PROCES
WYCHOWANIA
I JEGO STRUKTURA
1
Termin  wychowanie w j. polskim pierwotnie znaczyło tyle co
 żywienie, utrzymanie , czyli to co dzisiaj zawiera się w chowie
(hodowli) zwierząt i w wyrażaniu  dobrze chować kogoś czyli
dobrze odżywiać.
 Wychowanie - educare z j. łacińskiego
 Wychowywać od ex-duco  wyprowadzam z jakiegoś stanu
gorszego do lepszego i wyższego.
 Wychowanie obecnie (przenośne znaczenie), polega na
przekształceniu człowieka, na wyprowadzaniu rozwijającej się
jednostki ze zwierzęcego stanu natury i podnoszeniu jej do stanu
2
kulturalnego człowieczeństwa.
 Termin wychowanie :
- jest wieloznaczny w języku potocznym
- zawiera współcześnie w sobie co najmniej 4 znaczenia
Mówiąc o wychowaniu myślimy o:
1. działalności wychowawczej wychowawców
(powodującej stawanie się mądrzejszym i lepszym
człowiekiem)
2. warunkach, okolicznościach, bodz
cach, czyli sytuacjach
wychowawczych (wywołujących stawanie się czegoś)
3. celu i stanie osiąganym, czyli wyniku i wytworze
działania
4. zachodzących zmianach w wychowanku, czyli procesie
wychowawczego rozwoju (kierow. przez wychowawcę
i regulowanego dążeniami samego wychowanka-
3
samorozwój/samowychowanie)
Definiowanie pojęcia  wychowanie
z uwzględnieniem elementów występujących
w zjawisku wychowania:
1. działania wychowawców
 wychowanie jest planowym oddziaływaniem na jeszcze
dające się kształcić wewnętrzne życie innych (Waitz T.)
 wychowanie jest opiekuńczym, regulującym i kształcącym
oddziaływaniem ludzi dojrzałych na rozwój dojrzewających,
ażeby mogli mieć udział w dobrach, które są podstawą życia
społecznego (William O.)
4
Definiowanie pojęcia  wychowanie
z uwzględnieniem elementów występujących
w zjawisku wychowania cd:
2. sytuacje wychowawcze - warunki i bodz
ce rozwijające
wychowanka
 wychowanie to przygotowanie do życia przez życie (Decroly
O.)
 wychowanie to pierwotna funkcja ducha, która jest
przepojeniem i udoskonaleniem ludzkiej formy życia przez
wspólnotę duchową rodziny, narodu, ludzkości. Wychowanie jest
więc jako  szkoła wspólnoty organizowaniem przeżycia
wspólnotowego przez zabawę, pracę, rozmowę, wyrażanie,
ekspresję twórczą, uroczystości, itp. jako sytuacje wychowawcze 5
(Petersen P.)
Definiowanie pojęcia  wychowanie
z uwzględnieniem elementów występujących
w zjawisku wychowania cd:
3. wynik i i skutki działania wychowawczego
 wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te,
które jeszcze nie dojrzały do życia społecznego. Zmierza ono
do wywołania u wychowanka pewnej liczby stanów
fizycznych, umysłowych i moralnych, jakich domagają się od
niego społeczeństwo i środowisko specjalnie jemu
przeznaczone (Durkheim E.)
6
Definiowanie pojęcia  wychowanie
z uwzględnieniem elementów występujących
w zjawisku wychowania cd:
4. swobodny wzrost i rozwój wychowanka
 wychowanie jest procesem rozwoju, który zachodzi
w indywidualnej jednostce jako rezultat jej działalności
w środowisku i jej reakcji na to środowisko (Doughton I.)
 wychowanie jest procesem zdobywania przez jednostkę
doświadczeń (Baley W.)
7
Podział definicji wychowania na cztery grupy
(podsumowanie):
1. prakseologiczną (oddziaływania wychowawców)
2. sytuacyjną (bodz
ce środowiska wychowawczego)
3. adaptacyjną (skutki i wytwory wychowania)
4. ewolucyjną (proces rozwoju jednostki)
8
Wychowanie:
- jest to proces
- rozciągnięty w czasie
- polega na oddziaływaniu na czyjąś (wychowanka)
osobowość jej formowanie, zmienianie, kształtowanie
- polega na wyzwalaniu w drugiej osobie pożądanych stanów,
jak rozwój, samorealizacja, czy wzrost samoświadomości
(Milerski, Śliwerski)
- jego celem jest przygotowanie do świadomego
samowychowania
9
Wychowanie
w ujęciu tradycyjnym to:
 & dynamiczny, złożony układ
oddziaływań społecznych wywołujących
zmiany w osobowości człowieka
poddanego tym oddziaływaniom
(za: Gurycka A.)
 & społecznie uznawany system działania
pokoleń starszych na dorastające, celem
pokierowania ich wszechstronnym
rozwojem dla przygotowania wg
określonego ideału nowego człowieka do
przyszłego życia (za: Kunowski S.)
10
Wychowanie to: cd
 & działanie zmierzające do trwałej
modyfikacji, ukształtowania lub
rozwinięcia dyspozycji emocjonalno 
wolincjonarnych (kierunkowych) w
osobowości człowieka (za: Muszyński H.)
 & system działań zmierzających do
określonych rezultatów wychowawczych
(za: Wroczyński R.)
 & całość wpływów i oddziaływań
kształtujących rozwój człowieka oraz
przygotowujących go do życia w
11
społeczeństwie (za: Wujek T., Pilch T.)
Konsekwencje tradycyjnego
podejścia:
- nadmierne kierowanie rozwojem
wychowanka,
- niebezpieczeństwo manipulowania nim,
- uprzedmiotowienie go,
- brak poszanowania godności,
- ograniczanie niezależności,
- wywieranie bezpośredniego nacisku.
12
Wychowanie
w ujęciu nowoczesnym to:
 & proces zdobywania przez jednostkę
doświadczeń (za: Baley W.)
 & proces samorzutnego rozwoju w zakresie
różnego rodzaju doświadczenia nabywanego
przez wychowanka (za: Kunowski S.)
 & pomaganie wychowankowi w rozwoju i
ułatwienie mu realizowania swoich możliwości
(za: Rylke H., Klimowicz G.)
 & dorastanie do zadań lub rozwijanie podmiotu za
sprawą jego uczestnictwa w świecie (za:
Suchodolski B.)
13
Konsekwencje nowoczesnego
podejścia:
- wspomaganie wychowanka w naturalnym i
spontanicznym rozwoju zamiast wywierania wpływu,
- wyzwalanie inicjatywy, możliwości  mobilizacja do
własnej aktywności,
- dodawanie odwagi w poszukiwaniach własnej drogi i
celów,
- przeciwdziałanie instrumentalnemu traktowaniu,
- wdrażanie do współpracy i współdziałania,
- poszanowanie praw wychowanka,
- partnerskie traktowanie, dialog,
14
- uwzględnianie zasad demokratyzmu.
CECHY WYCHOWANIA:
(wg A
obocki M.):
- intencjonalność  oznacza, że
wychowawca jest świadomy celów, jakie
pragnie zrealizować w wyniku swojej pracy
wychowawczej;
- złożoność  świadczą o niej różne
uwarunkowania zachowań ludzkich;
zewnętrzne (otoczenie) i wewnętrzne
(potrzeby, aspiracje, motywy, dążenia, stan
zdrowia, samopoczucie);
15
CECHY WYCHOWANIA cd:
- interakcyjność  odnosi się do
współdziałania ze sobą wychowawcy,
wychowanka i innych osób na zasadzie
wzajemności; wychowanek jest godnym
partnerem wychowawcy
i nie może być przedmiotem jego
zewnętrznych oddziaływań, jest natomiast
podmiotem własnego działania
zasługującym na wysłuchanie i dialog;
16
CECHY WYCHOWANIA cd:
- relatywność  związana jest z trudnością
przewidywania skutków wychowania i
złożoną dynamiką osobowości człowieka;
- długotrwałość  cecha ta sugeruje
ciągłość przemian w osobowości człowieka
niemal przez całe życie.
17
Zasady wychowania:
1. kształtowanie w sobie cech akceptowanych
przez wychowanków
- świadomość siebie i swojego systemu wartości
- przeżywanie i okazywanie uczuć
- pełnienie funkcji modelowych dla wychowanków
- poczucie odpowiedzialności
- okazywanie empatii
- ciepło i opiekuńczość
- otwartość i szacunek wobec innych
18
Zasady wychowania: cd
2. kształtowanie odpowiednich postaw
nauczycielskich
- zauważanie i spostrzeganie zmian w wychowanku
- oferowanie swojej obecności, czasu, uwagi, troski
- okazywanie akceptacji
- werbalne potwierdzanie zrozumienia wychowanka
- zachęcanie do kontynuacji wypowiedzi wychowanka
- posługiwanie się humorem
- kreatywne, twórcze nastawienie
- sprawiedliwe, obiektywne ocenianie
- postawa dialogowa i negocjacyjna
- demokratyczny styl kierowania
19
Zasady wychowania: cd
3. tworzenie grup interakcyjnych
- wzajemne poznawanie się - więzi
- wspólny cel i działanie, satysfakcja
- te same prawa i obowiązki
- poczucie przynależności
- poczucie bezpieczeństwa i otwartość
- wzajemna pomoc
- minimalizacja onieśmielenia
- autentyczne zachowania w grupie
- budowanie zaufania
- działania doskonalące komunikację
- rozwijanie empatii
20
Zasady wychowania: cd
4. wspomaganie rodziny w procesie
wychowania
- rozmowy z rodzicami
- edukacja rodziców w zakresie instytucjonalnych
form pomocy rodzinie
- uświadamianie rodzicom znaczenia rozmowy z
dzieckiem
- organizowanie spotkań rodziców z psychologami,
terapeutami
21
Zasady wychowania: cd
5. kształtowanie postawy tolerancji
- szacunek wobec innych
- prawo do wolności
- komunikacja na bazie dialogu
- współpraca i współdziałanie
- docenianie wartości
- uświadamianie skutków nietolerancji
22
Zasady wychowania: cd
6. kształtowanie postawy optymizmu i nadziei
- traktuj porażki jako wyzwania
- poszukuj nowych celów, rozwiązań
- osiągaj cele, zamierzenia etapami
- wez
odpowiedzialność za swoje życie i decyzje
- wszystko można zacząć od początku
-  akceptuj to czego nie możesz zmienić
23
Zasady wychowania: cd
7. kształtowanie postawy refleksyjnej
u wychowanka
- zachęcanie do samooceny swoich działań
i zachowań  autorefleksja = samowychowanie
- odwoływanie się do autorytetów i wartości
uniwersalnych
24
Struktura procesu
wychowania:
1. Ideał wychowania
2. Cele wychowania
3. Sytuacje wychowawcze
4. Sposoby działań wychowawczych
(metody i formy wychowania)
5. Środki wychowania
25
Ad. 1 Ideał wychowania  z gr. idea,
oznacza ideę, wyobrażenie
- najwyższy cel wychowania, któremu powinny być
podporządkowane cele, treści i metody wychowawcze
- wzór osobowy określający pożądane cechy osobowe
- opis zintegrowanych cech człowieka wartościowych z punktu
widzenia społecznego
- postulowany kształt dojrzałej osobowości, tzn. osobowości,
która zawiera cechy wartościowe z punktu widzenia potrzeb
społecznych, tradycji, kultury
- ideał - fikcyjny lub rzeczywisty wzór
26
Ad. 2 Cele wychowania:
- to  normy postulujące określone rzeczy, czyli tzw.
standardy wychowawcze, wskazujące na pożądane
cechy osobowości i zachowania; określają pewne
ogólne zmiany czy kierunek przeobrażenia w tym
zakresie (A
obocki M.)
- to zamierzenia, które stawia sobie wychowawca
(Konarzewski K.)
- to pewne postulaty dotyczące oddziaływań
międzyludzkich (Górniewicz J.)
- postulowane zmiany u wychowanka wyrażone
w kategoriach nawyków, postaw, cech osobowych,
które ukierunkowują działania wychowawcy
27
(Milerski B., Śliwerski B.)
y
ródła celów:
1. normy wynikające z regulacji międzynarodowych,
tj.:
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich
i Politycznych
- Międzynarodowa Konwencja Praw Dziecka
2. wypadkowa stosunków społeczno-ustrojowych,
ekonomicznych, poziomu nauki, techniki, kultury,
tradycji narodowych  cele edukacji szkolnej
28
W Polsce z racji powiązania celów wychowania
z obowiązującą ideologią edukacji zostały one
formułowane w preambule ustawy o systemie
oświaty.
 Nauczanie i wychowanie, respektując chrześcijański
system wartości, za podstawę przyjmuje uniwersalne
zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy
rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności,
miłości ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego
dziedzictwa kulturowego przy jednoczesnym otwarciu
się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna
zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do
jego rozwoju, przygotować go do pełnienia
obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu
o zasady solidarności, demokracji, tolerancji,
29
sprawiedliwości i wolności
y
ródła celów: cd.
3. natura człowieka, jego właściwości osobnicze,
możliwości, zdolności i potrzeby  cele wychowawcze
4. wizja przyszłego świata  orientacja przyszłościowa;
wywieranie wpływu na myśl ludzką, uczucia, działania
5. wartości;
* wartości uniwersalne: prawda (wych. umysłowe),
dobro (wych. moralne), piękno (wych. estetyczne)  rozwój
zdolności poznawczych, postaw moralno-społecznych,
wychowanie estetyczne
* wartości religijne: np. wartości dekalogu
30
Podział celów wychowawczych:
1. kryterium podziału: stan rozwoju wychowanka
i odległość od zamierzenia - ujęcie psychologiczne
cele kreatywne  mają  wywołać ,  ukształtować nową
jakość np. nowe zainteresowania, przekonania
cele optymalizujące  mają  zwiększyć ,  poszerzyć ,
 wzmóc istniejącą już jakość np. zaangażowanie,
wrażliwość
cele minimalizujące  mają  osłabić ,  ograniczyć jakość
już istniejącą np. agresję, nadmierną wrażliwość
cele korekcyjne  mają  przekształcić ,  zmienić
31
istniejącą jakość np. postawę, przekonania
Podział celów wychowawczych: cd.
2. kryterium podziału: dwa poziomy analizy (ogólny,
operacyjny) - ujęcie pedagogiczno-dydaktyczne
cel ogólny  to zamierzenie globalne, finalne
cel operacyjny  stanowi opis wyników, które mają być
uzyskane w trakcie realizacji celu ogólnego
32
Ad. 3 Sytuacje wychowawcze:
- stanowią pole interakcji wychowawczej między
wychowawcą i wychowankiem
- sytuacje wychowawcze tworzą następujące
elementy:
* układ interpersonalny
* środowisko (warunki)
* wspólne zadania
- ich cechą jest dynamiczność-zmienność związana
z aktywnością wychowawcy i wychowanka i polega
na wielu uzgodnieniach dt. zachowań i działań
wynikających z ról podjętych przez wychowanka
33
- każda sytuacja ma aspekt bodz
cowy i zadaniowy
Ad. 4 Sposoby działań wychowawczych
(metody i formy wychowawcze)
Metody wychowawcze
Metoda wychowawcza to świadomie i konsekwentnie
stosowany sposób oddziaływania wychowawcy na
wychowanka, grupę lub zbiorowość dla osiągnięcia
zamierzonego celu wychowawczego (Milerski M., Śliwerski B.)
Podział metod wychowawczych wg K. Konarzewskiego:
a. metody modelowania
b. metody zadaniowe
c. metody perswazji
d. metody nagradzania i karania
34
Ad. a Metody modelowania:
- modelowanie zachowań (wczucie się w sens funkcjonowania
wzoru/modelu, wgląd w głębsze warstwy jego działania i próba
otworzenia go w postępowaniu - identyfikacja
- naśladowanie (odwzorowanie) wzoru  imitacja
- mechanizmy wychowawcze: imitacja, identyfikacja
- przykłady pozytywne i negatywne
- odwzorowywanie pożądanych zachowań i postaw
- sposób przekazu wzoru: własny przykład, opis słowny,
opowieść, książka, film mają zwrócić uwagę na wychowanka na
pewne wartości i wywołać chęć naśladowania wzoru
- warunki skuteczności metody: autorytet wychowawcy, prestiż, 35
kompetencja, partnerski stosunek do wychowanka, oparcie
Ad. b Metody zadaniowe:
- związane są zawsze z jakąś sytuacją wychowawczą, w której
warunki wymuszają określone zachowania
- zachowania sytuacyjne są odpowiedzią na sygnały zawarte
w sytuacji i wymagają samodzielnego rozwiązania problemu
sytuacyjnego czyli zadania
- wychowawca reżyserując sytuację określa problem i ograniczoną
liczbę rozwiązań aby uzyskać planowany efekt  określone
zachowania wychowanka (wpływ wychowawczy + presja sytuacyjna=
wzmocnienie zaradności i samodzielności wychowanka)
- metody zadaniowe uczą:
* umiejętności wykonywania różnorodnych czynności
* umiejętności funkcjonowania w grupie społecznej
* wczuwanie się w potrzeby innych i chęci niesienia pomocy
(bezinteresownej)
- warunki skuteczności metody: dobrowolność, motywacja
wewnętrzna, możliwość współpracy i współdziałania z rówieśnikami,
rodzicami, wychowawcami, nauczycielami 36
Ad. c Metody perswazji:
- polegają na słownym oddziaływaniu na świadomość
moralną i postawy wychowanka
- celem metod jest:
* przyswajanie powszechnie uznawanych norm współżycia
społecznego, zasad i wartości moralnych, rozumienie
zachowań ludzi
* kształtowanie umiejętności odróżniania dobra od zła,
prawdy od fałszu, piękna od brzydoty
- czynniki zmniejszające skuteczność metody:
* niezgodność/niewiarygodność postaw osób, które stosują
metody
* dydaktyzm i pouczanie, patetyczne apele do sumienia
- dowodem rozumienia konieczności zamian w swoim
zachowaniu jest: krytyczna analiza dotychczasowego
37
zachowania, wskazanie motywów działania, skutki czynów
Ad. c Metody perswazji: cd.
Strategie nakłaniania wychowanka
do zamian:
1.  strategia marchewki (podanie korzyści możliwych do
uzyskania dzięki podporządkowaniu się sugestiom)
2.  strategia kija (podanie strat w wyniku braku
podporządkowania się)
3.  strategia zaszczytu (manipulowanie sytuacją tak aby
wychowanek odczuł swoje racje jako powód do dumy)
4.  strategia samopotępienia (manipulowanie sytuacją tak
aby wychowanek poczuł się zawstydzony swoim postępowaniem)
38
Ad. d Metody nagradzania i karania
- zwane są metodami wzmacniania pozytywnego
(nagrody) i negatywnego (kary)
- warunki skuteczności nagradzania:
* określenie wyraz
nych granic/zasad zachowania
* sprawiedliwość, konsekwencja, zbieżność wymagań
* nagradzanie tego, kto zasłużył
* dostosowanie nagrody do rodzaju zachowania
* dostosowanie nagrody do wieku i poziomu rozwoju
psychicznego dziecka
* różnorodność nagród
* uzasadnienie nagrody
* nagradzanie bezpośrednio po wystąpieniu
właściwego zachowania
* stosowanie metody z optymalną częstotliwością
* unikanie kształtowania motywacji nastawionej na 39
nagrodę
Ad. 4 Metody nagradzania i karania: cd.
- warunki skuteczności karania:
* takie jak w odniesieniu do nagradzania oraz
* danie szansy wytłumaczenia się ze złego
zachowania
* umożliwienie zrehabilitowania się za negatywne
zachowanie
* reagowanie wychowawcze po opanowaniu emocji
* unikanie kar, które mogą poniżać, upokarzać,
krzywdzić fizycznie i psychicznie wychowanka
40
Ad. 4 Sposoby działań wychowawczych
cd.
Formy wychowawcze
Formy wychowawcze to sposoby postępowania wychowawcy
wyzwalające określoną aktywność wychowanków (A
obocki M.)
Podział form wychowania ze względu na:
1. organizację procesu wychowania:
* wychowanie indywidualne
* wychowanie poprzez grupę
* wychowanie poprzez wspólnotę
2. rodzaj komunikacji między wychowawcą
a wychowankiem
* wychowanie werbalne
41
* wychowanie niewerbalne
Podział form wychowania ze względu na:
cd.
3. intencjonalność oddziaływań:
* wychowanie dyrektywne
* wychowanie niedyrektywne
4. przedmiot aktywności czyli dziedziny życia
społecznego:
* wychowanie przez pracę
* wychowanie przez zabawę
* wychowanie przez sztukę
* wychowanie przez naukę
Formy wychowawcze wyzwalają m. in. aktywność poznawczą,
twórczą, usługową, opiekuńczą, zabawową, rekreacyjną,
42
sportową, techniczną wychowanka
Ad. 5 Środki wychowawcze są treścią
metod wychowawczych.
- metody modelowania  osobowość modela/wzoru
- metody zadaniowe  czynność/zadanie
wykonywane przez wychowanka
- metody perswazji  słowo
- metody nagradzania i karania  nagroda i kara
43
Bibliografia:
Ciechaniewicz W. (red.): Pedagogika. Wyd. PZWL,
Warszawa 2008
Kunowski S.: Podstawy współczesnej pedagogiki.
Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1993
A
obocki M.: ABC wychowania. Wyd. Uniwersytetu
M. C. Skłodowskiej, Lublin 1999
Mastalski J.: Zarys teorii wychowania. Wyd.
Naukowe PAT, Kraków 2002
Milerski B., Śliwerski B.: Leksykon Pedagogika.
Wyd. PWN, Warszawa 2000
44