Z PRAKTYKI
Identyfikacja monet
i sposoby ich fałszowania  cz. I
Rys historyczny S
nięcie zębów powodowało powsta- tyczących przyjętych wzorów, zasto-
wanie na powierzchni monet charak- sowanego materiału, wagi i wymiaru,
Początkowo moneta była pienią- terystycznych S
ladów. Do dzisiaj S
la- a także właS
ciwoS
ci magnetycznych
dzem pełnowartoS
ciowym, tzn. jej dy te są przesłanką autentycznoS
ci monet będących przedmiotem ba-
wartoS
ć nominalna równała się war- monet S
redniowiecznych i wzmianku- dań. Dotyczy to także monet kolek-
toS
ci zawartego w niej metalu, naj- je się o nich w katalogach aukcyj- cjonerskich oraz medali i odznaczeń.
częS
ciej złota lub srebra. Najprostszą nych. W wielu przypadkach będzie to doty-
metodą nielegalnego powiększania  Odchudzanie monet z zawartego czyło także monet wykonywanych na
majątku było więc uzyskanie kruszcu w nich kruszcu zaniknęło praktycznie zamówienie innych państw. Znajo-
kosztem wagi monet. Obcinano wów- w XIX w., podczas gdy domowa ich moS
ć tych procesów pozwoli na
czas małe fragmenty brzegu monety produkcja przetrwała na całym S
wie- szybkie wstępne okreS
lenie sposobu
albo S
cierano je pilnikami, a uzyska- cie do dzisiaj. i metody fałszowania monet.
ne dzięki temu skrawki i opiłki przeta- W PRL-u nie było w obiegu sre- W Polsce produkcją monet obie-
piano w większe kawałki. R
lady tego bra, mimo to pojawiły się fałszywe gowych i kolekcjonerskich, odzna-
procederu są widoczne na monetach monety. Chyba najbardziej znane to czeń, medali, znaczków, pieczęci,
antycznych i S
redniowiecznych. fałszerstwa aluminiowych  piątek znaczników probierczych i datowni-
Uszkodzone monety były wycofywa- z rybakiem i odlewane dwudziesto- ków oraz przetwórstwem metali szla-
ne z obiegu. złotówki z wizerunkiem Marcelego chetnych zajmuje się Mennica Pań-
Nieco więcej wkładu pracy wyma- Nowotki. Proces fałszowania monet stwowa, która ma swoją siedzibę
gała chałupnicza produkcja monet w PRL-u zakończyła dewaluacja. Ce- oraz zakład produkcyjny w Warsza-
z metali o zaniżonej lub znikomej za- ny gotowych garnków aluminiowych wie. Jest to jeden z najnowoczeS
niej-
wartoS
ci złota czy też srebra, a osią- wykorzystywanych jako półfabrykat szych zakładów mechanicznych
gane zyski były znacznie większe. do produkcji monet przekraczały war- w Polsce. Tu klasyka mechaniki prze-
NajczęS
ciej fałszerze bili lub odlewali toS
ć wyprodukowanych z nich monet. plata się z najnowszymi osiągnięcia-
monety ze stopu o zaniżonej zawar- Monety ze względu na szybki wzrost mi techniki. Do dzisiaj w zakładzie
toS
ci kruszcu. Czasem pod cieniutką inflacji zostały zastąpione przez stoją i pracują maszyny pamiętające
warstewką złota lub srebra znajdo- banknoty. lata 50. Stare piece hartownicze sto-
wała się czysta miedx
, stop ołowiu W wyniku denominacji pieniądza ją obok nowoczesnych pieców stero-
lub cyny. w połowie lat 90. na naszym rynku wanych komputerowo. Maszyny re-
W proces fałszowania monet za- ponownie pojawiły się monety. Okres dukcyjne, które pomniejszają opraco-
mieszani byli również królowie, np. III RP przyniósł spektakularne fał- wany wzór monety do rzeczywistych
król pruski Fryderyk II, który po wy- szerstwa bimetalicznych pięciozłotó- wymiarów w 2 3 dni, zastępowane
niszczającej wojnie z Austrią wyko- wek i oczywiS
cie w mniejszym stop- są sterowanymi komputerowo skane-
rzystał zamieszanie panujące na ryn- niu dwuzłotówek. Pierwszą prywatną rami laserowymi sprzężonymi z ma-
ku pieniądza w Polsce. Początkowo mennicę policja zlikwidowała w okoli- szyną grawerską, które ten sam pro-
mennice pruskie biły monety według cach Rzeszowa. Do dzisiaj nie wykry- ces potrafią wykonać w pół dnia.
wzorów do złudzenia przypominają- to prywatnej mennicy obsługującej O skutecznej ochronie monety
cych monety polskie. Potem Fryderyk północno-zachodnią częS
ć Polski przed fałszowaniem decyduje jakoS
ć
II zaczął dzierżawić mennice polskie, (woj. zachodniopomorskie). jej wykonania, niemożliwa do osią-
płacąc bardzo wysoki czynsz. Straty gnięcia nigdzie poza mennicą, w któ-
rekompensował sobie poprzez zani- Proces produkcji monet rej jest produkowana. Banknoty moż-
żanie zawartoS
ci kruszcu w monecie. na zabezpieczać przed fałszowa-
Najprostszym domowym testem Ekspertowi prowadzącemu krymi- niem na setki sposobów, a w przy-
jakoS
ci monety była w S
redniowieczu nalistyczne badania monet do prawi- padku monet ich liczba ogranicza się
 próba zęba . Denary bite od X do XII dłowego wnioskowania niezbędna do kilku elementów związanych tylko
w. były bardzo plastyczne dzięki wy- jest wiedza z zakresu procesu pro- i wyłącznie z procesem jej wytworze-
sokiej zawartoS
ci srebra. Silne zaci- dukcji matryc, monet oraz danych do- nia.
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07 43
Z PRAKTYKI
Główne elementy chroniące mo- monety w metalu  prototypu I stem- podstawę do wykonania matrycy II
netę przed fałszowaniem to m.in.: pla w odpowiednim pomniejszeniu tzw. stempla.
trudno dostępny materiał, z któ- (10 20 razy). Proces ten wykonywa- Z prototypu II można wykonać
rego monetę wykonano, ny jest na maszynie redukcyjnej dziesiątki, setki, a nawet tysiące
precyzyjny, niekiedy wyrafino- stempli. Prototyp
wany wizerunek, I i prototyp II prze-
odpowiednie wymiary o bardzo chowywane są
wąskiej tolerancji, w mennicy i za-
dodatkowe elementy zabezpie- wsze mogą być
czające, np. wykonane na wykorzystane do
obrzeżu rowki, napisy, w tym ponownej produkcji
także napisy wypukłe itp., stempli w przypad-
utrzymane w wąskim zakresie ku ich uszkodzenia
własnoS
ci magnetyczne mone- w procesie produk-
ty, cyjnym.
logo firmy. Proces ten pro-
Proces wykonania gotowej monety wadzony jest dla
jest bardzo złożony i trwa wiele tygo- strony awersowej
dni, a niekiedy miesięcy. Wymaga i rewersowej mo-
wielu konsultacji ze zlecającym, czyli nety równolegle
Narodowym Bankiem Polskim  ban- Ryc. 1. Projekty plastyczne monet
w tym samym cza-
Fig. 1. Designed coin faces
kiem centralnym państwa, który jest
jedynym emitentem i właS
cicielem
pieniędzy w Polsce. Tu powstają pro-
jekty monet i banknotów, tu też zapa-
dają decyzje o ich wydaniu lub wyco-
faniu z obiegu. Mennica Państwowa
wykonuje monety jedynie na zlecenie
NBP. Projekty graficzne nowej mone-
ty zgłoszonej do produkcji poprzedza-
ją projekty elementów plastycznych
wykonanych w plastelinie (ryc. 1).
Na ich podstawie powstaje wzo-
rzec gipsowy strony awersowej i re-
wersowej w bardzo dużym powięk- Ryc. 2. Model gipsowy monety
Fig. 2. Plaster models
szeniu (ryc. 2). Po ocenie, w ramach
konkursu, i zatwierdzeniu wzoru
przez ministra finansów projekt trafia i trwa około kilku dni
do realizacji. (ryc. 3).
W oparciu o wzorzec gipsowy wy- Prototyp I po ob-
konywany jest metodą odlewania róbce wykańczają-
w tworzywie sztucznym model mo- cej i po obróbce ter-
nety w skali 1:1 w stosunku do wzo- micznej jest podsta-
ru gipsowego. Tworzywo sztuczne wą do wykonania
użyte do wykonania repliki modelu matrycy I, która
gipsowego charakteryzuje się dużą z kolei po próbach
wytrzymałoS
cią mechaniczną i od- i kontroli technicznej
pornoS
cią na starzenie. Będzie on efektu jest podsta-
przechowywany w magazynie przez wą do wykonania
dłuższy czas. Model wykonany prototypu II. Ten zaS

z tworzywa sztucznego, po ręcznej po naniesieniu po-
obróbce cyzelowania, staje się wzor- prawek stanowi
Ryc. 3. Maszyna redukcyjna
cem do wykonania pierwszego etapu Fig. 3. Reduction machine
44 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07
Z PRAKTYKI
sie. Efektem są dwa stemple do jed- materiału monety na powierzchni efektu mocowania w pierS
cieniu na
nej monety (ryc. 4). Każdy wyprodu- stempla (ryc. 5). tzw. zatrzask.
kowany stempel podlega ręcznej ob- Po założeniu stempli do prasy Do produkcji monet jednoskładni-
róbce  dopieszczającej grawera, (jedna para stempli na prasę) można kowych wykorzystywane są te same
podczas której nadaje się stemplom przystąpić do produkcji monet  tło- prasy co do monet dwuskładniko-
ostatni szlif i doprowadza ich wyko- czenia (ryc. 6). wych. W tym drugim przypadku są
nanie do perfekcji. Powierzchnia Do wykonania monet wykorzysty- dwa podajniki półfabrykatów na pra-
stempli jest polerowana, a niekiedy wane są półfabrykaty w postaci me- sę. Najpierw następuje połączenie
pokrywana warstwą chromu w celu talowych krążków wykonanych z od- dwóch elementów, a następnie wybi-
Ryc. 4. Komplet narzędzi do bicia monet Ryc. 5. Gotowe stemple
Fig. 4. Minting set Fig. 5. Ready stamps
wyostrzenia wizerunku reliefu w sto- powiedniego materiału przyciętego cie wizerunków awersu i rewersu
sunku do tła. Operacja ta powtarzana wczeS
niej na wymiar. W przypadku z jednoczesnym zaciS
nięciem częS
ci
jest kilkakrotnie w trakcie użytkowa- monet dwu- i pięciozłotowych półfa- wewnętrznej w częS
ci zewnętrznej
nia stempli w procesie produkcyjnym brykatem jest krążek i pierS
cień, przy monety.
w celu usunięcia ewentualnych czym krążek ma wyprofilowany Tą samą techniką wykonywane są
uszkodzeń w postaci nawarstwień kształt obrzeża w celu uzyskania monety kolekcjonerskie, produkowa-
Ryc. 6. Prasy do tłoczenia monet Ryc. 7. Obraz bazowanej monety do tampondruku
Fig. 6. Coining presses Fig. 7. Image of coin positioned for tampon print
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07 45
Z PRAKTYKI
ne w znacznie mniejszej iloS
ci aniże- które z kolei prze-
li monety obiegowe. Dodatkowo ele- niosą je na po-
menty wizerunku tych monet mogą wierzchnię orygi-
być barwione. Barwienie monet od- nalnych monet.
bywa się na maszynach do tampon- Baczną uwagę
druku (ryc. 7). Ponieważ monety są należy zwracać
okrągłe, ich bazowanie w maszynie na wzajemne
odbywa się za poS
rednictwem kame- usytuowanie zna-
ry i monitora z naniesioną siatką. ków graficznych
Można wówczas precyzyjnie nanieS
ć na obu po-
barwę na odpowiednie miejsca wize- wierzchniach mo-
runku monety bez jakichkolwiek prze- net oraz sposób
sunięć. wykonania obrze-
Jak już wspomniano, dobrym za- ża.
bezpieczeniem monety przed podro- W badaniach
bieniem jest wykonanie na jej obrze- oryginalnoS
ci mo-
żu rowków lub napisów. Rowki znaj- net niezbędne
Ryc. 8. Podstawowe informacje o monecie
dują się na obrzeżach monet obiego- jest dotarcie do
Fig. 8. Basic information on a coin
wych, napisy zaS
 na obrzeżach mo- or ygi nal nych
net kolekcjonerskich. Nie wyklucza stempli i wzorów
się umieszczenia w przyszłoS
ci napi- czas procesu produkcji monet obie- monet przechowywanych w Mennicy
sów także na monetach obiegowych. gowych, kolekcjonerskich oraz in- Państwowej, należy przy tym kiero-
Napisy mogą mieć postać wklęsłą lub nych wyrobów. wać się przede wszystkim rokiem
wypukłą. Operacja ta prowadzona Szczególną uwagę w trakcie ba- emisji monety. Ma to na celu zawęże-
jest na specjalnych wyciskarkach. dań należy zwrócić przede wszystkim nie materiału porównawczego pobra-
Obecnie rowki na monetach obie- na miejsce styku reliefu monety, czyli nego do badań, które przeprowadza
gowych wykonywane są poprzez wy- obrazu graficznego, z jej tłem, które się na mikroskopie porównawczym.
krawanie, jednoczeS
nie z wytłacza- powinno być wyrax
nie, ostro zaryso- Na rycinach 9 12 przedstawiono
niem wizerunków na powierzchniach wane. W procesie produkcyjnym wła- proces identyfikacji podrobionych
monety na tych samych prasach. S
nie tło jest jednym z czynników od- monet okolicznoS
ciowych poS
więco-
Rowki nie są wyciskane. powiedzialnych za oryginalnoS
ć mo- nych zbrodni katyńskiej. Zabezpie-
Każda moneta obiegowa na stro- nety i dlatego też doprowadzane jest czone na giełdzie numizmatycznej
nie awersowej, czyli głównej, ma wy- do perfekcji w procesie polerowania. monety wykonane zostały w sre-
tłoczone następujące informacje W trakcie badań oryginalnoS
ci mo- brze. Zabezpieczono wówczas nie
(ryc. 8): net szczególną uwagę należy zwró- tylko monety okolicznoS
ciowe, ale
nazwę emitenta oraz symbol cić także na tzw. szczegóły rysunku. także monety obiegowe. Ponieważ
emitenta w postaci godła, Pozwolą one w dalszej kolejnoS
ci na monety te nigdy nie były bite w sre-
rok emisji, identyfikację monety i okreS
lenie, czy brze, a ich wykonanie nie budziło
symbol firmy  logo mennicy jest ona oryginalna czy sfałszowana. zastrzeżeń, podejrzenie padło na
państwowej (M/W). Fałszerze w procesie produkcji ma- pracowników mennicy. Należało
Po stronie rewersowej: tryc służących do bicia fałszywych udzielić odpowiedzi na pytanie, czy
nominał monety, monet nie zwracają uwagi na drobne monety są oryginalne i gdzie zostały
elementy graficzne  rysunek. szczegóły reliefu (szaty graficznej) wykonane. Do przeprowadzenia ba-
ani na cechy indywidualne wykona- dań wykorzystano zbiory monet
Badanie monet nych oryginalnie prototypów i stempli z 1998 r. (rok widoczny na srebrnych
końcowych oryginalnych monet. Wie- monetach) zachowane w archiwum
Podstawowa metoda badania ory- lokrotne odwracanie w procesie pro- Mennicy Państwowej. Przeprowa-
ginalnoS
ci monet polega na ocenie dukcyjnym wizerunku reliefu powo- dzone badania wykazały jedno-
wzrokowej jakoS
ci ich wykonania, duje, że częS
ć cech charakterystycz- znacznie, że monety te zostały wy-
precyzji odwzorowania najdrobniej- nych, tzw. niezamierzonych błędów, konane w Mennicy Państwowej
szych szczegółów elementów wize- nie zawsze jest usunięta przez gra- za pomocą stempli oraz maszyn tej
runku  szaty graficznej. Do tego wera cyzelatora i w fazie produkcji firmy. Materiał, z którego wykonano
przykłada się szczególną wagę pod- zostaje powielona na tysiące stempli, monety, został wniesiony na teren
46 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07
Z PRAKTYKI
zakładu przez pracowników menni-
cy.
W przypadku znaków probier-
czych wykonywanych w mennicy,
których rysunek jest zatwierdzony
przez zlecającego i znormalizowany
odpowiednimi zarządzeniami i nor-
mami, w fazie produkcji grawer cyze-
lator nanosi specjalnie błędy umożli-
wiające identyfikację znakownika,
Ryc. 9. Awers monety dowodowej  zaznaczono cechę indywidualną monety powstałą w procesie
a tym samym okreS
lenie oryginalno-
produkcji
S
ci samego znakownika.
Fig. 9. Individual characteristic visible on averse of evidential coin
Na zakończenie identyfikacyjnych
badań mechanoskopijnych przepro-
wadzane są badania fizykochemicz-
ne, w celu okreS
lenia składu materia-
łu, z którego wykonana jest moneta,
oraz badania przenikalnoS
ci magne-
tycznej monety.
W opinii z przeprowadzonych ba-
dań identyfikacyjnych nie pisze się,
czy moneta jest oryginalna czy fał-
szywa. Tę sprawę należy pozostawić
do dyspozycji Wydziału Ekspertyz
Ryc. 10. Awers monety porównawczej  zaznaczono cechę indywidualną monety powstałą w procesie
produkcji (moneta próbna oznaczona symbolem WP ze zbiorów mennicy)
Skarbca Emisyjnego NBP, który na
Fig. 10. Individual characteristic generated in production process on averse of referential coin (coin
podstawie opisanych badań i badań
from National Mint reference collection designated as WP)
własnych kwalifikuje monety do od-
powiedniego typu.
W przypadku fałszywych monet,
po ich sklasyfikowaniu przez WE SE
NBP, przeprowadza się klasyczne
badania mechanoskopijne zmierzają-
ce do udzielenia odpowiedzi, jaką
metodą została podrobiona moneta,
jakich użyto narzędzi, a w przypadku
zabezpieczenia materiału z miejsca
przestępstwa  do okreS
lenia, czy był
Ryc. 11. Rewers monety dowodowej  zaznaczono cechę indywidualną monety powstałą w procesie
on użyty do wytworzenia falsyfikatu.
produkcji
JednoczeS
nie ekspert powinien
Fig. 11. Individual characteristic generated in production process on reverse of evidential coin
udzielić informacji, czy pozostałe mo-
nety sklasyfikowane przez WE SE
NBP i przechowywane w skarbcu
emisyjnym zostały wykonane z uży-
ciem tych samych narzędzi. Próbki
do badań pobierane są z WE SE
NBP.
Henryk Oleksy
zdj.: autor
Ryc. 12. Rewers monety porównawczej  zaznaczono cechę indywidualną monety powstałą w procesie
produkcji (moneta próbna oznaczona symbolem WP ze zbiorów mennicy)
Fig. 12. Individual characteristic generated in production process on reverse of referential coin (coin
from National Mint reference collection designated as WP)
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07 47