Marzena Nowak
ROLA POSTAW RODZICIELSKICH W PROCESIE WYCHOWAWCZYM
Na kształtowanie się osobowości dziecka pierwszy i podstawowy wpływ wywiera rodzina, a
przede wszystkim rodzice. Przebiega on dwoma torami. Jako świadoma praca wychowawcza oraz
jako oddziaływanie poprzez tok czynności i zdarzeń zachodzących w rodzinie, a szczególnie różne
rodzaje emocjonalnego nastawienia rodziców do dziecka. Nie wszyscy rodzice ustosunkowują się
prawidłowo do swoich dzieci i nie każda postawa rodziców wobec dziecka jest równie
wartościowa. Postawa rodzicielska jest tendencją do zachowania się w pewien specyficzny sposób
w stosunku do dziecka"1.
Każda postawa zawiera trzy składniki:
- myślowy,
- uczuciowy,
- działanie.
Składnik myślowy może być wyrażony słowami w formie poglądu na dziecko. Składnik
działania przejawia się w czynnym zachowaniu wobec dziecka, natomiast składnik uczuciowy
znajduje wyraz zarówno w wypowiedziach jak i w zachowaniu przez swoisty rodzaj ekspresji,
która im towarzyszy. Jeśli matka czy ojciec ma nieprzychylną postawę wobec dziecka, to myśli o
nim i ewentualnie wyraża pogląd, że dziecko jest niegrzeczne. Odczuwa wtedy silne odczucie
negatywne i ujawnia je w działaniu.
Postawa rodzicielska nie jest, więc tylko mniemaniem o dziecku, że jest takie czy inne.
Zawiera ładunek uczuciowy, który wyznacza działanie w stosunku do dziecka. Przez to działanie,
przez zachowanie rodziców wobec dziecka, a także przez to, co mówią i jak mówią o swoim
dziecku możemy poznać ich postawę rodzicielską. Postawa rodzicielska jest więc  nabytą
strukturą poznawczo- dążeniowo- afektywną ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec
dziecka"2.
1
M. Ziemska, Postawy rodzicielskie. Warszawa 1973,WP, s. 40.
2
Tamże, s. 42.
Postawy rodzicielskie wywierają tak głęboki wpływ na dziecko między innymi, dlatego,, że
emocjonalny stosunek rodziców do dziecka wyraża się w każdym słowie skierowanym do niego, w
każdej czynności związanej z opieką nad nimi. To stanowi komponent każdego zabiegu
wychowawczego.
Jedną z pierwszych typologii postaw rodzicielskich jest próba podziału dokonana przez
psychiatrę amerykańskiego L. Kannera. Wyróżnił on cztery typy postaw rodzicielskich:
akceptacji i uczucia, jawnego odtrącenia, perfekcjonizmu i przesadną opiekuńczość. Bardziej
rozbudowana jest typologia Slatera, który wyróżnił osiem typów postaw. Podaje on cztery pary
biegunowo przeciwnych postaw: pobłażliwość- surowość, tolerancji- braku tolerancji, ciepło-
chłód, uzależnienia" separowania się. Spośród wielu innych prób klasyfikacji postaw rodzicielskich
zasługują na uwagę zwłaszcza te, które opierają się na systematycznych badaniach nad
zachowaniem się matek wobec dzieci.
Należą do nich próby E. Schaefera. Swoje dane za pomocą różnych technik porządkuje w
modele. W modelach tych uwzględnia się takie wymiary jak: akceptacja - odrzucenie, dominacja -
sublimacja, wrogość - miłość, ekstrawersja - introwersja i inne.
O wszystkich wyżej wymienionych rodzajach typologii można powiedzieć, że uwzględniają
przede wszystkim postawy rodziców niepożądane ze względu na rozwój dziecka, ze szkodą dla
postaw pożądanych. Każda z tych typologii zdaje się sugerować, że o wiele mniej jest zachowań
rodzicielskich korzystnych niż niekorzystnych.
Oryginalny polski projekt typologii postaw rodzicielskich opracowała. M.Ziemska3 na
podstawie badań dotyczących układu stosunków między rodzicami a dziećmi. Stworzyła model o
charakterze wartościującym, złożony z szeregu postaw przeciwstawnych dodatnich i ujemnych,
każdej z wyróżnionych postaw prawidłowych odpowiada postawa nieprawidłowa tworząc
przeciwstawne pary:
1. Postawa akceptacji- odtrącenia dziecka.
2. Postawa współdziałanie z dzieckiem- unikanie dziecka.
3. Postawa rozumnej swobody- nadmierne ochranianie.
4. Postawa uznanie praw dziecka- zbytnie wymaganie.
Do właściwych postaw rodzicielskich należą:
3
M. Ziemska, Postawy ..., op. cit., s. 45- 60.
1. Akceptacja dziecka, czyli przyjęcie go takim, jakie ono jest, z jego umysłowymi
Możliwościami. Oznacza to wysoki stopień empatii i tolerancji, ułatwiający rozumienie
indywidualnych potrzeb dziecka. Akceptujący rodzice rzeczywiście lubią swoje dziecko i
nie ukrywają przed nim tego uczucia. Kontakt z nim jest dla nich wielką przyjemnością.
Uważają je za godne pochwał i jawnie je aprobują. Interesują się dziecka poczynaniami i
dążeniami. Kiedy jest niegrzeczne dają mu do zrozumienia, że naganie ulega ten
izolowany fragment jego zachowania, a nie jego osobowość. Akceptują dziecko, dają mu
poczucie bezpieczeństwa i zadowolenia z własnego życia.
2. Współdziałanie z dzieckiem, świadczące o pozytywnym zaangażowaniu i zainteresowaniu
rodziców zabawą i pracą dziecka. Wciąganie i angażowanie dziecka w zajęcia i sprawy
rodziców i domu  odpowiednio do jego możliwości rozwojowych. Współdziałających
z dzieckiem rodziców cechuje aktywność w nawiązywaniu wzajemnych kontaktów.
3. Dawanie dziecku właściwej dla jego wieku rozumnej swobody. Rodzice pozostawiają
dziecku duży margines swobody, ale potrafią utrzymać autorytet i kierować dzieckiem
w takim zakresie, w jakim jest to pożądane. Stwarzają mu warunki umożliwiające
rozwój samodzielności i odpowiedzialności za własne postępowanie. Rozumna swoboda
oznacza wolność działania ograniczoną rozsądnymi rygorami wymagań i
obowiązków. Granicami i stopniem ryzyka, jakie się podejmuje by dziecko
zdobyło niezależność, nieodzowną w procesie osiągania dojrzałości psychicznej.
4. Uznanie praw dziecka w rodzinie jako równych, lecz bez przeceniania i niedoceniania jego roli.
Rodzice pozwalają na odpowiedzialność za własne działanie, a nawet oczekują  dojrzałego"
zachowania. Przejawiają w ten sposób szacunek dla jego indywidualności. Stosują szeroko
wyjaśnienia i tłumaczenia, a więc bardziej intelektualne sposoby oddziaływania. Dziecko wie
czego oczekują od niego rodzice, a te oczekiwania są na miarę jego możliwości.
Rodzice przejawiają właściwe postawy wobec dzieci, chętnie otaczają je troskliwą opieką,
dostrzegają i zaspokajają jego potrzeby. A
atwo nawiązują kontakty z dzieckiem. Kontakt ten jest
przyjemny dla obu stron i oparty jest na uczuciu wzajemnej sympatii i zrozumienia. Rodzice o
właściwych postawach są zdolni do obiektywnej oceny dziecka na skutek odpowiedniego
umiarkowanego dystansu wobec niego i akceptacji jego osoby. Główne typy niewłaściwych
postaw rodzicielskich:
1. Postawa unikająca. Charakteryzuje ją ubogi stosunek uczuciowy między rodzicami dzieckiem.
Obcowanie z dzieckiem nie sprawia im przyjemności, a czasem bywa odczuwane jako trudne.
Rodzice ograniczają kontakt z dzieckiem do minimum. Zaniedbują je pod wieloma względami-
zarówno jego uczuciowych postaw, jak i w zakresie opieki nad nim. Nie angażują się w sprawy
dziecka. Przy postawie unikającej dziecko może być niezdolne do nawiązywania trwałych
kontaktów uczuciowych. Jest ono niestałe uczuciowo, zmienne w swych planach, niezdolne do
obiektywnych ocen.
2. Postawa odtrącająca. Ta postawa charakteryzuje się nadmiernym dystansem
uczuciowym i dominacją rodziców. Dziecko jest odczuwane jako ciężar. Nie kochają
dziecka. Jest to dziecko niechciane. Żywią wobec niego uczucie rozczarowania, zawodu
i urazy. Rodzice stosują wobec dziecka surowe kary. Nieproporcjonalne do stopnia
przewinienia. Postawa odtrącając sprzyja kształtowaniu się u dziecka agresywności,
nieposłuszeństwa, kłótliwości. Może też powodować zestresowanie, bezradność i
trudności w przystosowaniu się na skutek zahamowania.
3. Postawa nadmiernie wymagająca. To nadmierne skoncentrowanie się na dziecku oraz
dominacja w postępowaniu. Przy tej postawie dziecko jest zwykle porównywane do wzoru
dziecka, jakie rodzice chcieliby posiadać. Rodzice z góry zakładają dostosowanie się
dziecka do stawianych wymagań. Dziecko nie ma żadnej swobody działania, wszelkie
formy aktywności są kierowane i korygowane. Przy błędach i niepowodzeniach dziecko
czeka dezaprobata i ostra krytyka. Ciąży nad nimi autorytet rodziców, a ponieważ dziecko
nie może sprostać wszystkim wymaganiom, rodzi się u niego poczucie winy za własną
nieudolność albo rozwijają się skłonności agresywne.
4. Postawa nadmiernie chroniąca. Rodzice są nadmiernie skoncentrowani na dziecku, ale
posiadają cechy uległości. Podejście do dziecka jest bezkrytyczne, a ono same uważa się za
wzór doskonałości. Rodzice traktują dziecko przesadnie opiekuńczo i nadmiernie
pobłażliwie. Nie doceniają możliwości dziecka. Rozwiązują za niego wszelkie trudne
sprawy, nie dopuszczając do samodzielności. Postawa nadmiernie chroniąca może
powodować u dziecka opóz
nienie dojrzałości emocjonalnej  infantylizm, zależność
dziecka od matki, brak inicjatywy i ustępliwość.
 Postawy rodziców wobec dziecka nie zawsze są jednolite. Gdy jedno z rodziców przejawia
postawę dla kształtowania osobowości dziecka niekorzystnej, jej skutki może złagodzić
przeciwstawna postawa drugiego z nich. Nie zawsze rozbieżność postaw rodzicielskich przynosi
efekty niepożądane. W stałym kontakcie wzajemnym i wymianie poglądów w rodzinie na temat
wychowania dzieci oraz obserwowanie skutków własnych poczynań następuje często proces
wyrównania postaw rodzicielskich i znajdowanie bardziej kompromisowej i umiarkowanej
metody postępowania z dzieckiem. Kształtowanie się prawidłowych postaw rodzicielskich
uwarunkowane jest zrównoważeniem i dojrzałością społeczno - uczuciową rodziców oraz
stopniem ich wewnętrznej autonomii. Prawidłowe postawy rodzicielskie i związane z nim sposoby
postępowania rodziców wobec dziecka powinny się zmieniać odpowiednio do potrzeb
rozwojowych dziecka. Inne postawy należy przyjąć wobec niemowlęcia, inne wobec siedmiolatka.
Przede wszystkim podlega zmianie stopień i jakość dawanej dziecku swobody oraz stopień i jakość
form kontroli.
W miarę dorastania dziecka maleje konieczność bliskiego kontaktu fizycznego, a wzrasta
kontakt i więz
psychiczna z rodzicami. Postawy rodzicielskiej nie można traktować w oderwaniu od
szerszego tła życia rodziny i wzajemnych stosunków między jej członkami.
Na tę zależność szczególną uwagę zwrócił Z. Zaborowski4 mówiąc, że o efektach
wychowania dziecka w rodzinie nie decydują specjalne metody lub wyszukane techniki
wychowawcze, lecz charakter i formy stosunków rodziców z dziećmi.
Jeżeli stosunek wiążący rodziców z dziećmi jest prawidłowy i zdrowy, jeśli dziecko jest
przez rodziców akceptowane, to nawet prymitywne, a niekiedy niewłaściwe środki w rodzaju
krzyku czy sporadycznych kar fizycznych nie przyniosą ujemnych efektów i mogą w pewnym
zakresie zdawać egzamin. I przeciwnie nawet, gdy stosunki między rodzicami a dziećmi są wrogie
bądz
obojętne5.
Stosunek rodziców do dziecka wyrażający się we właściwych wychowawczo postawach
wyznacza zarazem pozycję dziecka w rodzinie jako pełnoprawnego członka, którego prawa i
potrzeby są respektowane, ale z zachowaniem odpowiedniego stosunku do uprawnień i potrzeb
innych członków.
Pierwszymi znaczącymi osobami w życiu dziecka są rodzice. Jak zaznacza H. S.
4
Z. Zaborowski, Rodzina jako grupa społeczno- wychowawcza. Warszawa 1989, NK, s. 61.
5
Z. Zaborowski, op. cit. s. 61.
Sullivan6, pojęcie własnego  Ja" u dziecka rozwija się pod wpływem aprobaty osób znaczących w
środowisku społecznym dziecka.
Przy niewłaściwych postawach rodziców nie może się rozwijać realistyczna ocena samego
siebie, dziecko nie może zdobywać samowiedzy, w czym jest dobre i jakie ma niedostatki. Ocena
realistyczna umożliwia akceptację samego siebie mimo istniejących braków, niedostatków czy wad,
co oczywiście wyklucza korygowania ich w miarę możliwości7
6
Cyt. Za, M. Ziemska, Rodzina a ...: op.cit., s. 144.
7
Tamże, s. 145.