3220343371

Rocznik Muzeum w Gliwicach • Tom XIX (2004)

Jacek Radziewicz-Winnicki

ARCHITEKTURA GLIWIC I JEJ PRZEMIANY HISTORYCZNE DO 1945 ROKU

Niniejszy artykuł jest próbą spojrzenia na budowle Gliwic oczyma historyka architektury, a także prezentacją syntetycznego rozwoju architektury historycznej w naszym mieście. Zasadniczo w podobnej formie i treści temat ten został wygłoszony przez autora jako referat ilustrowany przeźroczami na konferencji naukowej pt. „Początki i rozwój miast Górnego Śląska w świetle badań interdyscyplinarnych", zorganizowanej przez Muzeum w Gliwicach w dniach 9-11 kwietnia 2003 r. Jest to zatem krótka podróż w czasie, szlakiem gliwickiej architektury, od średniowiecza do lat 30. XX w. Niezbędny, z uwagi na ramy niniejszej publikacji, wybór reprezentatywnych dla naszego miasta budowli podyktowany został ich znaczeniem funkcjonalnym i prestiżowym, jako szczególnie ważnych obiektów miejskich a także ich wartością zabytkową, zwłaszcza wyróżniającymi je cechami stylowymi. Jest to więc w pewnym sensie wybór subiektywny, jednakże odpowiadający ogólnie przyjętym kryteriom oceny artystycznej w architekturze i sztuce. Zaprezentowane tu budowle miejskie znajdują się obecnie w granicach administracyjnych współczesnych Gliwic, choć nie zawsze od początku swego powstania związane były terytorialnie ze stale powiększającym się obszarem miejskim.

Ukształtowany w średniowieczu urbanistyczny układ miasta, w postaci charakterystycznego dla miast śląskich owalu, przetrwał praktycznie do dzisiaj. Zachowana została historyczna siatka ulic z kwadratowym rynkiem oraz znaczną częścią obwodu murów obronnych, jednak wewnętrzna substancja tego średniowiecznego układu miasta w postaci obiektów budownictwa i architektury uległa prawie w całości licznym przekształceniom i przemianom stylowym¹. Zachowany na obrazie z 1626 r. widok Gliwic od południa² przedstawia okazałą

Kształt przestrzenny i architektura w obrębie średniowiecznego jądra miejskiego Gliwic były przedmiotem autorskiego artykułu opublikowanego w 2001 r.: J. RADZIEWICZ-WINNICKI, Kształt przestrzenny Gliwickiej Starówki w świetle badań architektonicznych, (w:) „Rocznik Muzeum w Gliwicach", t. XVI, 2001, zaś dalszy rozwój przestrzenny miasta przedstawiony został we współautorskim artykule w 2002 r.: J. RADZIEWICZ-WINNICKI, B. MAŁUSECKI, Rozwój przestrzenny Gliwic w okresie nowożytnym od XVI w. do schyłku XVIII w., (w:) „Rocznik Muzeum w Gliwicach", t. XVII, 2002.

Istnieją dwa obrazy pochodzące z 1626 r., przedstawiające dwie wersje widoku miasta, w tym samym ujęciu, ze sceną ocalenia przed wojskami Mansfelda w działaniach wojny trzydziestoletniej. Jeden obraz przechowywany jest w zbiorach Muzeum w Gliwicach, drugi zaś w kościele Wszystkich świętych. Wizerunek samego miasta (weduta) różni się w nich nieznacznie: w obrazie z Muzeum wieża Bramy Raciborskiej przedstawiona jest jako forma cylindryczna, co nie znalazło potwierdzenia w trakcie badań architektonicznych przeprowadzonych przez autora w 1985 r., bowiem odnaleziona w piwnicach domu przy PI. WW. Świętych 1 część jej podstawy okazała się prostokątna. Taką właśnie, zapewne prawdziwą formę tej wieży bramnej przedstawia drugi obraz z kościoła Wszystkich Świętych; por. J. RADZIEWICZ-WINNICKI, Średniowieczne mury obronne wokół Starego Miasta w Gliwicach - badania architektoniczne i wnioski konsenoatorskie, (w:) „Rocznik Muzeum w Gliwicach", t.V,1989.