Proces socjalizacji i jego podstawowe mechanizmy.
Pojęcie socjalizacji należy do podstawowych pojęć socjologicznych. Wykorzystywane
bywa przede wszystkim do wyjaśniania procesu rozwoju osobowości człowieka i
wyodrębniania jej poszczególnych stadiów rozwojowych. W szerszym znaczeniu socjalizacja
rozumiana jest jako "(...) całokształt procesów wzajemnych oddziaływań jednostki i jej
środowiska społeczno - kulturowego, trwających przez całe jej życie i obejmujących zarówno
przyswajanie sobie wymogów tego środowiska i przystosowywania się do nich, jak też i
przekształcanie go w rezultacie własnych działań. Szeroko rozumiane pojęcie socjalizacji
obejmuje m.in. proces akulturacji, czyli przekazywanie dziedzictwa kulturowego zbiorowości
z pokolenia na pokolenie, a także procesy -wychowania" (...)"'. Przy czym procesy
wychowania mają wyraz
nie intencjonalny charakter i związane są z kształtowaniem
osobowości człowieka ze względu na przyjęte w danej grupie czy szerszej zbiorowości ideały
i wzory osobowe. W węższym rozumieniu pojęcia socjalizacja odnoszone jest do wczesnego
okresu rozwoju jednostki, kiedy to dziecko wprowadzane jest w życie społeczne, zapoznaje
się z jego normami i regułami postępowania.
Niektórzy autorzy rozumiejąc socjalizację jako wszechstronne i zwarte wprowadzanie
jednostki w obiektywny świat społeczny lub jakiś jego obszar, podkreślając wyraz
nie, iż
jednostka staje się członkiem społeczeństwa dopiero po osiągnięciu pewnego stopnia
socjalizacji. Stąd też próba spojrzenia na proces socjalizacji głównie jako na proces
ontogenezy czyli rozwoju osobniczego. Proces ten składa się jak gdyby z dwóch etapów:
socjalizacji pierwotnej i socjalizacji wtórnej.
I. Socjalizacja pierwotna to okres, który jednostka przechodzi w dzieciństwie i który
pozwala się jej stać istotą społeczną w pełnym tego słowa znaczeniu. Socjalizacja
wpływając na rozwój jednostki, kształtuje wszystkie podstawowe elementy jej
osobowości "(...) przystosowuje (...) do życia w zbiorowości, umożliwia im
porozumiewanie się i inteligentne działanie w jej ramach, uczy jak się trzeba
zachowywać, by osiągnąć cele życiowe. Przede wszystkim zaś dzięki procesowi
socjalizacji jednostka:
a) zdobywa umiejętności kontrolowania swych popędów i potrzeb a zarazem zaspakajania
ich w społecznie aprobowanej formie i w określonym czasie;
b) zdobywa umiejętności (uczy się) w zakresie pełnienia różnorodnych ról społecznych
(syna, kolegi, przyjaciela, ucznia) a więc umiejętności wchodzenia w interakcje z innymi i
w złożony proces symbolicznego komunikowania się (głównie dzięki opanowaniu języka,
symboli danej kultury);
c) kształtuje zarówno swoje sposoby odczuwania i wyrażania swych emocji jak i sposoby
postrzegania, ujmowania otaczającej ją rzeczywistości społecznej i fizycznej;
d) zdobywa umiejętności wykonywania określonych czynności i posługiwania się
podstawowymi dla danej kultury i cywilizacji przedmiotami i rzeczami;
e) uwewnętrznia rozpowszechnianie w danej zbiorowości wartości, normy, aspiracje i cele
działania i traktuje je jako własne.
Dla jednostki zazwyczaj ważniejsza jest socjalizacja pierwotna, której zasadnicza
struktura powielana jest w trakcie przebiegu socjalizacji, wtórej. Jak to wyraz
nie podkreślają
Berger i Luckmann91 osoby wprowadzające jednostkę w życie społeczne, tzw. "znaczący
inni", wprowadzają ją w sposób zapośredniczony; poprzez własne doświadczenia i ich
miejsce w strukturze społecznej. Ze względu jednak na fakt, iż socjalizacja pierwotna odbywa
się w tzw. grupach pierwotnych, które określone są(Ch.Cooley) "piastynkami natury ludzkiej"
(rodzina, grupa równieśnicza, sąsiedzka, zabawowa itp.), jest ona zarazem procesem
dokonującym się w atmosferze silnych związków emocjonalnych. Stąd też, podkreśla się, iż
bez takiego emocjonalnego związku dziecka ze "znaczącymi innymi" proces stawania się
istotą społeczną byłby bardzo trudny lub wręcz niemożliwy. Przede wszystkim z tego
względu, iż socjalizacja pierwotna opiera się na takich mechanizmach jak: mechanizm
uczenia się, związany z systemem stosowania kar i nagród, mechanizm naśladownictwa,
polegający na skłonności do odtwarzania zachowania innych osób lub do wzorowania się na
nich oraz mechanizm identyfikacji (utożsamiania się), oznaczający zarówno pragnienie
upodobnienia się do owych innych, jak i postrzeganie podobieństwa i więzi między nimi.
Dziecko utożsamia się z bliskimi sobie osobami na wiele różnych sposobów. Przede
wszystkim przejmuje system wartości, normy, postawy, role społeczne znaczących innych,
czyli intemalizuje je i czyni swymi własnymi. Występowanie identyfikacji jest warunkiem
koniecznym do wystąpienia internalizacji, która przebiega najczęściej w sposób
bezrefleksyjny, a zarazem warunkiem tego, by dziecko stało się zdolne do identyfikacji
samego siebie, do uzyskiwania tożsamości. Normy i wzory zachowań "(...) które zostały już
dostatecznie zintemalizowana, same stają się z
ródłem wewnętrznych nagród (gdy jednostka
ma poczucie właściwego, zgodnie z wzorem postępowania) bądz
też z
ródłem wewnętrznych
kar - poczucia winy, obniżonej własnej wartości itp. Dzięki procesowi uczenia się osobowość
człowieka odznacza się pewną stałością i możliwe jest wyjaśnienie i przewidywanie jego
aktualnych zachowań na podstawie jego przeszłych doświadczeń. Procesy uczenia się trwają
jednak przez całe życie człowieka i mogą w znacznym stopniu modyfikować przede
wszystkim jego zachowanie się"92
W socjalizacji pierwotnej obserwować możemy stopniowe abstrahowanie w
świadomości dziecka od ról, norm i postaw konkretnych, innych osób i postrzeganie ról, norm
i postaw w ogóle. Normy czy zasady postępowania ulegają uogólnieniu, generalizacji.
Jednostka przechodzi od stanu identyfikacji z konkretnymi osobami do identyfikacji z ogółem
innych (koncepcja Ch.Meada tzw. uogólnionego innego), z całym społeczeństwem. Proces
internalizacji norm, postaw i zachowań zachodzi równolegle z procesem internalizacji języka,
który traktowany jest zarówno jako najistotniejsza treść jak i najważniejsze narzędzie
socjalizacji93.
W socjalizacji pierwotnej, zwłaszcza tego jej fragmentu który dotyczy rodziny,
mechanizmy identyfikacji mają quasi-automatyczny charakter, ponieważ dziecko nie ma
możliwości wyboru znaczących innych, ustalających reguły i zasady postępowania. Stąd też
świat rodziców internalizowany jest - jak to podkreślają cytowani autorzy P.Berger i
Th.Luck.mann -jako jedyny istniejący. Powoduje to, iż wartości i normy zintemalizowana we
wczesnym dzieciństwie są bardzo silnie zakorzenione nie tylko ze względu na ów silny
ładunek emocjonalny towarzyszący identyfikacjom ale również na fakt, iż to co może być
zbiorem przypadkowych zdarzeń, wydaje się dziecku koniecznością, oczywistością, wyraz
ną
realnością. Oczywiście różnego rodzaju wątpliwości czy dylematy moralne pojawiają się
póz
niej, w okresie socjalizacji wtórnej.
Socjalizacja pierwotna kończy się z chwilą wykształcenia poczucia tożsamości oraz
utrwalenia w świadomości jednostek pojęcia "uogólnionego innego", a więc z chwila, gdy
określone normy, wartości i wzory zachowania nabiorą dla tej jednostki walorów ogólności.
Oczywiście konkretne treści, które sąintemalizowane w socjalizacji pierwotnej są bardzo
różne, w zależności od społeczeństwa, różnic kulturowych. Dotyczy to zarówno różnic w
systemach wartości jak i zespołów czynności czy umiejętności.
W każdym jednak społeczeństwie w socjalizacji pierwotnej jednostka musi zinternalizować:
a) Jeżyk, stanowiący treść i narzędzia socjalizacji,
b) Różne schematy motywacyjne i interpretacyjne, Istotę mogą by ć uruchamiane także w
odniesieniu do aktualnie występujących sytuacji, które będą miały miejsce w przyszłości
(np. antycypacja ról zawodowych, rozliczenia się przed Bogiem z naszych uczynków).
Warto w tym miejscu podkreślić, iż owe schematy motywacyjne i interpretacyjne są w
znacznym stopniu zróżnicowane ze względu na płeć dziecka. Stąd też odmienne programy
wychowawcze, socjalizacyjne dla dziewcząt i chłopców,
c) Różnego rodzaju umiejętności, potrzebne do życia w danej cywilizacji. W jednym
społeczeństwie młody człowiek musi opanować umiejętność posługiwania się kajakiem i
harpunem, w innym umiejętność prowadzenia samochodu na ruchliwej ulicy. Tym samym
człowiek staje istotą społeczną, a społeczeństwo "rodzi" się jak gdyby na nowo w
społecznej a nie biologicznej naturze człowieka.
http://notatek.pl/proces-socjalizacji-i-jego-podstawowe-mech
II. Socjalizacja wtórna to okres, w który wchodzi jednostka po socjalizacji pierwotnej. W
odróżnieniu od tej ostatniej, socjalizacja wtórna nigdy nie jest całkowita i nigdy się nie
anizmy-opracowanie?notatka
kończy.
Polega ona przede wszystkim na nabywaniu wiedzy związanej z rolami, które
pośrednio lub i bezpośrednio wyprowadzone są ze społecznego podziału pracy.
Tak jak socjalizacja pierwotna opiera się na mechanizmach uczenia się i
naśladownictwa, jednak dominującym mechanizmem jest mechanizm uczenia się. W toku
socjalizacji wtórnej, w której uczestniczą różne grupy społeczne i instytucje, jednostka musi
opanować przede wszystkim:
a) słownictwo związane z pełnionymi zadaniami,
b) "ukryte znaczenia" - symbolikę dotyczącą sposobu pełnienia owych ról społecznych,
c) różne schematy motywacyjne i interpretacyjne, mające zastosowanie przy pełnieniu tych
ról.
W socjalizacji wtórnej zazwyczaj nie wykorzystuje się mechanizmów identyfikacji z
innymi po to, by osiągnąć zakładane cele. Wy starczają tutaj minimalne identyfikacje, typowe
dla przebiegu procesów komunikacyjnych między jednostkami. Jednak w przypadku
wystąpienia takich identyfikacji skuteczność oddziaływania na dorosłąjednostkę wyraz
nie
wzrasta. Jak stwierdzają P.Berger i Th.Luckmann "(...) trzeba kochać swoją matkę ale nie
koniecznie swojego nauczyciela'194. Socjalizacja wtórna nie tylko nie wiąże się z wysokim
stopniem identyfikacji ale również same jej treści nie mają cech konieczności. Stąd też
internalizacja określonych norm i zachowań, postrzeganych przez jednostkę wyraz
nie w
kontekście instytucjonalnym zachodzi zdecydowanie rzadziej i musi być wymuszana
technikami pedagogicznymi (np-nauka drugiego języka obcego). Dziecko w okresie
socjalizacji pierwotnej żyje w świecie wyraz
nie zdefiniowanym przez rodziców. Świat ten
jest jedyny i bardzo realny, "(...) zaś świat arytmetyki można beztrosko opuścić".95
Po to więc "Aby spowodować dezintegrację przemożnej rzeczywistości
zintemalizowanej we wczesnym dzieciństwie trzeba wielu szoków życiowych, ale mniej aby
zburzyć rzeczywistość zintemalizowaną póz
niej".96. Kryzysy przeżywane po socjalizacji
pierwotnej, zwłaszcza gdy była ona związana dla jednostki z negatywnymi konotacjami, nie
zawsze muszą prowadzić do odrzucenia zintemalizowanych norm i wartości. Tym nie mniej
subiektywna rzeczywistość zaintemalizowanych treści jest ciągle zagrożona.
Aby więc społeczeństwo mogło trwać, musi wytwarzać takie procedury
podtrzymywania rzeczywistości, aby między rzeczywistością obiektywną a subiektywną
występowała względna odpowiedniość. Konieczność ta powoduje zarazem, iż proces
socjalizacji wtórnej nigdy się nie kończy, jednostka zaś kierując się ogólnymi zasadami
organizuje zarazem swe działania, postawy i interakcje z innymi we własną, niepowtarzalną
biografię.
Tym samym analiza procesu socjalizacji, rozumianego jako wpływ środowiska
społecznego na jednostkę jest zarazem analizą kształtowania się osobowości ludzkiej.
Środowisko społeczne czy mówiąc inaczej rzeczywistość społeczna jest niejednorodna i
złożona. Składa się ona z wielu poziomów, ma wielowymiarową strukturę zarówno w sensie
empirycznym jak i teoretycznym. Elementy składowe tych struktur w sposób niejednakowy
oddziaływują na jednostkę.