MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Czesław Nowak
Dobieranie materiałów eksploatacyjnych
723[02].Z2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Pa stwowy Instytut Badawczy
Radom 2007



Recenzenci:
mgr in . Ryszard A
oin
mgr Janusz Górny
Opracowanie redakcyjne:
mgr Czesław Nowak
Konsultacja:
dr in . Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki modułowe 723[02].Z2.01.
 Dobieranie materiałów eksploatacyjnych , zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu mechanik-monter maszyn i urz dze 723[02].
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Pa stwowy Instytut Badawczy, Radom 2007



1
SPIS TRE CI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wst pne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawowe poj cia z zakresu eksploatacji obiektów technicznych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzaj ce 12
4.1.3. wiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian post pów 13
4.2. Fizyko-chemiczne podstawy eksploatacji maszyn i urz dze 14
4.2.1. Materiał nauczania 14
4.2.2. Pytania sprawdzaj ce 25
4.2.3. wiczenia 25
4.2.4. Sprawdzian post pów 26
4.3 Klasyfikacja i gospodarowanie materiałami eksploatacyjnymi 27
4.3.1. Materiał nauczania 27
4.3.2. Pytania sprawdzaj ce 37
4.3.3. wiczenia 37
4.3.4. Sprawdzian post pów 38
5. Sprawdzian osi gni 39
6. Literatura 44



2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten b dzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiej tno ci dotycz cych
dobierania materiałów eksploatacyjnych.
W poradniku znajdziesz:
 wymagania wst pne, czyli wykaz umiej tno ci, jakie powiniene mie ju ukształtowane,
aby bez problemów opanowa tre ci nauczania w ramach tej jednostki modułowej,
 cele kształcenia, czyli wykaz umiej tno ci, jakie powiniene naby podczas zaj
w ramach tej jednostki modułowej,
 materiał nauczania, czyli niezb dne minimum wiadomo ci teoretycznych, wymaganych
do opanowania tre ci jednostki modułowej,
 zestaw pyta przydatny do sprawdzenia, czy ju opanowałe wymagane tre ci nauczania,
 wiczenia, w których b dziesz doskonalił umiej tno ci praktyczne w oparciu o wiedz
teoretyczn , zaczerpni t z poradnika i innych wskazanych ródeł,
 sprawdzian post pów,
 sprawdzian osi gni , czyli przykładowy zestaw zada i pyta . Pozytywny wynik
sprawdzianu potwierdzi, e dobrze wykorzystałe zaj cia i nabyłe niezb dn wiedz
i umiej tno ci z zakresu tej jednostki modułowej,
 wykaz literatury uzupełniaj cej.
Poradnik ten ma by przewodnikiem, który wprowadzi Ci w tematyk dobierania
materiałów eksploatacyjnych oraz wska e szczegółowe tre ci, z którymi powiniene
si zapozna . Nie zast puje podr czników, katalogów czy innych ródeł informacji, jak
równie wskazówek, instrukcji i informacji udzielanych przez nauczyciela.
Je eli masz trudno ci ze zrozumieniem tematu lub wiczenia, to popro nauczyciela
lub instruktora o wyja nienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonałe dan
czynno .



3
723[02[.Z2
Obsługa i naprawa maszyn
i urz dze
723[02].Z2.01
Dobieranie materiałów
eksploatacyjnych
723[02].Z2.02
Ocenianie stanu technicznego maszyn
i urz dze
723[02].Z2.03
U ytkowanie i obsługiwanie maszyn
i urz dze
Schemat układu jednostek modułowych



4
2. WYMAGANIA WST PNE
Przyst puj c do realizacji programu jednostki modułowej powiniene umie :
 korzysta z ró nych ródeł informacji,
 selekcjonowa , porz dkowa i przechowywa informacje,
 dokumentowa i notowa informacje,
 rozró nia maszyny i urz dzenia przemysłowe,
 rozró nia materiały eksploatacyjne stosowane w maszynach i urz dzeniach,
 posługiwa si dokumentacj techniczn , w szczególno ci dokumentacj technologiczn
monta u,
 rozró nia formy i metody monta u.



5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powiniene umie :
 wyja ni podstawowe poj cia zwi zane z charakterystyk maszyn i urz dze ,
 wyja ni istot smarowania oraz systemy smarowania olejem i smarem stałym,
 rozró ni podstawowe rodzaje materiałów eksploatacyjnych,
 dobra materiały smarowe do elementów maszyn i urz dze , zgodnie z DTR,
 dobra rodki ochrony przed korozj ,
 okre li zasady gospodarowania materiałami eksploatacyjnymi,
 zastosowa przepisy bezpiecze stwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo arowej
i ochrony rodowiska dotycz ce materiałów eksploatacyjnych.



6
 4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawowe poj cia z zakresu eksploatacji obiektów
technicznych
4.1.1. Materiał nauczania
Eksploatacja to u ytkowanie i obsługa pojedynczego urz dzenia (maszyny) lub grupy
maszyn. Obejmuje, zatem organizacyjne, techniczne, ekonomiczne i społeczne zagadnienia
dotycz ce współdziałania ludzi i maszyn.
Podstawowym procesem w systemie eksploatacji maszyn jest u ytkowanie. Jego
efektywno zale y przede wszystkim od racjonalnego wykorzystania maszyn, ich
wła ciwo ci technicznych, oszcz dnego zu ywania, organizacji procesu oraz wydajno ci
pracy.
Wła ciwo ci techniczne maszyn, takie jak: funkcjonalno (zdolno do spełniania
zało onych funkcji), efektywno (wydajno ), elastyczno (zdolno do realizacji wielu
funkcji), stopie gotowo ci (trwało i niezawodno ) oraz jako decyduj o procesie
u ytkowania.
Obiektem technicznym nazywa si ka dy dowolny wytwór cywilizacji technicznej.
S nimi: samochód, obrabiarka, budynek, most, długopis, ksi ka, kartka papieru itp..
Przyjmuje si , e powstaniu obiektu technicznego towarzyszy pi podstawowych faz:
 sformułowanie potrzeby (SP),
 konstruowanie (K),
 wytwarzanie (W),
 eksploatacja (E),
 likwidacja (L)  w tym powtórne przetwarzanie (recykling).
Sformułowanie potrzeby (SP) mo e wyst powa m. in. w strefach produkcji,
konsumpcji, usług itp. oraz mo e dotyczy jednostki, grup społecznych, społecze stw lub
mie zasi g globalny. Potrzeb nale y okre la , aby z góry nie sugerowa sposobów jej
zaspokojenia. Po sformułowaniu potrzeby nast puje jej warto ciowanie, w trakcie, którego
nale y odpowiedzie na pytanie: czy mo na zaspokoi potrzeb wykorzystuj c istniej ce ju
obiekty techniczne? Je eli odpowied jest pozytywna, wówczas nie powstaje nowy obiekt.
W przypadku odpowiedzi negatywnej podejmuje si działania zmierzaj ce do jego powstania.
Bardzo wa ny jest wybór najlepszego wariantu realizacji, gdy ponad 70% efektywno ci
całego przedsi wzi cia zale y od wła ciwego wyboru. Na nic, bowiem zda si praca
konstruktorów, technologów i u ytkowników, je eli wybierze si niewła ciwy sposób
rozwi zania problemu.
W fazie konstruowania (K) dobiera si sposoby rozwi zania technicznego, opracowuje
koncepcje systemów technicznych całego obiektu oraz ustala u yteczno społeczn całego
przedsi wzi cia.
Konstruowanie maszyn polega na obmy leniu koncepcji działania maszyny, doborze
układów przetwarzania energii, materiałów i informacji, odpowiednim wykorzystaniu
i kojarzeniu wła ciwo ci materii oraz zjawisk fizycznych, opracowaniu struktur
mechanizmów oraz powi zaniu ich elementów. W tej fazie przedstawia si ró ne rozwi zania
konstrukcyjne.
Nast pnie okre la si metod wyboru wła ciwego rozwi zania konstrukcyjnego, wybiera
wariant przeznaczony do realizacji i opracowuje dokumentacj konstrukcyjn  w przypadku



7
Rys. 1. Fazy istnienia obiektu technicznego [5, s. 8].



8
maszyn obejmuje ona przede wszystkim rysunek zło eniowy cało ci oraz rysunki
wykonawcze poszczególnych cz ci.
Warto ciowanie po tej fazie to odbiór dokumentacji konstrukcyjnej. Je eli obiekt
techniczny jest projektowany dla konkretnego odbiorcy, to przede wszystkim on akceptuje
dokumentacj . W innym przypadku decyduje zgodno dokumentacji z odpowiednimi
normami oraz wymaganiami rynku.
Wytwarzanie (W) to materialna realizacja projektu. Faza ta obejmuje działania zwi zane
z projektowaniem procesów technologicznych, organizacja procesów produkcyjnych oraz
wytworzeniem obiektu technicznego. Odst pstwa od zało e projektowych podczas
wytwarzania powoduj , e obiekt techniczny (maszyna) nie osi ga wymaganych wła ciwo ci.
Warto ciowanie po tej fazie polega na odbiorze gotowego obiektu technicznego.
W przypadku maszyn i urz dze odbywa si to najcz ciej na podstawie tzw. warunków
odbioru technicznego.
Faza eksploatacji (E)  jest faz najwa niejsz , w której obiekt techniczny (maszyna)
realizuje cele, dla których został zaprojektowany i wytworzony. Faza ta obejmuje czas od
chwili zako czenia produkcji (wytworzenia) do likwidacji obiektu. Podczas eksploatacji
ujawniaj si wszystkie wcze niej popełnione bł dy, b d ce przyczynami uszkodze .
Uszkodzenia mog te powsta w wyniku zu ycia, korozji, starzenia itp. eksploatowanych
elementów oraz niewła ciwego u ytkowania obiektów technicznych. Problemy wła ciwej
eksploatacji urz dze stanowi odr bn dziedzin zagadnie praktycznych, natomiast
kształtowanie wła ciwo ci eksploatacyjnych jest zadaniem konstruktorów.
Warto ciowanie zwi zane z eksploatacj jest podstaw decyzji dotycz cych obsługi
obiektu technicznego oraz jego likwidacji.
Likwidacja (L)  na ogół przyjmuje si , e obiekt techniczny podlega likwidacji wtedy,
kiedy nakłady poniesione na przywrócenie jego wła ciwo ci funkcjonalnych przekraczaj
75% warto ci odtworzonej (czyli nakładów poniesionych na odtworzenie całkowicie
zu ytego obiektu). Przyczyn likwidacji mo e by te starzenie ekonomiczne (moralne).
Dotyczy to dziedzin, w których nast puje szybki post p techniczny, np. komputerów.
Komputer sprzed kilku lat, chocia sprawny jest przestarzały moralnie, tzn. nie mo na
korzysta z najnowszych programów. Ponadto mo e on by relatywnie dro szy ni nowy,
o nieporównywalnie wi kszych mo liwo ciach.
Do pewnego czasu likwidacja nie była wyró niana jako odr bna faza istnienia obiektu
technicznego. Dopiero zagro enia i uci liwo ci zwi zane z wykorzystanymi ju obiektami
technicznymi wymusiły zmian sposobu my lenia. Problem likwidacji jest brany pod uwag
na etapach projektowania, wytwarzania i eksploatacji. Ze wzgl du na skal wytwarzania
obiektów technicznych oraz sko czono zasobów, którymi dysponuje nasza cywilizacja,
ochron rodowiska naturalnego musimy ponownie wykorzystywa to, co mo na jeszcze raz
u y . Tak powstał recykling (ang.-recycling ), czyli powtórne wykorzystanie poszczególnych
cz ci lub materiałów odzyskanych z likwidowanych obiektów. St d na rys. 1 poł czono fazy
likwidacji i wytwarzania poprzez recykling.
Eksploatacja to ci g działa , procesów i zjawisk zwi zanych z wykorzystywaniem
obiektów technicznych przez człowieka. Celem tych działa jest zaspokajanie potrzeb
zwi zanych po rednio lub bezpo rednio z jego potrzebami yciowymi. W procesie
eksploatacji wyodr bnia si cztery rodzaje działa : u ytkowanie, obsługiwanie, zasilanie oraz
zarz dzanie. Przedstawia to rysunek 2.



9
Rys. 2. Działania w procesie eksploatacji [5, s. 11].
U ytkowanie to wykorzystanie obiektu technicznego zgodnie z jego przeznaczeniem
i wła ciwo ciami funkcjonalnymi.
Obsługiwanie to utrzymywanie obiektu w stanie zdatno ci oraz przywracanie mu
wymaganych wła ciwo ci funkcjonalnych dzi ki przegl dom, regulacjom, konserwacji,
naprawom i remontom.
Zasilanie polega na dostarczaniu do obiektu materiałów (masy), energii oraz, zwłaszcza
w odniesieniu do urz dze sterowanych numerycznie, informacji.
Zarz dzanie  to procesy planistyczno-decyzyjne (dotycz ce planowania działa
i podejmowania decyzji) oraz sprawozdawczo-analityczne (dotycz ce opracowania
sprawozda i ich analizy).
Działania zwi zane z u ytkowaniem i obsługiwaniem obejmuj procesy elementarne,
je eli wyst puj jednocze nie w ró nych podsystemach, nazywa si je uniwersalnymi.
Podstawami racjonalnej eksploatacji urz dze technicznych zajmuje si eksploatyka.
Odnosi si ona do współpracy człowieka z dowolnym urz dzeniem, niezale nie od jego
konstrukcji i przeznaczenia. Eksploatyka to przede wszystkim uogólnienia tzw. eksploatacji
szczegółowych dotycz cych okre lonych rodzajów urz dze (np. eksploatacja pojazdów
mechanicznych, maszyn roboczych). Zajmuj si tym zakłady, instytuty i korporacje
zwi zane bezpo rednio z eksploatacj , której podlega wszystko, co si wi e z technik
(równie urz dzenia stosowane podczas projektowania i wytwarzania). Musz si z ni
zapozna konstruktorzy i technolodzy, poniewa cz sto nie dostrzegaj zło onych problemów
eksploatacji urz dze , które powinny by zarówno konstruowane, wytwarzane, jak
i eksploatowane w sposób ekonomiczny. Równie u ytkownicy obiektów, oprócz znajomo ci
ich konstrukcji i technologii, powinni mie wiedz z zakresu eksploatacji. Pomoc słu
przepisy, zasady, metody i rodki techniczne stosowane w praktyce.
Wymagania eksploatacyjne
Zasadniczym d eniem w budowie i eksploatacji maszyn jest zapewnienie im jak
najdłu szego prawidłowego działania. U ytkowanie powoduje, e stan fizyczny maszyny
pogarsza si , a nast pnie jest okresowo przywracany w procesie odnawiania. Gdy dalsze
odnawianie staje si nieefektywne, wówczas nast puje likwidacja maszyny.
Wadliwa praca maszyny powoduje obni enie jako ci produkcji, utrudnia utrzymanie jej
rytmiczno ci, dezorganizuje prac i powoduje zagro enie dla otoczenia. Nawet na podstawie
obserwacji zewn trznych (bez demonta u) mo na zauwa y prawidłow lub wadliw prac



10
maszyny. W przypadku obrabiarki b dzie to np. obni enie dokładno ci wykonania wyrobu,
w silniku  spadek mocy, zwi kszenie zu ycia paliwa lub rodków smarnych itp.
Nieprawidłowo pracy zespołów niemal we wszystkich maszynach powoduje spadek
sprawno ci mechanicznej, wzrost temperatury, zwi kszenie nat enia hałasu i nadmierne
drgania. Objawy wadliwej pracy nie zawsze wyst puj równocze nie w całej maszynie.
Zazwyczaj najpierw dotycz niektórych jej cz ci, a potem zespołów. Dlatego ju podczas
konstruowania i wytwarzania maszyny nale y okre li podstawowe wymagania
eksploatacyjne. Na rysunku 3 przedstawiony jest schemat z podstawowymi wymaganiami
eksploatacyjnymi. Wymagania zostały podzielone na trzy zasadnicze grupy: niezawodno
eksploatacyjn , przystosowanie maszyn do wykonywania wyznaczonych zada oraz specjalne
wymagania eksploatacyjne. W ka dej grupie s uwzgl dnione szczegółowe wymagania
eksploatacyjne.
Rys. 3. Wymagania eksploatacyjne [5, s. 12].



11
4.1.2. Pytania sprawdzaj ce
Odpowiadaj c na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze .
1. Czym jest eksploatacja?
2. Na czym polega u ytkowanie?
3. Na czym polega zasilanie?
4. Na czym polega zarz dzanie?
5. Jakie wyró niamy stany istnienia obiektu technicznego?
6. Jakie działania wyodr bnia si w procesie eksploatacji?
7. Jakie s podstawowe wymagania eksploatacyjne maszyn i urz dze ?
4.1.3. wiczenia
wiczenie 1
Na podstawie otrzymanej dokumentacji warunków odbioru technicznego (WOT) maszyny
lub urz dzenia okre l, co było przyczyn remontu maszyny.
Sposób wykonania wiczenia
Aby wykona wiczenie, powiniene :
1) dokładnie przeanalizowa otrzyman dokumentacj (WOT),
2) ustali jakie procesy naprawcze zostały wykonane,
3) podporz dkowa je wymaganiom eksploatacyjnym,
4) okre li , jakich wymaga eksploatacyjnych nie spełniała maszyna lub urz dzenie przed
remontem,
5) wypełni arkusz do wicze ,
6) dokona prezentacji opracowania.
Wyposa enie stanowiska pracy:
 komplet dokumentacji warunków odbioru technicznego (WOT),
 arkusz papieru formatu A4,
 arkusz do wicze , przybory do pisania,
 poradnik dla ucznia.
wiczenie 2
Na podstawie otrzymanej dokumentacji techniczno-ruchowej (DTR) maszyny lub
urz dzenia, okre l jej wymagania eksploatacyjne.
Sposób wykonania wiczenia
Aby wykona wiczenie, powiniene :
1) dokładnie przeanalizowa otrzyman dokumentacj ,
2) wyselekcjonowa procesy dotycz ce eksploatacji,
3) wypisa procesy eksploatacyjne obrabiarki,
4) wypełni arkusz do wicze ,
5) dokona prezentacji opracowania.



12
Wyposa enie stanowiska pracy:
 komplet wylosowanej dokumentacji (DTR),
 arkusz papieru formatu A4, długopis,
 arkusz do wicze ,
 poradnik dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian post pów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) okre li poj cie eksploatacji?
2) zdefiniowa poj cia u ytkowania, zasilania i zarz dzania?
3) okre li stany istnienia obiektu technicznego?
4) okre li wymagania eksploatacyjne na podstawie DTR maszyny?
5) wyodr bni elementarne procesy u ytkowania i obsługiwania?



13
4.2. Fizyko-chemiczne podstawy eksploatacji maszyn i urz dze
4.2.1. Materiał nauczania
Tarcie i jego rodzaje
Tarcie to zjawisko przeciwdziałaj ce ruchowi wzgl dnemu stykaj cych si ze sob
dwóch ciał (tarcie zewn trzne) lub elementów tego samego ciała (tarcie wewn trzne).
Tarcie stanowi podstawow przyczyn niszczenia cz ci maszyn i utraty ich
wła ciwo ci u ytkowych. Wywołuje powstawanie ubytku materiału z powierzchni
i narastanie zmian w warstwie wierzchniej materiału. Towarzysz mu: korozja, erozja,
odkształcenia plastyczne itp. Tarcie i towarzysz ce mu zu ywanie cz ci maszyn
z reguły prowadz do pogorszenia si jako ci powierzchni cz ci tr cych, co powoduje
utrat ich wła ciwo ci u ytkowych lub nawet konieczno wycofania z eksploatacji,
a tak e p kni cia lub złamania cz ci przy dostatecznie du ym zmniejszeniu ich
przekroju, co zawsze jest przyczyna awarii.
Tarcie powoduje straty energii, zu ywanie powierzchni cz ci współpracuj cych
i wzrost ich temperatury, a tak e drgania i efekty akustyczne. Nie mo na unikn tarcia,
natomiast mo na je złagodzi przez zmian jego rodzaju.
W urz dzeniach mechanicznych tarcie wyst puje we wszystkich zespołach
i mechanizmach ruchowych. Mo e mie charakter pozytywny (po dany), z czym mamy
do czynienia w takich zespołach, jak: sprz gła cierne, hamulce, niektóre nap dy
ci gnowe (paski klinowe), przekładnie cierne i inne, lub negatywny, gdy powoduje
niepo dane opory ruchu, a przez to straty energii i zu ywanie cz ci współpracuj cych
 np. w ło yskach, przekładniach z batych, prowadnicach i ró nego rodzaju przegubach.
Rozró nia si tarcie wewn trzne i zewn trzne.
Tarcie wewn trzne to opór powstaj cy mi dzy elementami jednego ciała. W ciałach
stałych tarcie jest uzale nione od wła ciwo ci tłumi cych materiałów, natomiast
w płynnych od lepko ci. Opory tarcia wewn trznego wynikaj z istnienia sił kohezji (sił
wzajemnego przyci gania si cz steczek ciała) i zale od swobody przemieszczania si
tych cz steczek. Najmniejsze wyst puje w gazach, a najwi ksze w ciałach stałych.
Tarcie wewn trzne wyst puje równie w cieczy podczas przesuwania wzgl dem siebie
dwóch ciał oddzielonych całkowicie warstw cieczy.
Tarcie zewn trzne wyst puje w obszarze styku dwu ciał stałych b d cych w ruchu
lub wprawianych w ruch bez udziału czynnika smarowego. Je eli powierzchnie styku
tych ciał s elementami idealnie sztywnymi i pozbawionymi bł dów kształtu
i chropowato ci, to opory tarcia zewn trznego s wynikiem oddziaływania sił
powierzchniowych (adhezji). Je eli tarciu podlegaj elementy maszyn, to mi dzy nimi
wyst puj nie tylko oddziaływania o charakterze adhezyjnym, ale równie
oddziaływania mechaniczne spowodowane nierówno ciami współpracuj cych
powierzchni. St d opory tarcia zewn trznego to pokonywanie zarówno sił adhezyjnych,
jak i spójno ci.
Na rys. 4 przedstawiona została klasyfikacja rodzajów tarcia ze wzgl du na rodzaj
styku, rodzaj ruchu i cechy ruchu.



14
Rys. 4. Rodzaje tarcia [5, s. 17].
Tarcie ze wzgl du na rodzaj styku
Tarcie suche wyst puje wtedy, gdy mi dzy współpracuj cymi powierzchniami nie ma
adnych ciał obcych, np. rodka smarnego lub wody. Jest ono bardzo intensywne podczas
lizgania si materiałów chropowatych. Podczas tarcia lizgowego na sucho wydziela si
zawsze du o ciepła, które nagrzewa do wysokiej temperatury warstw wierzchni cz ci
tr cych, powoduj c znaczny spadek jej wytrzymało ci i wzrost intensywno ci zu ywania.
W skrajnych przypadkach wyst puje zatarcie, czyli trwałe poł czenie współpracuj cych
cz ci, co unieruchamia w zeł ruchowy.
Tarcie płynne wyst puje wtedy, gdy powierzchnie tarcia s rozdzielone warstw rodka
smarnego w postaci smaru plastycznego, cieczy lub gazu. Wówczas tarcie zewn trzne
elementów zostaje zast pione tarciem wewn trznym (płynnym) czynnika smaruj cego.
Wtedy siła tarcia zale y wył cznie od wła ciwo ci rodka smarnego, a nie od wła ciwo ci
powierzchni współpracuj cych. Warto współczynnika tarcia płynnego (a wi c i opory
ruchu) jest wielokrotnie mniejsza od warto ci współczynnika tarcia suchego i zale y
od grubo ci warstwy cieczy smaruj cej, jej lepko ci oraz od pr dko ci wzgl dnej elementów
tr cych. Dla olejów wynosi 0,08 ÷ 0,005. Tarcie pÅ‚ynne mo na uzyska przez smarowanie
hydrostatyczne lub hydrodynamiczne, które zapewnia istnienie trwałej warstwy smarnej.
Zu ywanie elementów maszyn podczas tarcia płynnego jest mniej intensywne ni
w przypadku innych rodzajów tarcia.
Tarcie graniczne powstaje wówczas, gdy powierzchnie tr ce s pokryte rodkami
smarnymi zawieraj cymi substancje powierzchniowo czynne, które tworz na powierzchni
elementów warstwy wyj tkowo odporne na du e naciski i trwale z nim poł czone. Zapobiega
to powstawaniu tarcia suchego nawet przy nieci głym dopływie rodka smarnego.
Tarciem mieszanym nazywa si zjawisko wyst powania ró nych rodzajów tarcia
w strefie styku elementów tr cych, z wyodr bnionymi mikroobszarami styku (np. w jednym
mikroobszarze wyst puje tarcie suche, a w pozostałych tarcie graniczne lub płynne). Tarcie
w mikroobszarze styku jest wypadkow rodzajów tarcia w poszczególnych mikroobszarach.
Rodzaje tarcia w obecno ci rodków smarnych przestawiono graficznie na rysunku 5.
Z rysunku tego wynika, e w ró nych warunkach obci enia, okre lonych przez naciski



15
jednostkowe i wzgl dn pr dko lizgania, mog zaistnie ró ne rodzaje współpracy w zła
ruchowego.
Rys. 5. Rodzaje tarcia w obecno ci rodków smarnych: a) suche, b) graniczne, c) mieszane, d) płynne;

1  warstwy graniczne, 2  styk suchy, 3  mikroklin smarowy, h  grubo filmu olejowego [5, s. 31].
Tarcie spoczynkowe (statyczne) wyst puje wtedy, kiedy dwa ciała nie przemieszczaj si
wzgl dem siebie i jest równe sile, jakiej nale y u y , aby wprowadzi w ruch jedno ciało
wzgl dem drugiego.
Tarcie ruchowe (kinetyczne) wyst puje wtedy, kiedy dwa ciała lizgaj si lub tocz po
sobie. Siła tarcia przeciwstawia si wówczas ruchowi i powstaj opory tarcia, których
pokonanie wymaga odpowiednich sił. W odró nieniu od tarcia spoczynkowego, tarcie
ruchowe zawsze wywołuje zu ycie elementów tr cych. Dzieli si je na toczne (potoczyste)
oraz lizgowe (posuwiste).
Tarcie toczne wyst puje np. w ło yskach tocznych, przekładniach z batych oraz
w układzie koło  szyna. Tocz ca si rolka powinna styka si z teoretycznie gładk powierzchni .
W praktyce rolka odkształca si , wywieraj c pewien nacisk na powierzchni , która równie ulega
odkształceniu. Nast puj spr yste, a niekiedy nawet plastyczne odkształcenia obu materiałów,
powoduj c, tzw. styk strefowy elementów. W strefie tej wyst puje tarcie lizgowe zewn trzne na
powierzchni elementów oraz tarcie wewn trzne w odkształconej warstwie wierzchniej. ródłem
oporów tarcia tocznego s mechaniczno-molekularne oddziaływania, zachodz ce na styku
elementów podczas ich przetaczania.
Tarcie lizgowe (rys. 6) wyst puje przy post powym, post powo-zwrotnym, obrotowym,
obrotowo-zwrotnym lub wiertnym (zło enie ruchu post powego i obrotowego) ruchu
wzgl dnym współpracuj cych elementów. Wzór na sił tarcia lizgowego.
T = µ · N [N]
gdzie: N  siła dociskaj ca powierzchnie tr ce [N],
µ  współczynnik tarcia.



16
 Warto współczynnika µ tarcia lizgowego zale y m.in. od rodzaju materiałów oraz od
stanu ich powierzchni. W odniesieniu do metali zawiera si ona w granicach 0,10÷0,25
(tab.1). Tarcie lizgowe wyst puje w wi kszo ci urz dze mechanicznych.
Rys. 6. Model tarcia lizgowego [5, s.18].
Tabela 1. Warto ci współczynnika tarcia suchego niektórych materiałów [5, s. 18].
Rodzaj tarcia wpływa na trwało i niezawodno urz dze mechanicznych. Podczas
eksploatacji ze wzgl du na konieczno utrzymania dostatecznie du ej trwało ci urz dze
bardzo wa ne jest d enie do zmiany tarcia suchego na inne najlepiej płynne. W tym celu
nale y odpowiednio u ytkowa urz dzenia mechaniczne oraz prawidłowo wykonywa
czynno ci smarownicze, stosuj c zalecane rodki smarne. Wówczas zmniejszy si
intensywno zu ycia oraz liczb nieprzewidzianych awarii (zatarcia), a wydłu a okresy
bezusterkowej pracy urz dze .
Najkorzystniejsze warunki pracy wyst puj wtedy, kiedy obie powierzchnie s w pełni
rozdzielone warstw oleju, tzw. filmem olejowym (patrz rys. 5d). Wówczas wyst puje tarcie
płynne, w którym opory ruchu s najmniejsze w porównaniu z przypadkami a), b) i c).
Jak wida , najkorzystniejsza jest zamiana tarcia zewn trznego ciał stałych (a) na tarcie
wewn trzne cieczy smarowej (d).Wtedy tarcie wyst puje wewn trz cieczy, a opory ruchu
musz pokona jedynie słabe siły przyci gania mi dzycz steczkowego (molekuł) cieczy.
W zasadzie nie wyst puje zu ywanie wskutek tarcia (z wyj tkiem pittingu), poniewa nie ma
bezpo redniego styku mi dzy ciałami stałymi. Je li nie mo na  wywoła  w w le tarcia
płynnego, to mo na zast pi je tarciem granicznym lub mieszanym. Dobre smarowanie w zła
ruchowego polega na zapewnieniu w nim tarcia płynnego. Małe opory ruchu i brak
bezpo redniego styku stwarzaj korzystne warunki współpracy cz ci, charakteryzuj ce si
brakiem zu ywania i zacierania.
Zale no współczynnika tarcia od grubo ci warstwy rodka smarnego i rodzaju tarcia
podano w tabeli 2.



17

Tabela 2. Zale no współczynnika tarcia od grubo ci warstwy rodka smarnego i rodzaju tarcia [5, s. 32].
Smarowanie
Smarowaniem nazywa si wprowadzenie substancji smaruj cej mi dzy powierzchnie
tr ce oraz zwi zane z tym przekształcenie tarcia suchego w płynne lub mieszane.
W zale no ci od metody powstawania warstwy smaruj cej, rozró nia si smarowanie:
 hydrostatyczne,
 hydrodynamiczne.
Smarowanie hydrostatyczne wyst puje wtedy, gdy dla uzyskania tarcia płynnego
warstwa cieczy smarnej jest dostarczana pod ci nieniem do obszaru mi dzy
współpracuj cymi powierzchniami. Smarowanie hydrostatyczne jest stosowane w ró nego
rodzaju Å‚o yskach promieniowych i osiowych oraz w przesuwanych prowadnicach ci kich
obrabiarek (rys. 7).
Rys. 7. Smarowanie hydrostatyczne: a) w Å‚o ysku lizgowym promieniowym, b) w Å‚o ysku
lizgowym osiowym, c) w prowadnicy płaskiej [3, s. 338].
Smarowanie hydrodynamiczne wyst puje wówczas, gdy dla uzyskania tarcia płynnego
niezb dna warstwa cieczy smarnej powstaje w wyniku ruchu wzgl dnego obu
współpracuj cych elementów.



18
Ciecz smarna wypełnia całkowicie przestrze mi dzy współpracuj cymi elementami
i jest dostarczana okresowo lub w sposób ci gły, gdy podczas ruchu współpracuj cych
elementów wydziela si du a ilo ciepła.
Rys. 8. Powstawanie klina smarowego przy hydrodynamicznym smarowaniu powierzchni płaskich [3, s. 339].
a) w stanie spoczynku, b) w ruchu. N  obci enie zewn trzne działaj ce na powierzchni styku
Ruch wzgl dny współpracuj cych elementów wytwarza w warstwie cieczy smarnej
ci nienie hydrodynamiczne. Obci enie zewn trzne działaj ce na nieruchomy element
(rys. 8a) powoduje wyciskanie cieczy smarnej spomi dzy współpracuj cych powierzchni.
Gdy element ruchomy rozpoczyna ruch, jego powierzchnia porywa cz steczki cieczy smarnej,
a w wyniku tarcia wewn trznego w cieczy powstaje ci nienie hydrodynamiczne wytwarzaj ce
tzw. klin smarowy (rys. 8b).
Klin smarowy powstaje zawsze, gdy:
 mi dzy współpracuj cymi elementami istnieje dostatecznie du y luz,
 wyst puje du a ró nica pr dko ci mi dzy współpracuj cymi elementami,
 zastosowana ciecz smarna o du ej lepko ci wnika mi dzy współpracuj ce elementy.
Klin ten unosi ruchomy element zapewniaj c tarcie płynne. Omówiony przykład dotyczy
współpracy elementów płaskich. W podobny sposób tworzy si klin smarowy pomi dzy
elementami obrotowymi, jak to ma miejsce w Å‚o ysku lizgowym promieniowym (rys. 9).
Rys. 9. Powstawanie klina smarowego przy hydrodynamicznym smarowaniu Å‚o yska lizgowego
promieniowego [3, s. 340]: a) w stanie spoczynku, b) w ruchu. N  obci enie zewn trzne
działaj ce na powierzchnie styku



19
Podczas smarowania hydrodynamicznego stan i geometria współpracuj cych powierzchni
odgrywa decyduj c rol w tworzeniu si klina smarowego. Im powierzchnie styku wykonane
s dokładniej tym lepsze s warunki smarowania.
Technika smarowania
Smarowanie jest dokonywane przez wprowadzenie mi dzy współpracuj ce powierzchnie
ciała trzeciego (cieczy smarnej) o bardzo małym tarciu wewn trznym, w celu zmniejszenia
współczynnika tarcia.
W maszynach i urz dzeniach stosuje si dwa podstawowe układy smarowania:
indywidualny i centralny.
Przy smarowaniu indywidualnym ka dy punkt smarowania ma swój własny zbiornik
napełniany okresowo.
Smarowanie centralne polega na tym, e wiele punktów smarowania jest zasilanych
ze wspólnego zbiornika.
Podstawowymi elementami układów smarowania, które znalazły zastosowanie
w maszynach i urz dzeniach, s :
 smarownice,
 pompy,
 filtry,
 zawory rozdzielcze,
 zbiorniki,
 urz dzenia kontrolne,
 przewody i zł cza.
Smarownice s urz dzeniami, które po r cznym napełnieniu smarem lub olejem
samoczynnie zasilaj nim współpracuj ce cz ci. Przykład ró nych smarownic przedstawia
rysunek10.
Rys. 10. Smarownice: a) wprasowana w korpus z odchyln samozamykaj c si pokryw , b) wprasowana
kulkowa, c) wkr cana na smar stały, d) knotowa w korpusie pokrywy ło yska lizgowego, e) knotowa
ze zbiornikiem szklanym [3, s. 343].



20
W układach smarowania olejem pod ci nieniem znalazły zastosowanie pompy tłoczkowe
r czne, z bate i hydrauliczne. Do urz dze kontrolnych układu smarowania zalicza si
wska niki poziomu oleju, manometry oraz wył czniki elektryczne, które umo liwiaj prac
obrabiarki, gdy w układzie smarowania jest odpowiednie ci nienie oleju. Na rysunku11
pokazano ró ne rodzaje smarowania.
Rys. 11. Rodzaje smarowania: a) z obiegiem oleju pod ci nieniem, b) pod ci nieniem prowadnic strugarki,
c) rozpylacz do wytwarzania mgły olejowej [3, s. 344].
1  pompa, 2  filtr, 3  rozdzielnica, 4  rurka rozprowadzaj ca, 5  manometr, 6  zawór przelewowy,
7  zbiornik, 8  rowki smarowe, 9  zawór redukcyjny spr onego powietrza, 10  ruba regulacyjna
zaworu redukcyjnego, 11  dysza spr onego powietrza, 12  rura zasysaj ca olej, 13  ruba

reguluj ca ilo zasysanego oleju, 14  przewód doprowadzaj cy mgł olejow , 15  zawór do
odprowadzania wody



21
Rys. 12. Systemy centralnego smarowania olejem [4, s. 138].



22
Rys. 13. Systemy smarowania smarem stałym [4, s. 141].
Smarowanie maszyn musi być wykonane według instrukcji smarowania. W tabl. 3
przedstawiono przykład takiej instrukcji smarowania.



23
 Tabela 3. Instrukcja smarowania [5, s. 59]



24
4.2.2. Pytania sprawdzaj ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest tarcie?
2. Jakie występują rodzaje tarcia?
3. Jakie występują rodzaje tarcia z udziałem środków smarnych?
4. Co to jest smarowanie?
5. Jakie rozró\
niamy układy smarowania?
6. Jakie są podstawowe elementy układów smarowania?
7. Na podstawie, jakich dokumentów wykonuje się smarowanie maszyn?
4.2.3. wiczenia
wiczenie 1
Na podstawie instrukcji smarowania zawartej w dokumentacji techniczno-ruchowej
maszyny sporzÄ…dz
wykaz niezbędnych ilości i rodzajów środków smarnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokładnie przeanalizować otrzymaną instrukcję smarowania,
2) wynotować zastosowane gatunki oleju (smaru),
3) zapisać ilości oleju jakie trzeba u\
yć,
4) zanotować sposoby smarowania,
5) wpisać uzyskane dane w arkusz ćwiczeń,
6) dokonać prezentacji opracowania.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 instrukcja smarowania,
 arkusz papieru formatu A4, długopis,
 formularz z pytaniami prowadzÄ…cymi,
 arkusz do ćwiczeń,
 poradnik dla ucznia.
wiczenie 2
Przedstaw w sposób graficzny model tarcia ślizgowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zdefiniować tarcie ślizgowe,
2) podać wzór na siłę tarcia ślizgowego i wyjaśnić co oznaczają poszczególne składowe
wzoru,
3) przedstawić w sposób graficzny model tarcia ślizgowego,
4) wypełnić arkusz do ćwiczeń,
5) dokonać prezentacji opracowania.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 arkusz papieru formatu A4,



25
 przybory do rysowania i pisania
 formularz z pytaniami prowadzÄ…cymi,
 arkusz do ćwiczeń,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Przedstaw w sposób graficzny powstawanie klina smarowego przy hydrodynamicznym
smarowaniu powierzchni płaskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zdefiniować smarowanie hydrodynamiczne,
2) podać kiedy powstaje klin smarowy,
3) naszkicować powstawanie klina smarowego w stanie spoczynku,
4) naszkicować powstawanie klina smarowego w ruchu,
5) przedstawić w sposób graficzny powstawanie klina smarowego w obu przypadkach,
6) wypełnić arkusz do ćwiczeń,
7) dokonać prezentacji opracowania.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory do rysowania i pisania
 formularz z pytaniami prowadzÄ…cymi,
 arkusz do ćwiczeń,
 poradnik dla ucznia.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować rodzaje tarcia z udziałem środka smarnego? Ą% Ą%
2) wykazać ró\
nicę między tarciem hydrostatycznym a hydrodynamicznym? Ą% Ą%
3) graficznie przedstawić powstawanie klina smarowego? Ą% Ą%
4) posługiwać się instrukcją smarowania? Ą% Ą%



26
4.3. Klasyfikacja i gospodarowanie materiałami
eksploatacyjnymi
4.3.1. Materiał nauczania
U\
ytkowane urządzenia mogą osiągać właściwą wydajność tylko wówczas, gdy ich
mechanizmy będą miały zapewnione warunki pracy zgodne z ich zało\
eniem
i właściwościami konstrukcyjnymi. Zmiana tych warunków odbije się na pracy całego
urzÄ…dzenia powodujÄ…c przyspieszone zu\
ycie mechanizmów i części, a nawet ich
uszkodzenie.
Przeciwdziałanie zu\
ywaniu części maszyn polega na stworzeniu mo\
liwości złagodzenia
owych procesów. Do tych procesów zaliczamy właściwy dobór materiałów eksploatacyjnych.
Ju\
na etapie projektowania i wytwarzania urzÄ…dzenia nale\
y:
 właściwie dobrać pary trące i materiały do ich wykonania,
 właściwie zaprojektować układy smarowania,
 zapewnić odpowiednią jakość warstw wierzchnich współpracujących części,
 prawidłowo dobrać pary monta\
owe i zapewnić czysty monta\
,
 zapewnić odpowiednią regulację.
Podczas eksploatacji nale\
y zapewnić:
 ciągłość smarowania (utrzymania warunków tarcia płynnego), co zmniejsza opory ruchu,
 właściwą regulację,
 ochronÄ™ przed korozjÄ…,
 unikanie przeciÄ…\
eń,
 właściwą temperaturę pracy par ruchowych.
Smary
Racjonalne smarowanie, oprócz znacznego zmniejszenia intensywności tarcia
i przedłu\
enia trwałości maszyn, przyczynia się tak\
e do zwiększenia sprawności
mechanicznej.
Spośród wielu funkcji środków smarnych nale\
y wymienić przede wszystkim:
 zmniejszenie oporów tarcia, co zmniejsza straty energii oraz zu\
ycie urządzeń,
 usuwanie zanieczyszczeń ze współpracujących powierzchni,
 ochronÄ™ przed korozjÄ…,
 odprowadzenie ciepła z obszaru tarcia,
 amortyzację drgań i obcią\
eń uderzeniowych,
 zmniejszanie luzów i skutków ich powiększania się w połączeniach ruchowych.
Środki smarne stosowane w eksploatacji urządzeń mechanicznych mo\
na podzielić
następująco:
1. ze względu na przeznaczenie:
 płynne silnikowe (oleje silnikowe),
 płynne przekładniowe (oleje przekładniowe),
 płynne wrzecionowe (oleje wrzecionowe),
 smary plastyczne do Å‚o\
ysk ślizgowych i tocznych,
 środki smarne specjalne.
2. ze względu na konsystencję:
 płynne (ciecze, gazy), np. olej, powietrze,
 smary plastyczne,



27
 stałe, np. grafit, dwusiarczek molibdenu (MoS2).
3. ze względu na pochodzenie:
 mineralne  otrzymywane z ropy naftowej,
 organiczne  otrzymywane z tłuszczów organicznych, np. olej rzepakowy; ich wadą jest
to, \
e ulegają starzeniu, zaletą zaś biodegradowalność,
 syntetyczne  otrzymywane w wyniku syntezy chemicznej.
Najkorzystniejsze warunki smarowania uzyskuje się dzięki środkom smarnym płynnym 
olejom. Stosuje się je do części silnie obcią\
onych, pracujÄ…cych z du\
ą prędkością obrotową,
kiedy to wydzielają się znaczne ilości ciepła. W innych przypadkach, gdy nie mo\
na ze
względów konstrukcyjnych zastosować zamkniętej obudowy  stosuje się smary plastyczne.
Do smarów tych często dodaje się środki smarne stałe, tworzące na powierzchniach trących
cienkie warstwy odporne na du\
e naciski. Środki stałe są odporne na du\
e naciski, wysokÄ…
temperaturÄ™ i sÄ… chemicznie stabilne.
Do smarowania maszyn i urządzeń u\
ywa się ró\
nych gatunków olejów maszynowych
i smarów stałych.
Są one następujące:
 olej maszynowy 4  do smarowania lekko obciÄ…\
onych Å‚o\
ysk ślizgowych, pracujących
przy du\
ych prędkościach obrotowych,
 olej maszynowy 8  do smarowania lekko obciÄ…\
onych Å‚o\
ysk ślizgowych i tocznych,
pracujÄ…cych przy du\
ych prędkościach obrotowych,
 olej maszynowy 10  ma podobne zastosowanie jak olej maszynowy 8 oraz słu\
y do
smarowania wrzecion o prędkości obrotowej 4000 do 7000 obr/min,
 olej maszynowy 16  do smarowania Å‚o\
ysk ślizgowych,
 olej maszynowy 26  do smarowania lekko obciÄ…\
onych Å‚o\
ysk ślizgowych i przekładni
zębatych,
 olej maszynowy 40  do smarowania średnio obcią\
onych Å‚o\
ysk ślizgowych i tocznych
oraz przekładni zębatych i prowadnic,
 olej maszynowy 65  ma podobne zastosowanie jak olej maszynowy 40, lecz przy
większych obcią\
eniach i obciÄ…\
eniach podwy\
szonej temperaturze,
 olej maszynowy nisko krzepnący 4Z (temperatura krzepnięcia ( 25)0C)  do
smarowania Å‚o\
ysk ślizgowych i tocznych przy prędkości obrotowej ponad 800 obr/min,
 olej maszynowy nisko krzepnący 10Z (temperatura krzepnięcia ( 45)0C)  do
smarowania lekko obciÄ…\
onych szybkoobrotowych Å‚o\
ysk tocznych i ślizgowych oraz
wrzecion o prÄ™dkoÅ›ci obrotowej 4000÷7000 obr/min,
 olej maszynowy nisko krzepnący 16Z (temperatura krzepnięcia ( 30)0C)  do
smarowania Å‚o\
ysk ślizgowych,
 olej maszynowy nisko krzepnący 26Z (temperatura krzepnięcia ( 25)0C)  do
smarowania lekko obciÄ…\
onych Å‚o\
ysk ślizgowych i przekładni zębatych,
 olej maszynowy nisko krzepnący 40Z (temperatura krzepnięcia ( 20)0C)  do
smarowania średnio obcią\
onych Å‚o\
ysk ślizgowych oraz przekładni zębatych,
 smar maszynowy 1  do smarowania lekko obciÄ…\
onych powierzchni ślizgowych
o temperaturze pracy do 500C,
 smar maszynowy 2  do smarowania średnio obcią\
onych powierzchni ślizgowych
o temperaturze pracy do 600C,
 smar maszynowy SA
G 3 i SA
G 4B  do smarowania silnie obciÄ…\
onych Å‚o\
ysk
ślizgowych o temperaturze pracy do 1400C,
 smary A
T 1, A
T 2, A
T 3, A
T 4S, A
T 5, A
T 1 13  do smarowania Å‚o\
ysk tocznych w
zale\
ności od obcią\
enia Å‚o\
yska, temperatury i warunków jego pracy,



28
 oleje typu Hipol  stosuje się w przekładniach obcią\
onych i pracujÄ…cych w zmiennych
warunkach.
Oleje nisko krzepnące stosuje się do smarowania maszyn i urządzeń pracujących
w niskich temperaturach otoczenia. Pozostałe oleje mają temperaturę krzepnięcia +50C
i mogą być stosowane w maszynach pracujących w temperaturze pokojowej.
Zastosowanie innych rodzajów smarów:
 wazelina techniczna  stosowana jako uniwersalny smar ochronny do konserwacji części
metalowych,
 smary 2 SB, 2 SBR  stosowane do smarowania mechanizmów drzwiowych,
 smar 1S  do smarowania przegubów głównego wału napędowego i sworzni przedniego
zawieszenia w samochodach,
 smar grafitowy  stosowany do smarowania resorów, łańcuchów, wolnobie\
nych
przekładni zębatych i innych silnie obcią\
onych węzłów tarcia,
 grafit koloidalny  stosowany do smarowania silnie obciÄ…\
onych mechanizmów
pracujÄ…cych w bardzo wysokich temperaturach,
 smary molibdenowe (zawierajÄ…ce dwusiarczek molibdenu)  stosowane w tych samych
warunkach co grafit.
Du\
e znaczenie ekonomiczne dla ka\
dego zakładu ma regenerowanie oraz odzyskiwanie
olejów. Oleje przepracowane, po dokładnym oczyszczeniu i dodaniu specjalnych składników
uszlachetniajÄ…cych, mo\
na ponownie u\
ywać. Ma to du\
e znaczenie, gdy\
wszystkie oleje
powstają w wyniku przeróbki ropy naftowej, którą trzeba importować. W zamkniętych
układach smarowania obiegowego oraz kąpielowego, tj. przy smarowaniu skrzynek
przekładniowych, wrzecienników, suportów itp. olej przepracowany odzyskuje się w czasie
jego okresowej wymiany.
W du\
ych zakładach pracy w trakcie wykonywania bie\
Ä…cej konserwacji oraz napraw
spore ilości olejów przedostają się do czyściwa i oczyszczenie jego daje du\
e korzyści
ekonomiczne. Na rys. 14 przedstawiono schemat oczyszczarki czyściwa z olejów. Oprócz
oleju odzyskuje się, czyściwo, które mo\
e być kilkakrotnie u\
yte przez pracowników.
Rys. 14. Schemat oczyszczarki czyściwa z olejów : 1  skrzynia z czyściłem, 2  wirówka czyściwa, 3  pralnica
c z yś c i wa o d wi r o wa ne g o , 4  suszar ka c z yśc i wa wypra ne go, 5  zbior nik e mul sj i,
6  wiró wka separa tor, 7  zbiorni k olej u przep raco wanego [3, s. 345].



29
W trakcie ró\
nych rodzajów obróbki u\
ywa się równie\
olejów jako czynników
chłodząco-smarujących. Mogą to być oleje naturalne, u\
ywane bezpośrednio w obróbce, lub
mieszaniny wodno-olejowe, tzw. chłodziwa. Odzyskiwanie chłodziwa z obróbki jest mo\
liwe
i dochodzi do 50%. Oleje i chłodziwa czyści się z wiórów za pomocą wirówek
(rys. 15).
Rys. 15. Urządzenie do odwirowywania wiórów : 1  obudowa, 2  kosz na wióry, 3  silnik, 4  podstawa,
5  pojemnik na oczyszczony olej, 6  podnośnik, 7  spust oleju [1, s. 345].
Wszędzie tam, gdzie są u\
ywane paliwa płynne i smary oraz gdzie się je przechowuje
muszą być ściśle przestrzegane przepisy przeciwpo\
arowe. W pomieszczeniach
produkcyjnych i pomocniczych, gdzie są stosowane paliwa (np. hamowanie silników, mycie
części itd.) przed rozpoczęciem pracy musi być włączona wentylacja, która zapobiega
powstawaniu mieszanin wybuchowych. Stosowane urządzenia muszą mieć konstrukcje
przeciwwybuchową (zastosowane materiały i rozwiązania konstrukcyjne nie mogą
powodować podczas ruchu iskrzenia). Przed wejściem do pomieszczeń magazynowych,
magazynowych, których odbywa się m.in. rozlewnie paliw, nale\
y najpierw je wywietrzyć
i włączyć wentylację, aby usunąć ewentualne opary paliw. Wszędzie tam, gdzie ma się do
czynienia z materiałami łatwo palnymi nie mo\
na stosować otwartego ognia, np. palników
acetylenowo-tlenowych, palących się papierosów.



30
Zastosowanie wa\
niejszych smarów przedstawiono w innym ujęciu w tabeli 4.
Tabela 4. Zastosowanie wa\
niejszych smarów [6, s. 363].
Materiały uszczelniające
Materiały uszczelniające (inaczej szczeliwa) słu\
ą do uszczelniania połączeń łączonych
ze sobą elementów, np. rur, głowic cylindrów, pokryw zbiorników itp. Najczęściej
stosowanymi szczeliwami sÄ…:
 len i konopie,
 kauczuk,
 kauczuk sztuczny,
 metale miękkie,
 tektura,
 minia ołowiana,
 guma,
 skóra.



31
Len i konopie są to włókna otrzymywane z tych roślin. Nasyca się je łojem lub minią
rozpuszczoną w pokoście i w postaci sznurów u\
ywa do uszczelniania rur wodno-kanalizacyjnych.
Kauczuk otrzymuje siÄ™ z soku drzew kauczukowych. Poprzez wulkanizacjÄ™ produkuje siÄ™
z kauczuku gumę stosowaną jako szczeliwo przewodów wodnych. Z uwagi na małą
odporność na działanie wysokich temperatur i wpływy chemiczne kauczuk nie nadaje się na
szczeliwo przewodów i zbiorników na smary i benzynę, oraz przewodów, którymi przepływa
para lub ciecz o wysokiej temperaturze.
Kauczuk sztuczny (buna)  otrzymywany z acetylenu  odznacza się odpornością
na oleje i rozpuszczalniki organiczne. Jest tak\
e bardziej odporny na ścieranie ni\
kauczuk
naturalny.
Metale miękkie, jak: ołów, miedz
i mosiÄ…dz sÄ… u\
ywane jako szczeliwo trwałe
do ró\
nego rodzaju połączeń w maszynach i urządzeniach. Wykonuje się z nich przekładki
blaszane o profilu dostosowanym do kształtu uszczelnianych powierzchni. Niekiedy łączy się
je z innymi materiałami uszczelniającymi, np. do uszczelniania głowic silników
samochodowych.
Tektura nasycona pokostem słu\
y do uszczelniania rur kołnierzowych.
Minia ołowiana  wypra\
ony tlenek ołowiu zmieszany z pokostem lub olejem lnianym
jest u\
ywana do uszczelniania rur gazowych, złączy blach, do nasycania sznurów konopnych,
tektury itp.
Guma
Guma jest produktem wulkanizacji kauczuku naturalnego lub syntetycznego i odznacza
siÄ™ du\
ą elastycznością. Większość elementów uszczelniających wykonuje się kształtując je
w formach przez wulkanizację na prasach. Wyroby o przekroju pierścieniowym, kształtowym
i kołowym otrzymuje się przez wtłaczanie i wulkanizacje w autoklawach. Wyroby taśmowe
wykonuje się na walcach. Podstawowe własności mechaniczne gumy podano w tabeli 5.
Tabela 5. Wartości mechaniczne gumy [1, s. 178].
W skład gumy wchodzą:
 kauczuk naturalny lub syntetyczny,
 napełniacze, mające wpływ na własność gumy,
 substancje wulkanizujÄ…ce,
 przyspieszacze wulkanizacji,



32
 substancje przeciwstarzeniowe,
 zmiękczacze.
Podstawą klasyfikacji gumy są głównie jej własności wytrzymałościowe. Rozró\
nia siÄ™
następujące odmiany gumy:
 a  o zwiększonej odporności na starzenie atmosferyczne,
 b  o określonej barwie, z wyjątkiem czarnej,
 c  odporną na działanie kwasu siarkowego akumulatorowego,
 e  odporną na działanie gorącej wody,
 h  odporną na stałe i bezpośrednie działanie płynu hamulcowego,
 k  hamulcowego określonym współczynniku tłumienia,
 s  o zwiększonej odporności na ścieranie,
 T1, T2, T3  odporne na działanie podwy\
szonej temperatury,
 t  odporną na działanie niskiej temperatury,
 w  o ograniczonym trwałym wydłu\
eniu względnym po zerwaniu,
 z  o określonym odkształceniu trwałym po ściskaniu.
W zale\
ności od rodzaju wyrobu gumowego i jego przeznaczenia wykonuje się ró\
ne
badania własności gumy.
Rys. 16. Próbki wiosełkowe gumy przeznaczone do badania wytrzymałościowego na rozciąganie [1, s. 180].
Skóra
Skóra jest materiałem pochodzenia zwierzęcego, otrzymywana przez wyprawienie
(wygarbowanie) skóry surowej. Garbowania dokonuje się w kąpielach wodnych
zawierających garbniki roślinne, tran, sole chromu, ałun oraz środki organiczne, np. aldehyd
mrówkowy. W wyniku procesu garbowania skóry stają się ścisłe i nieprzepuszczalne dla
wody. Po wygarbowaniu skóry wykańcza się nadając im barwę, połysk lub specjalny wygląd
powierzchni. W zale\
ności od pochodzenia skóry dzieli się na bydlęce, cielęce, świńskie,
końskie, owcze, skóry płazów, ryb i gadów.
Skóry wyprawione dzieli się na:
 tapicerskie,
 kaletnicze,
 obuwnicze,
 techniczne.
Skóry techniczne są przewa\
nie pochodzenia bydlęcego. Najwa\
niejsze rodzaje skór
technicznych i ich zastosowanie podano w tabeli 6.



33
Tabela 6. Rodzaje skór technicznych i ich zastosowanie [6, s. 360].
Materiały izolacyjne przeciwwilgociowe i wodoszczelne
Do izolacji przeciwwilgociowych i wodoszczelnych mo\
na wykorzystać wiele materiałów
nienasiąkliwych i nieprzepuszczających wody. Ogólnie materiały te mo\
na podzielić na trzy
grupy:
 materiały bitumiczne plastyczne, do których zalicza się asfalty naturalne i ponaftowe,
smoły i papki, roztwory asfaltowe, emulsje, masy izolacyjne powłokowe, lepiki asfaltowe
i smołowe, kity, mastyksy itp.,
 materiały bitumiczne w rolach: papy smołowe, asfaltowe i inne,
 tworzywa sztuczne w postaci uszczelek i folii.
Wymienione materiały mają szczególne zastosowanie jako materiały budowlane, ale
niektóre z nich znalazły równie\
zastosowanie w budowie maszyn. Obecnie najczęściej
stosuje się tworzywa sztuczne w postaci powłok hydroizolacyjnych, oraz powłok
z wkładkami w postaci folii lub arkuszy z tworzyw sztucznych.
Tworzywa sztuczne
Tworzywa sztuczne są to wielocząsteczkowe materiały organiczne, o skomplikowanej
budowie chemicznej. Materiałem wyjściowym do produkcji tworzyw wieloskładnikowych są
\
ywice naturalne, jak szelak, bursztyn oraz sztuczne pochodzące z przeróbki węgla
kamiennego i ropy naftowej. Tworzywa sztuczne otrzymuje siÄ™ w wyniku polimeryzacji
i polikondensacji.
W zale\
ności od właściwości rozró\
nia siÄ™ tworzywa sztuczne:
 termoutwardzalne, tj. takie, które pod wpÅ‚ywem wzrostu temperatury (180÷2500C) tracÄ…
bezpowrotnie właściwości plastyczne,
 termoplastyczne, tj. takie, które podgrzane do temperatury 150÷2500C miÄ™knÄ…, ale po
ostygnięciu twardnieją.
Do najwa\
niejszych tworzyw sztucznych stosowanych w budowie maszyn zalicza siÄ™:
 poliamidy,
 polichlorek winylu,
 poliformaldehydy,
 policzterofluoretyleny.



34
Poliamidy sÄ… to tworzywa termoplastyczne. CharakteryzujÄ… siÄ™ dobrÄ… sprÄ™\
ystością,
niewra\
liwością na uderzenia, du\
ą wytrzymałością na rozerwanie, dobrą rozpuszczalnością
w kwasach i fenolu, du\
ą wytrzymałością na działanie temperatury (do 800C). Poliamidy
pęcznieją wskutek pochłaniania wody. W budowie maszyn są stosowane do wyrobu ło\
ysk
ślizgowych. Dają się obrabiać mechanicznie lub wytwarzać w formach na gorąco. A
o\
yska
wykonane z poliamidów odznaczają się du\
ą trwałością, małym współczynnikiem tarcia,
odpornością na ścieranie, zdolnością tłumienia drgań, cichobie\
nością, odpornością na
czynniki chemiczne, małym kosztem produkcji. Poliamidy stosuje się do produkcji:
zbiorników paliwa, powłok prowadnic do obrabiarek, powłok antykorozyjnych, elementów
aparatury chemicznej itp.
Polichlorek winylu jest to termoplastyczne tworzywo sztuczne odporne na działanie
ługów, słabych kwasów, spirytusu, benzyny, smarów i wody. Odznacza się dobrymi
własnościami mechanicznymi, elektroizolacyjnymi; jak niepalne. Powszechnie jest stosowany
do wyrobu rur, aparatury chemicznej, kabli itp. przerobiony z plastyfikatorami słu\
y
do wyrobu izolacji.
Poliformaldehydy są stosowane na drobne części i ło\
yska. Nie chłoną wilgoci.
Policzterofluoretyleny są stosowane głównie na ło\
yska toczne. OdznaczajÄ… siÄ™ bardzo
małym współczynnikiem tarcia na sucho (od 0,07 do 0,13).
Tworzywa sztuczne łatwo poddają się obróbce mechanicznej, ręcznej i maszynowej,
formowaniu poprzez gięcie i wydmuchiwanie, spajaniu poprzez zgrzewanie, spawanie,
klejenie.
Materiały izolacji akustycznej i tłumienia drgań
Tłumienie drgań (między elementem wytwarzającym drgania a otoczeniem  np. innym
elementem) uzyskuje się przez zastosowanie przekładek np. gumowych, korkowych,
drewnianych. W mechanizmach o odpowiedzialnej pracy lub, gdy wytwarzane drgania mogÄ…
spowodować uszkodzenie mechanizmu, stosuje się tłumiki drgań. Są to układy sprę\
ynowo
gumowe, sprÄ™\
ynowo-olejowe, gumowo-metalowe, sprÄ™\
ynowe, gumowe itp.
Jako materiały izolacji akustycznej stosuje się styropian, folię PCW (karbowaną), maty
i płyty z waty szklanej oraz wełny mineralnej. Materiały te odznaczają się jeszcze innymi
właściwościami izolacyjnymi.
Tworzywa zbrojone
W niektórych przypadkach jest wymagane, aby element miał wybrane własności danego
tworzywa, a pozostałe  zdecydowanie lepsze. Nie zawsze jest mo\
liwe poprawienie
własności przez zmianę kształtu, wymiarów i ewentualnej obróbki. Stosuje się wtedy
specjalne wkładki wzmacniające, np. przewody gumowe z oplotem stalowym, paski klinowe.
Elastyczność gumy w przewodach jest cechą potrzebną, a zastosowanie np. oplotu
stalowego zwiększa wytrzymałość i zmniejsza odkształcenia.
Jako materiał wzmacniający stosuje się tkaniny kordowe bawełniane lub wiskozowe,
sznury o splocie kordowym, tkaniny krzy\
owe bawełniane, tkaniny z włókna poliestrowego,
szklanego oraz druty i linki stalowe.
Wyroby gumowe z zastosowaniem przekładek tkaninowych znalazły szerokie
zastosowanie w budowie maszyn. Są to ró\
nego rodzaju opony do pojazdów mechanicznych,
taśmy przenośnikowe, pasy klinowe, wę\
e gumowe wzmocnione itp.
Przekroje poprzeczne ró\
nych typów wę\
y pokazano na rys. 17.



35
Rys. 17. Przekroje poprzeczne ró\
nych typów wę\
y: a) wÄ…\
tłoczony oplatany nićmi lub drutem o średnicy
0,3 mm, b) wÄ…\
tłoczony oplatany nićmi, tkaniną kordową lub drutem o średnicy 0,3mm, c) wą\
ssawny
z przekÅ‚adkami tkaninowymi i spiralÄ… z drutu o Å›rednicy 2÷5mm.
1  warstwa gumowa zewnętrzna, 2  warstwa gumowa wewnętrzna, 3  oplot, 4  warstwa nawoju
(prawy), 5  warstwa nawoju (lewy), 6 i 7  przekładki tkaninowe, 8  spirala z drutu o średnicy
2÷5 mm, 9  warstwa tkaninowo  gumowa zewnÄ™trzna. [1, s. 185].
Organizacja gospodarki olejami i smarami
Poniewa\
oleje i smary sÄ… otrzymywane w wyniku rafinacji ropy naftowej, a ta jest
importowana, zakłady u\
ywające w procesie produkcyjnym tych produktów muszą dą\
yć do
ich racjonalnego wykorzystania.
Oleje i smary są przechowywane w beczkach i pojemnikach w magazynach olejów
i smarów. Zaopatrzeniem zakładów w te materiały zajmują się uprawnieni do tego
dystrybutorzy. W magazynach tych przechowywane sÄ… te\
oleje zu\
yte.
Oleje i smary wydawane są z magazynu zgodnie z zapotrzebowaniem zgłaszanym przez
smarowników.
Wszędzie tam, gdzie są u\
ywane oleje i smary oraz gdzie się je przechowuje muszą być
ściśle przestrzegane przepisy przeciwpo\
arowe. Wszędzie tam, gdzie ma się do czynienia
z materiałami łatwo palnymi nie mo\
na stosować otwartego ognia.
Åšrodki ochrony przed korozjÄ…
Wszystkie maszyny i urzÄ…dzenia nara\
one są na działanie korozji. Je\
eli nie mo\
na
zastosować materiałów odpornych na korozję, powierzchnie nara\
one na jej działanie nale\
y
pokrywać powłokami ochronnymi. Powłoki ochronne nakładane na przedmioty metalowe
dzieli siÄ™ na metalowe i niemetalowe. W procesach monta\
owych najczęściej stosuje się
powłoki malarskie. Otrzymanie powłoki o \
ądanych własnościach zale\
y od przygotowania
powierzchni przeznaczonej do powlekania. Nale\
y usunąć z niej wszelkie zanieczyszczenia.
Niekiedy konieczne jest zwiększenie chropowatości powierzchni lub nało\
enie warstw
podkładowych.
Powłoki malarskie są najbardziej popularnym zabezpieczeniem zwłaszcza w odniesieniu
do wyrobów \
eliwnych i stalowych. Oczyszczone powierzchnie przedmiotów pokrywa się
pierwszÄ… warstwa farby (zagruntowanie). Do tego celu u\
ywa siÄ™ farb pokostowych
zawierających oprócz pokostu minię ołowiową lub zasadowy chromian ołowiu. Następnie
nakłada się farby zło\
one z mieszaniny oleju lnianego oraz brÄ…zu aluminiowego, miki
\
elaznej bÄ…dz
grafitu z bielą cynkową. Aby uzyskać \
Ä…danÄ… barwÄ™ do farb dodaje siÄ™
odpowiednie barwniki. Obecnie coraz częściej stosuje się tzw. farby wodne
(wodorozcieńczalne), które są bardziej wydajne i mniej szkodliwe dla zdrowia.



36
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie warunki powinny być spełnione podczas eksploatacji maszyn i urządzeń?
2. Jakie funkcje spełniają środki smarne?
3. Jak dzielimy środki smarne?
4. Jakie są sposoby odzyskiwania olejów?
5. Jak dzielimy materiały uszczelniające i izolacyjne?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie otrzymanej Dokumentacji Techniczno-Ruchowej dobierz potrzebne
materiały eksploatacyjne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać dokładnej analizy otrzymanej dokumentacji pod kątem występowania
materiałów eksploatacyjnych,
2) wypisać potrzebne materiały eksploatacyjne,
3) uszeregować je według wa\
ności spełniania zadań,
4) dokonać oznaczenia tych materiałów,
5) wypełnić arkusz do ćwiczeń,
6) dokonać prezentacji opracowania.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 komplet dokumentacji DTR
 arkusz papieru formatu A4, przybory do pisania,
 arkusz do ćwiczeń,
 poradnik dla ucznia,
 podstawowa literatura z zakresu eksploatacji maszyn i urządzeń,
 wskazana mo\
liwość dostępu do komputera i internetu.
Ćwiczenie 2
Na podstawie wylosowanych oznaczeń materiałów eksploatacyjnych dokonaj rozpoznania
i przeznaczenia tych materiałów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z otrzymanymi oznaczeniami,
2) zapisać jakie to materiały,
3) opisać jakie będą spełniać zadania,
4) wypełnić arkusz do ćwiczeń,
5) dokonać prezentacji opracowania.



37
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 wydruk wylosowanych oznaczeń,
 arkusz papieru formatu A4, przybory do pisania,
 arkusz do ćwiczeń,
 katalogi z materiałami eksploatacyjnymi,
 poradnik dla ucznia,
 wskazana mo\
liwość dostępu do komputera i internetu.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić funkcje środków smarnych? Ą% Ą%
2) dokonać podziału środków smarnych? Ą% Ą%
3) dokonać podziału materiałów eksploatacyjnych? Ą% Ą%
4) dokonać doboru materiałów eksploatacyjnych? Ą% Ą%
5) posługiwać się dokumentacją DTR? Ą% Ą%



38
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych?
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
zaznaczenie
odpowiedzi na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 minut.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
 instrukcja,
 zestaw zadań testowych,
 karta odpowiedzi.



39
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Eksploatacja jest procesem, który obejmuje
a) u\
ytkowanie i obsługę.
b) tylko u\
ytkowanie.
c) tylko obsługę.
d) tylko wykorzystanie obiektu w czasie pracy.
2. Obiekt techniczny podlega likwidacji, wtedy, gdy nakłady poniesione na przywrócenie
jego właściwości funkcjonalnych przekraczają
a) 85%.
b) 80%.
c) 75%.
d) 70%.
3. Ka\
da maszyna lub urządzenie jest obsługiwane i przez pojęcie obsługiwania nale\
y
rozumieć
a) przeglÄ…dy techniczne.
b) utrzymywanie obiektu w stanie zdatności.
c) zapobieganie powstawaniu uszkodzeń.
d) obsługa maszyn w czasie pracy.
4. ZarzÄ…dzanie obiektem technicznym to procesy tylko
a) decyzyjne.
b) planistyczne.
c) Planistyczno-decyzyjne.
d) utrzymujące obiekt w stanie zdatności.
5. Tarcie wewnętrzne jest to opór powstający między elementami minimum
a) jednego ciała.
b) dwóch ciał.
c) trzech ciał.
d) kilku ciał.
6. Tarcie płynne występuje wtedy, gdy współpracujące powierzchnie rozdziela
a) środek smarny.
b) piach.
c) powietrze.
d) okresowo dostarczany środek smarny.
7. Tarcie kinetyczne występuje tylko wtedy, gdy
a) dwa ciała ślizgają się lub toczą po sobie.
b) dwa ciała tylko toczą się po sobie.
c) dwa ciała tylko ślizgają się po sobie.
d) urzÄ…dzenie jest w ruchu.



40
8. Układ smarowania indywidualnego występuje wtedy gdy
a) środek smarny jest dostarczany indywidualnie do urządzenia.
b) ka\
dy punkt smarowania ma własny zbiornik.
c) punkt smarowania jest jeden dla maszyny.
d) ka\
dy pracownik indywidualnie dokonuje smarowania.
9. Oleje niskokrzepnące powinno stosować się do smarowania maszyn i urządzeń
pracujÄ…cych
a) w niskich temperaturach otoczenia.
b) w wysokich temperaturach otoczenia.
c) w średnich temperaturach otoczenia.
d) przy du\
ych obciÄ…\
eniach.
10. Najkorzystniejsze warunki smarowania uzyskujemy stosując środki smarne
a) płynne.
b) stałe.
c) plastyczne.
d) mineralne.
11. Czy olej maszynowy o symbolu16 przeznaczony jest do smarowania?
a) Å‚o\
ysk tocznych.
b) Å‚o\
ysk ślizgowych.
c) przekładni zębatych.
d) prowadnic.
12. Czy oleje przepracowane mo\
na u\
yć ponownie?
a) tak, zawsze.
b) nie, nigdy.
c) tak, ale po oczyszczeniu.
d) tak, ale po oczyszczeniu i dodaniu składników uszlachetniających.
13. Chłodziwo powstaje z
a) mieszaniny wodno-olejowej.
b) mieszaniny gazowo-olejowe przeznaczonej do chłodzenia pod ciśnieniem.
c) mieszaniny ró\
nych gatunków oleju.
d) wody z dodatkiem mydła.
14. W wyniku jakiego procesu powstaje guma?
a) wulkanizacji kauczuku naturalnego lub syntetycznego.
b) wulkanizacji tylko kauczuku naturalnego.
c) wulkanizacji tylko kauczuku syntetycznego.
d) jest ubocznym produktem ropy naftowej.
15. W jakim zakresie temperatur tworzywa termoutwardzalne tracą własności plastyczne
a) 120÷1800C.
b) 180÷2500C.
c) 250÷3000C.
d) 300÷3500C.



41
16. Poliamidy sÄ… tworzywami
a) termoutwardzalnymi.
b) termoplastycznymi.
c) dającymi obrabiać się plastycznie na zimno.
d) charakteryzujÄ…cymi siÄ™ du\
ą wytrzymałością na działanie temperatury do 3000C.
17. Smar maszynowy o symbolu 2 słu\
y do smarowania średnio obcią\
onych powierzchni
ślizgowych o temperaturze pracy do
a) 600C.
b) 700C.
c) 800C.
d) 850C.
18. Smar maszynowy o symbolu SA
G 3; SA
G 4B słu\
y do smarowania silnie obciÄ…\
onych
Å‚o\
ysk ślizgowych o temperaturze pracy do
a) 1200C.
b) 1400C.
c) 1500C.
d) 1600C.
19. Czy tektura nasycona pokostem słu\
y do uszczelniania?
a) przewodów hydraulicznych gumowych.
b) rur kołnierzowych.
c) przewodów hydraulicznych metalowych.
d) wycieków oleju z maszyny.
20. Smarownice są to urządzenia, które
a) automatycznie smarują części.
b) po ręcznym napełnieniu smarem lub olejem samoczynnie zasilają nim
współpracujące części.
c) samoczynnie pobierają środek smarny.
d) sygnalizują brak środka smarnego między częściami.



42
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Dobieranie materiałów eksploatacyjnych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr zadania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:



43
6. LITERATURA
1. Grzegórski Z.: Technologia. Monta\
maszyn i urządzeń. WSiP, Warszawa 1983
2. Grzegórski Z.: Technologia. Eksploatacja i naprawa maszyn i urządzeń. WSiP, Warszawa
1984
3. Górecki Z., Grzegórski Z.: Technologia. Monta\
, naprawa i eksploatacja maszyn
i urządzeń. WSiP, Warszawa 1998
4. Górecki A., Grzegórski Z.: Technologia. Ślusarstwo przemysłowe i usługowe. WSiP,
Warszawa 1989
5. Legutko S.: Podstawy eksploatacji maszyn i urządzeń. WSiP, Warszawa 2004
6. Solis H., Lenart T.: Technologia i eksploatacja maszyn. WSiP, Warszawa 1982
7. Zawora J.: Podstawy technologii maszyn. WSiP, Warszawa 2007
Czasopisma:
 Auto Expert w szkole
 Mechanik
 PrzeglÄ…d Mechaniczny



44