i doskonalenie tów składowych w różnych sytuacjach
sprawnościowe, w tym szkolenie). W od- bezpieczeństwa, gdzie m.in. określa się
niesieniu do działań prewencyjnych dok- szczegółowe wykonawcze koncepcje po-
tryny zawierają sposoby wykorzystania lityczne i operacyjne. W przypadku Pol-
poszczególnych ogniw systemu bezpie- ski wykonawczymi dokumentami ope-
czeństwa w ramach monitorowania i pro- racyjnymi są: polityczno-strategiczna
gnozowania rozwoju sytuacji, aktywności dyrektywa obronna oraz opracowywane
dyplomatycznej na polu bezpieczeństwa, na jej podstawie  narodowy plan re-
międzynarodowego współdziałania woj- agowania obronnego, plany operacyjne
skowego (np. wspólnych ćwiczeń), promo- funkcjonowania działów i centralnych
wania wartości i instytucji demokratycz- organów administracji rządowej, wo-
nych czy umacniania międzynarodowych jewództw, powiatów, gmin, a także pla-
systemów bezpieczeństwa itp. Doktry- ny operacyjne sił zbrojnych oraz plany
nalne ustalenia dotyczące reagowania ochrony obiektów szczególnie ważnych
kryzysowego obejmują procedury postę- dla bezpieczeństwa państwa20.
powania wobec zagrożeń cywilnych i po-
lityczno-militarnych, z uwzględnieniem
EWOLUCjA BEZPIECZEC
STWA
zwłaszcza uruchamiania, podwyższania
i redukowania gotowości oraz funkcjono- Problematyka bezpieczeństwa ma
wania sojuszniczych i narodowych syste- tak długą historię, jak długa jest hi-
mów reagowania kryzysowego (pogoto- storia ludzkości. Człowiek od zawsze
wia obronnego i ochronnego), stosownego miał żywotne i mniej istotne potrzeby
do zmian w natężeniu zagrożeń wynika- i interesy, które zderzały się z potrzeba-
jących z rozwijania i  zwijania systemu mi i interesami innych ludzi, którym to
bezpieczeństwa (w tym zwłaszcza jego potrzebom i interesom zagrażały także
podsystemu kierowania) i wreszcie  najzwyklejsze fizyczne siły natury (po-
sposobów organizowania i prowadzenia żary, burze, powodzie, trzęsienia ziemi,
operacji kryzysowych. Doktryny obronne epidemie, mrozy i inne tego typu kata-
w swej treści odnoszą się do przygotowa- klizmy). Oprócz tych czysto zewnętrz-
nia i prowadzenia zarówno zbrojnych, nych i fizycznych (materialnych) czyn-
jak i niezbrojnych działań. Szczegól- ników trapiły człowieka już od samego
nie aktualną problematyką jest obecnie początku również rozterki i obawy we-
współpraca cywilno-wojskowa (CIMIC) wnętrzne, świadomościowe, duchowe
w wykonywaniu zadań w dziedzinie bez- i psychologiczne. Człowiek od zarania
pieczeństwa. swych dziejów stawał zatem w obliczu
20
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 czerwca 2004 r. w sprawie warunków i trybu planowania
i finansowania zadań wykonywanych w ramach przygotowań obronnych państwa przez organy admini-
stracji rządowej i organy samorządu terytorialnego, Dziennik Ustaw z 2004 r., Nr 152, poz. 1599.
34 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE II  2011 / 18
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
zagrożeń naturalnych i duchowych zatem główną treścią kryzysów i kon-
(niematerialnych, irracjonalnych). fliktów społecznych, a tym samym głów-
ną treścią bezpieczeństwa.
Znamienne opisy takich zagrożeń
i borykania się z nimi przez człowieka Do przedstawienia ewolucji proble-
możemy spotkać w największej księdze matyki bezpieczeństwa dobrze nadaje
ludzkości, czyli w Biblii. Różnorakie się zastosowanie koncepcji Alvina Tof-
biblijne przykłady, jakkolwiek bardziej flera tzw. fal (rewolucji) cywilizacyj-
o charakterze symbolicznym niż stricte nych w rozwoju ludzkości21. Wyróżnia
historycznym, dobrze ilustrują genezę on trzy takie fale: agrarną, industrial-
problematyki bezpieczeństwa oraz uka- ną i informacyjną. Z punktu widzenia
zują jej znaczenie i złożoność. Zauważ- bezpieczeństwa istotna jest różnica
my, że w istocie od samego początku narzędzi i metod przemocy stosowa-
sprawy przeciwstawiania się różnym nych w każdym z tych okresów (rys.
zagrożeniom, czyli sprawy bezpieczeń- 5.). W dobie agrarnej, czyli w czasie
stwa, miały wymiar grupowy. Człowiek pierwszej fali rewolucji cywilizacyjnej
jest bowiem  istotą stadną , jest za- zapoczątkowanej ok. 10 tys. lat temu,
wsze częścią pewnej społeczności. Co podstawą przemocy była naturalna
prawda, teoretycznie można rozważać (biologiczna, fizyczna i duchowa) siła
kwestie bezpieczeństwa pojedynczego człowieka. W epoce industrialnej (dru-
człowieka, ale bezpieczeństwo ma za- ga fala)  jeden składnik tej naturalnej
wsze wymiar społeczny. siły, składnik fizyczny, został tak ogrom-
nie spotęgowany przez różnorodne na-
Uświadamianie sobie interesów in- rzędzia i zasoby materialne, że można
dywidualnych i grupowych, wyrażanie mówić o zdecydowanej dominacji owej
ich, demonstrowanie oraz dążenie do ich  sztucznej siły fizycznej w rozstrzyga-
realizacji musi prowadzić do ujawnie- niu wszelkich sporów, konfliktów i kry-
nia sprzeczności społecznych. W przy- zysów. Nastąpiło załamanie naturalnej,
rodzie naturalną metodą rozstrzygania biologicznej harmonii między mate-
wszelkich sprzeczności, w tym oczywi- rialnymi (fizycznymi, energetycznymi)
ście także sprzeczności społecznych, a pozamaterialnymi (duchowymi, infor-
jest stosowanie przemocy przez stronę macyjnymi) składnikami siły poszcze-
silniejszą  przemocy potencjalnej lub gólnych podmiotów bezpieczeństwa.
realnej. Przemoc to wymuszanie reali- W rozpoczynającej się obecnie trzeciej
zacji własnych interesów kosztem inte- fali notujemy z kolei gwałtowny przy-
resów innych podmiotów, jeżeli stoją one rost niematerialnych, głównie informa-
w sprzeczności. Podstawowym środkiem cyjnych, czynników siły. Prowadzi to
przemocy były dotychczas siły zbrojne do ponownego zacierania różnicy mię-
(w wymiarze zewnętrznym) oraz policja dzy materialnymi i pozamaterialnymi
(w wymiarze wewnętrznym). Stosowa- składnikami sił bezpieczeństwa, do ich
nie i przeciwstawianie się przemocy jest swoistej jedności.
21
Zob. A. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1985; A. i H. Toffler, Wojna i antywojna, Warszawa
1977 r.
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 35
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
Rysunek 5. Ewolucja warunków bezpieczeństwa (na przykładzie sztuki wojennej)
y
ródło: opracowanie własne.
Taka ewolucja podstawowych środ- i kryzysów) była bezpośrednia walka
ków przemocy determinowała przemiany człowieka z człowiekiem, przy wyko-
w treści wszystkich pozostałych elemen- rzystaniu prostych narzędzi walki. Pod-
tów bezpieczeństwa. Dotyczy to zwłasz- czas starć i bitew toczonych w takich
cza charakteru konfliktów i kryzysów warunkach można było na bieżąco ob-
(w tym w szczególności wojen) oraz spo- serwować całe pole starcia, przeciwni-
sobów działania w takich sytuacjach. ka i własne wojska, można było śledzić
przebieg walki i rozwój sytuacji oraz
W starożytności i średniowieczu,  stosownie do potrzeb  na czas in-
według podejścia tofflerowskiego: w cy- formacyjnie reagować na relatywnie
wilizacji agrarnej, gdy panowała swego powolne jej zmiany. Tempo tych zmian
rodzaju harmonia energetyczno-infor- determinowane było bowiem biologicz-
macyjna na poziomie biologicznym, ną wydolnością ludzi i zwierząt, odpo-
podstawową treścią zmagań wojennych wiadającą zdolnościom postrzegania,
(siłowego rozwiązywania konfliktów oceniania sytuacji, decydowania i prze-
36 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE II  2011 / 18
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
kazywania zadań. Były to naturalne nej (środki łączności). Rozpoczęła się
warunki walki zbrojnej i odpowiadały era dominacji czynnika masy, dominacji
im klasyczne, ukształtowane w staro- czynnika materialnego. Działanie wiel-
żytności zasady jej prowadzenia. kich mas stało się trudne do sterowania
informacyjnego. Tym oto jakościowo
Sztuka prowadzenia działań wojen- nowym warunkom odpowiada powstała
nych i rozstrzygania konfliktów w tych wówczas teoria sztuki wojennej najpeł-
warunkach oparta była głównie na niej wyrażona przez Clausewitza.
takich czynnikach, jak zaskoczenie,
podstęp, fortel, maskowanie, manewr  Teoria ta odzwierciedla warunki,
a więc na wykorzystaniu przede wszyst- w których obydwie walczące strony (do-
kim pozamaterialnych składników siły wódcy strategiczni i operacyjni) straciły
bojowej. W dawnych czasach nie było możliwość bezpośredniego sterowania,
raczej krwawych, wyniszczających do w tzw.  realnym czasie , przebiegiem
końca bitew. Dowódca mógł bowiem albo masowego starcia. Prawo bezwładno-
 widząc przygniatającą przewagę prze- ści mas zdominowało oddziaływania
ciwnika  uchylić się od bitwy, albo  gdy informacyjne. Jest to teoria fizycznego,
spostrzegł, że bitwę przegrywa  prze- bezpośredniego starcia dwóch przeciw-
rwać ją. W ostateczności wojsko widząc stawnych mas. Mówiąc obrazowo, walka
zbliżającą się klęskę po prostu uciekało zbrojna upodabnia się do starcia w ciem-
z pola bitwy. Klasyczna sztuka wojenna nym pokoju dwóch mocarzy uzbrojo-
była zatem sztuką przebiegłości, chytro- nych w topory. Jedynym i wyłącznym
ści, intelektu; była sztuką uzyskiwania rozstrzygnięciem takiej walki może być
i wykorzystywania głównie przewagi tylko śmierć przeciwnika. Nie ma stanów
informacyjnej, zapewniającej panowa- pośrednich i nie można przestać wal-
nie nad materialnymi czynnikami sił czyć, dopóki przeciwnik nie zostanie za-
zbrojnych. Dobitnie świadczy o tym jed- bity. Inaczej nie można z całą pewnością
na z najstarszych ze znanych nam teorii stwierdzić, że nie jest już niebezpieczny.
wojen, wyłożona przez chińskiego teo-
retyka Sun Tzu w traktacie pt.  Sztuka W takiej samej sytuacji są już mniej
wojny , spisanym ok. VI wieku p.n.e. więcej od dwóch stuleci dowódcy strate-
giczni. Z chwilą, gdy wojna wybuchła, bi-
Sytuacja uległa radykalnej zmia- twa się wywiązała, możliwość sterowania
nie na przełomie XVIII i XIX wieku nią okazała się znikoma. Zanim dowódca
w warunkach trwania już drugiej, in- zebrał informacje z olbrzymich przestrze-
dustrialnej fali cywilizacyjnej. Nastąpi- ni, zanim zorientował się w sytuacji i ją
ło to w rezultacie pojawienia się armii ocenił, na polu bitwy zazwyczaj zachodzi-
masowych, opartych na powszechnym ły już wydarzenia czyniące ewentualną de-
poborze i wyposażonych w wielką ilość cyzję nieadekwatną do nowych warunków.
coraz skuteczniejszych, o coraz więk- Bitwa toczyła się więc niejako samoistnie,
szej sile rażenia środków walki. Gwał- niemal wedle najzwyklejszych praw fizyki,
townie wzrósł potencjał energetyczny aż do zniszczenia jednej ze stron. Wielce
wojsk, przy tylko nieznacznym zwięk- skuteczne, o dużej sile niszczenia w krót-
szeniu możliwości w sferze informacyj- kim czasie, środki rażenia powodowały, że
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 37
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
wojny i bitwy stały się wyjątkowo krwawe pozostaje jednak ta sama. Stąd też wyni-
i wyniszczające. Kulminacyjnym punktem ka, jak sądzę, zasadność wzmożonego za-
w ewolucji takiej właśnie sztuki prowa- interesowania klasycznymi, przedclause-
dzenia wojen stała się hipotetyczna wizja witzowskimi teoriami działań zbrojnych.
wojny jądrowej, prowadzącej w rezultacie Odzyskiwanie zdolności informacyjnego
do wzajemnej zagłady dwóch walczących panowania nad wymiarem energetycznym
za pomocą takiej broni stron. W skrajnej walki zbrojnej powoduje, że znów coraz
wersji sztuka wojenna znalazła się nieja- istotniejsze stają się  tak jak było w kla-
ko w ślepym zaułku (na szczęście ta groz
- sycznych warunkach starożytności  za-
ba też dała asumpt do rozwoju nowych biegi o uzyskanie przewagi niematerialnej
strategii odstraszania, powstrzymywania, przez zaskoczenie, wyprzedzanie, zastra-
kontroli kryzysów itp.). szanie, maskowanie czy dezinformację itp.
W samym wymiarze energetycznym z ko-
W XXI wieku, sytuacja znów się zde- lei  spośród dwóch jego podstawowych
cydowanie zmienia. Jesteśmy świadka- składników: masy i ruchu  na plan pierw-
mi gwałtownego, niezwykle przyspie- szy wysuwa się zdecydowanie ten drugi.
szonego rozwoju wymiaru informacyj-
nego. Nowoczesne środki rozpoznania, W sumie nowe warunki oznaczają
łączności, walki radioelektronicznej, konieczność odchodzenia od teorii maso-
zautomatyzowane i skomputeryzowa- wych, bezpośrednich, wyniszczających
ne systemy dowodzenia itp. powodują walk i operacji zwartych zgrupowań wojsk
rewolucję w sztuce wojennej. Do owego na rzecz bardziej wyrafinowanych koncep-
ciemnego pokoju, w którym walczą mo- cyjnie i elastycznie prowadzonych działań
carze, wpada światło, światło informa- pośrednich (asymetrycznych) i manewro-
cji. Teraz ci mocarze widzą się, a więc wych. Stwarza to zapotrzebowanie na roz-
walczą w zupełnie innych warunkach. wijanie teorii takich właśnie działań, jako
Jeden drugiego nie musi już koniecznie najbardziej odpowiadających warunkom
zabić, aby zwyciężyć. Skuteczne wytrą- rozpoczynającej się w sztuce wojennej
cenie topora może okazać się wystar- oraz teorii i praktyce bezpieczeństwa ery
czające do osiągnięcia celu, jakim jest informatycznej, która nadchodzi po erach
podporządkowanie sobie przeciwnika. biologicznej i mechanicznej. Znamienną
cechą tej nowej ery jest doprowadzanie do
Nie ulega wątpliwości, że dzisiejsza re- klasycznej względnej harmonii dwóch wy-
wolucja informacyjna zmienia pole walki. miarów walki zbrojnej (i szerzej: działań
Jego warunki w pewnym sensie wracają w sferze bezpieczeństwa)  energetyczne-
do klasycznej równowagi czy też harmonii go i informacyjnego.
czynników energetycznego i informacyj-
nego. O ile jednak w ujęciu klasycznym Szczególnym przypadkiem konsekwen-
była to harmonia na poziomie biologicz- cji rewolucji informacyjnej jest automatyza-
nym, to teraz można mówić o harmonii cja. Pojawiają się roboty pola walki  bez-
na poziomie informatycznym. Jej istota pilotowe aparaty latające, a także roboty22
22
Termin  robot wprowadził czeski pisarz Karel Capek w 1922 roku. Zob. G.M. Lamb, Battle bot: the
future of war?  Christian Science Monitor , 27 stycznia 2005 r.
38 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE II  2011 / 18
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA
wojsk lądowych. Przodują w tym naturalnie systemy i doktryny bezpieczeństwa? Czy
Stany Zjednoczone. Pentagon przewiduje, właściwym modelem do opisu przyszłej
że w nadchodzącej dekadzie roboty staną rzeczywistości w tym zakresie byłaby in-
się jednym z głównych środków walki. Prace formacyjna, a może psychotroniczna teo-
nad programem tzw. przyszłych systemów ria bezpieczeństwa? A może oznaczałoby
bojowych (FCS  Future Combat Systems) to wręcz i po prostu ... kres ziemskich
o wartości ponad 120 mld dolarów są naj- warunków życia człowieka (w tym jego
większym kontraktem w historii USA23. bezpieczeństwa)?
* * * Innym ciekawym wątkiem może
być bezpieczeństwo międzyplanetarne.
W zakończeniu rozważań na temat Czy człowiek może  a jeśli tak, to jak
współczesnych podstaw bezpieczeństwa  obronić glob ziemski przed kosmicz-
interesujące byłoby zastanowienie się nymi katastrofami, które nawiedzały
nad ich bardziej dalekosiężną prognozą. i mogą nawiedzić ziemię w przyszłości?
Przyszłe konsekwencje dla środowiska Być może skutkiem jednej z nich był bi-
bezpieczeństwa dwóch wielkich rewolucji blijny potop? A w przyszłości? Naukow-
 informacyjnej i geopolitycznej (globali- cy oceniają, że prawdopodobieństwo
zacja, rozpad świata dwubiegunowego) uderzenia w Ziemię niewielkiej astero-
 są dzisiaj trudne do przewidzenia. Czy idy w ciągu najbliższych 30 lat wynosi
 uinformacyjnienie świata ułatwi zapa- 1:5500. Konsekwencją takiego uderze-
nowanie nad jego turbulencyjnością poli- nia mogłaby być zagłada obecnej cywi-
tyczną, czy może jeszcze ją spotęguje24? lizacji. Dwaj amerykańscy astronauci
Rusty Schweickart i Ed Lu wezwali do
W tym względzie jako jedna z wyjąt- opracowania strategii obrony Ziemi i jej
kowo ciekawych kwestii jawi się także mieszkańców przed taką katastrofą,
pytanie o przyszłość kształtowania się re- inicjując m.in. powołanie fundacji, któ-
lacji między energetycznym i informacyj- rej zadaniem jest mobilizowanie i uczu-
nym wymiarem zmagań zarówno zbroj- lanie opinii publicznej na ten problem.
nych, jak i niezbrojnych. Czy i jak długo
trwać będzie zaczynająca się obecnie era Czy zdołamy zatem zapobiec kata-
ich względnej równowagi? Czy może  po strofom kosmicznym, mogącym nastą-
kończącej się właśnie epoce industrialnej pić w rezultacie zderzenia się kuli ziem-
i okresie dominacji czynnika energetycz- skiej z planetoidami? Okazuje się, że
nego  dojdzie z kolei do zdecydowanej nie jest to fikcja. Pojawiają się już pew-
dominacji czynnika informacyjnego? Ja- ne elementy takiej koncepcji strategicz-
kie wówczas byłyby strategie, koncepcje, nej przygotowywane przez naukowców.
23
T. Weiner, A New Model Army Soldier Rolls Closer to Battle,  The New York Times , 16 lutego 2005 r.;
Stosownie do ocen Pentagonu średni koszt utrzymania żołnierza przez okres służby wynosi ok. 4 mln
dolarów i ciągle rośnie. Szacuje się, że koszt utrzymania robota może być 10 razy mniejszy.
24
D.C. Gompert, I. Lachow, J. Perkins, Battle-Wise, Gaining Advantage in Networked Warfare,
Center for Technology and National Security Policy, National Defense University, Washington, styczeń
2005 r.
II  2011 / 18 BEZPIECZEC
STWO NARODOWE 39
POLITYCZNO-STRATEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEC
STWA